Mr Eva M. van der Dussen over fondsen Kunst verzamelen: het ...

BULLETIN VAN DE VERENIGING REMBRANDT JAARGANG 11 NO 3 NAJAAR 2001
■ Mr Eva M. van der Dussen over fondsen ■ Kunst verzamelen: het echtpaar
Sanders ■ Prof. dr Henk van Os in Bonassola ■ Jaarverslag 2000

Beschermvrouwe H.M. de Koningin
BESTUUR
Mr J.M. Boll, voorzitter
Jhr Mr A.A. Loudon, vice-voorzitter
Mevrouw Mr A.A. van Berge, secretaris
Drs H.B. van Wijk, penningmeester
Prof. Dr C.H. Blotkamp
Dr R.E.O. Ekkart
Prof. Dr P.A. Hecht
Prof. Drs R. de Leeuw
Dr J.R. ter Molen
Mr A. Ruys
Drs M. Sanders
Mevrouw L.C.E. van Tets-van Tienhoven
Drs C. baron van Tuyll van Serooskerken
Mr J.G. de Vries Robbé
BUREAU (9 – 13 UUR)
Drs B.F. van Ittersum, directeur
Mevrouw Mr E.M. van der Dussen, fondsenwerving
Mevrouw Drs F.M. Bijl de Vroe-Verloop, contacten Musea/PR
Lange Voorhout 15, 2514 EA Den Haag
Telefoon 070-4271720, Fax 070-4271940
E-mail: bureau@verenigingrembrandt.nl
www.verenigingrembrandt.nl
REKENINGEN
Bank Mees Pierson, Amsterdam 25 22 00 861
(voor betaling contributie)
Bank Mees Pierson, Amsterdam 21 33 99 385
Postbank 11 71 21
ten name van de Vereniging Rembrandt, Den Haag
Leden van de Vereniging Rembrandt kunnen
bij het secretariaat extra Bulletins bestellen voor
ƒ15,- per stuk (excl. portokosten).
illustratie omslag:
Ostuni (detail)
Lino Tagliapietra (1934)
1999. Glasobject, H 47,5 cm
Gemeentemuseum, Den Haag

De Vereniging Rembrandt
is een particuliere organisatie,
opgericht in 1883. Zij heeft
als doel door het beschikbaar
stellen van geldelijke middelen
musea en andere openbare
verzamelingen effectieve hulp
te bieden bij het verwerven
van kunstvoorwerpen.
4
5
7
10
34
37
38
INHOUD AANWINSTEN
Voorwoord
Mr J.M. Boll
De Vereniging Rembrandt en de fondsen
‘De kunst van het geven.’ Een gesprek met mr Eva M. van der
Dussen die door de vereniging is aangetrokken om zich met
het verder uitbouwen en structureren van de verschillende
fondsen bezig te houden.
Kunst verzamelen: het echtpaar Sanders
Prof. mr Piet Sanders en zijn vrouw Ida
verzamelen al zo’n halve eeuw kunst, in
het bijzonder moderne beeldhouwkunst
en oude Afrikaanse sculpturen. ‘Het verzamelen
is iets wat wij altijd samen doen.’
Een interview met een toegewijd echtpaar.
Ogenblik
Prof. Dr H.W. van Os
Henk van Os verbleef deze zomer in zijn
geliefde Bonassola aan de Middellandse
Zee en liet er zijn gedachten gaan over
de geschilderde ex voto’s in de plaatselijke
parochiekerk.
Jaarverslag 2000
Gesteunde aanwinsten 2000
Vereniging Rembrandt
Algemeen: de pagina met algemene informatie over de
Vereniging Rembrandt met betrekking tot schenkings- en
successierechten, fiscale aspecten en dergelijke, is aangepast
en up to date gebracht.
In dit Bulletin vindt u een antwoordkaart waarop u kunt
aangeven naar welke verzamelgebieden die de Vereniging
Rembrandt steunt uw voorkeur uitgaat. Voor nadere informatie,
zie de achterpagina en het interview met mr Eva M. van der
Dussen.
11
13
16
19
23
27
NATIONAAL BEIAARDMUSEUM, ASTEN
Zes Chinese aardewerken klokken
FRANS HALSMUSEUM, HAARLEM
Heilige Gommarus
Pieter Cornelisz Ebbekin
TEYLERS MUSEUM, HAARLEM
Christus verdrijft de wisselaars uit de
Tempel
Dirck Barendsz.
NOORDBRABANTS MUSEUM, DEN BOSCH
Twee zilveren tafelkandelaars
Guilliam Domis I
RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM
Europa en de stier
Nicolaas Verkolje
PALEIS HET LOO, APELDOORN
Verguld zilveren juwelenkist van
prinses Marianne der Nederlanden
Joseph-Germain Dutalis
GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG
30
Ostuni
Lino Tagliapietra

VOORWOORD
J.M. BOLL
Meer dan 600 leden kwamen op 22 september naar de jaarvergadering van ‘Rembrandt’ in
Rotterdam, een nieuw record. Maar liefst 15% van ons totale ledenbestand vond het de moeite
waard om hiervoor tijd vrij te maken en in beslotenheid te vergaderen, lezen, luisteren en kijken,
met als uitgangspunt ‘ons’ openbaar kunstbezit. Dit hartverwarmende enthousiasme, dat met
de jaren alleen maar blijkt te groeien, heeft ons ertoe aangezet om met ingang van volgend jaar
bijzondere ontvangsten van wat kleinere omvang te organiseren. Wij willen meer inzicht krijgen
in de verschillende interesses van onze leden, naar welke verzamelgebieden hun voorkeur uitgaat,
zodat wij bescheiden groepen van specifiek geïnteresseerden kunnen uitnodigen voor bijzondere
presentaties. In dit Bulletin is een antwoordkaart opgenomen waarop u uw voorkeuren
kunt aangeven.
De grote opkomst voor de jaarvergadering was natuurlijk mede
te danken aan de wel heel bijzondere locatie. In Museum
Boijmans Van Beuningen was een tentoonstelling te zien
over het werk van Jheronimus Bosch en van andere vroege
maar ook hedendaagse kunstenaars die hij inspireerde. De
expositie was een hoogtepunt voor Rotterdam als Europese
culturele hoofdstad 2001 en zou niet mogelijk zijn geweest
zonder de aanwezigheid van een aantal belangrijke schilderijen
van Bosch in de permanente collectie van het museum
zelf. Mede dankzij de Vereniging Rembrandt kwam al voor de
oorlog het schilderij De Verloren Zoon vanuit het buitenland
naar Nederland terug. Zo’n 70 jaar na de terugkeer werd het
omgedoopt tot De Marskramer, maar de bijnaam beklijft
gelukkig!
Het eigen bezit van een museum is een belangrijke basis
om incidenteel ook topwerken van elders te kunnen tonen.
Interessante omvangrijke tentoonstellingen kunnen alleen
maar georganiseerd worden als je eigen collectie ook iets
voorstelt. Door dit eigen bezit ter gelegenheid van een tentoonstelling
in samenhang te tonen met werken die zich in
elders in de wereld bevinden, pluk je als het ware de vruchten
van de buitenlandse collectievorming en van de daaraan gekoppelde
kennis en liefde. Een tentoonstelling als deze sterkt
ons in het besef dat het bouwen aan kwalitatief hoogwaardige
openbare collecties in Nederland van nationaal en internationaal
belang is. Een groot en gevarieerd aantal bezoekers
profiteert ervan, vooral degenen die ook de catalogus aanschaffen,
waarin wordt toegelicht wat men ziet en wat men
erbij moet denken. Dat laatste telt ook. Een kunstwerk is een
vorm van beeldspraak die veelal gebaat is bij vertaling.
Onze Vereniging steunt ons openbaar kunstbezit door
het geven van financiële steun bij aankopen door musea:
4 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
die ondersteuning is op zich al een belangrijk statement. De
kwaliteit en het belang van een aanwinst worden onderschreven
door de consensus van de kenners en liefhebbers
die in het bestuur en de raad van toezicht van de Vereniging
Rembrandt zitting hebben: zij vertegenwoordigen zo breed
mogelijk de museale en wetenschappelijke kunstwereld in
Nederland. Dat komt tot uitdrukking in het ondersteunen van
musea verdeeld over heel Nederland met aandacht voor tal
van verzamelgebieden – van een retabel voor het Bonnefantenmuseum
te Maastricht tot een soepterrine voor het
Gemeentemuseum in Weesp. Om die kracht van spreken op
peil te houden en te vergroten is het nodig dat ‘Rembrandt’
zowel meer leden krijgt als over meer financiële middelen
beschikt. Daartoe is het enthousiasme van onze leden en
begunstigers onontbeerlijk. Wie actief wil mee verzamelen
kan bovendien participeren in de eerder genoemde activiteiten
die wij het komend jaar zullen starten voor een aantal
themagebieden van collectievorming. Gaarne beveel ik u ter
lezing aan hetgeen elders in dit bulletin hierover wordt vermeld
door onze nieuwe medewerker Eva van der Dussen,
die zich aan de hand van uw voorkeuren gaat bezig houden
met het opzetten van themafondsen.
Laat een ieder delen in uw en ons gemeenschappelijk erfgoed.
Daarmee is de cohesie in onze samenleving gebaat, nu én
later. Dat 2002 in elk opzicht een goed jaar moge zijn ◆
J.M. Boll is voorzitter van de vereniging Rembrandt

De Vereniging Rembrandt en de fondsen
Mr Eva M. van der Dussen over de ’kunst van het geven’
TEIO MEEDENDORP
Haar taak
voor de
Vereniging
Rembrandt
bestaat uit
het versterken
van de
financiële
middelen,
die nodig zijn om de musea daadwerkelijke
steun te kunnen blijven verlenen voor het
behoud en de verrijking van ons openbare
kunstbezit. Zowel particulieren als bedrijven
worden voorgelicht over de verschillende
fiscaal gunstige schenkingen aan bijvoorbeeld
themafondsen, of door oprichting
van een Fonds op Naam.
Dit is geen eenvoudige opgave, die Van der
Dussen met vertrouwen en enthousiasme
aanvaardde. Zij pleit voor een grote betrokkenheid
van de leden: ‘Het lidmaatschap
biedt niet alleen een gratis toegangskaart
voor talloze musea – dat is een prettige bijkomstigheid
en kan iemand over de streep
trekken om lid te worden. Maar wat misschien
niet iedereen goed genoeg beseft is
dat de musea door een lidmaatschap direct
worden gesteund bij het aankopen van
belangrijke kunstwerken op alle mogelijke
verzamelgebieden. Daar is veel geld voor
nodig en de Vereniging ontvangt daartoe
naast de lidmaatschapsgelden, schenkingen
en erfstellingen jaarlijks een forse bijdrage
van het Prins Bernhard Cultuurfonds.
Maar er is meer nodig. De bedoeling van
de fondsen is leden en potentiële leden, in
aanvulling op de bestaande schenkingsmogelijkheden,
de gelegenheid te bieden
5 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
De Vereniging Rembrandt heeft dit jaar een nieuwe medewerker aangetrokken,
mr Eva M. van der Dussen. Zij houdt zich bezig met de fondsenwerving, in het bijzonder
met de Fondsen op Naam en het ontwikkelen van themafondsen. Tot vijf
jaar geleden was Eva van der Dussen werkzaam als juriste, eerst in het bedrijfsleven
en daarna in de advocatuur. De laatste jaren heeft zij zich ingezet voor een
aantal instellingen op cultureel en maatschappelijk gebied.
om op een uiterst persoonlijke manier bij te
dragen aan de verrijking van het nationaal
kunstbezit.’ Van der Dussen ziet mogelijkheden
om meer nieuwe leden hierbij te
betrekken: ‘de meeste musea in Nederland
hebben een vriendenclub, enthousiaste
mensen die hun museum een warm hart
toedragen en daar veel voor over hebben.
Die moeten wij zien te bereiken, en hen
laten zien wat ‘Rembrandt’ tot nog toe
voor en met hun museum heeft gedaan
en in de toekomst nog kan doen.’
Wat wordt er precies met een fonds bedoeld?
De dikke Van Dale vermeldt bij ‘fonds’ onder
andere kort en bondig: voor een bijzonder
doel vastgesteld
kapitaal. Van
der Dussen: ‘Als
je de kunst bekijkt
waarvan de
Vereniging al
meer dan honderd
jaar de
aankoop steunt,
valt onmiddellijk de grote diversiteit op. Niet
alleen schilderkunst, maar ook beeldhouwkunst,
zilver en glas, handschriften, elke
aanvraag wordt beschouwd op kwaliteit.
Het zijn kenmerkende hoogtepunten in het
oeuvre van de betreffende kunstenaar, of
uit een bepaalde periode. Toch denken nog
veel mensen bij de Vereniging Rembrandt
alleen maar aan 17de-eeuwse schilderkunst.
Om de belangstelling die er onder de leden
bestaat voor specifieke verzamelgebieden,
bepaalde tijdvakken en categorieën van
collecties te stimuleren is het plan ontstaan
om met de musea kleinere gespecialiseerde
bijeenkomsten te organiseren. Vandaar dat
er bij dit Bulletin een antwoordkaart is gevoegd,
waarop de leden kunnen aangeven
waar hun persoonlijke interesse naar uitgaat
binnen de veelheid van de beeldende
kunst.’
Mede naar aanleiding van dit onderzoekje
kunnen de zogeheten ‘themafondsen’
worden samengesteld: kapitaalrekeningen
die aangewend zullen worden voor een
specifiek verzamelgebied. Van der Dussen:
‘Je kunt daarbij denken aan themafondsen
voor religieuze kunst, voor prenten en
tekeningen, niet-westerse kunst, kunstnijverheid
en zo meer. Vervolgens hopen
we potentiële
‘Een schenker kan zijn naam
verbinden aan een fonds
dat voor een bijzonder
doel wordt aangewend’
gulle gevers te
interesseren
die zich door
zo’n themafondsaangesproken
voelen.
Daarom ontwerpen
we op het
ogenblik een voorlichtingsbrochure, waarin
alle juridische, fiscale en overige van belang
zijnde informatie overzichtelijk wordt gepresenteerd.
Binnen de themafondsen kunnen,
onder bepaalde voorwaarden, ook de
Fondsen op Naam ondergebracht worden.
Er bestaat de mogelijkheid voor een schenker
om zijn naam te verbinden aan een fonds
dat voor een bijzonder doel wordt aangewend.’
In een vorig Bulletin werd melding gemaakt
van het Jaap en Joanna van der
Lee-Boersfonds. Met dit Fonds op Naam,
dat hij thans door een periodieke schenking

opbouwt, maakt hij het via de Vereniging
Rembrandt mogelijk de glascollectie van
het Haags Gemeentemuseum en mogelijk
ook andere openbare glascollecties te versterken.
‘Bij een Fonds op Naam gaat het
doorgaans om de grotere bedragen’, verduidelijkt
Van der Dussen, ‘wij zijn op
zoek naar verzamelaars, enthousiaste particulieren
en bedrijven die zich met onze
maatschappij verbonden voelen en het
Nederlands openbaar kunstbezit daarbij
niet vergeten. Voor de themafondsen zijn
natuurlijk alle bedragen welkom.’
Wie participeert in een fonds krijgt daarvoor
wel het nodige terug: ‘Het ligt in de
bedoeling om met de musea bijeenkomsten
te organiseren die gericht zijn op de voorkeuren
van de leden. Om een voorbeeld
te geven: stel de Vereniging Rembrandt
krijgt een aanvraag van een museum voor
een bijzonder glazen voorwerp – om maar
bij ‘glas’ te blijven. De aanvraag wordt
gehonoreerd en het themafonds glas of
kunstnijverheid wordt aangesproken om
het te financieren. Vervolgens maakt het
museum een presentatie rond de nieuwe
aanwinst en kunnen wij voor de leden die
specifiek in glas zijn geïnteresseerd een
bijeenkomst organiseren waarbij experts
van het desbetreffende museum zijn betrokken.
Zo zie je direct wat er met je geld
gebeurt en worden de leden actiever betrokken
bij wat de Vereniging Rembrandt
doet.’
Een themafonds kan op verschillende
manieren worden ingezet: ‘We moeten
bekijken op welke manier we het kapitaal
voor de themafondsen het beste kunnen
gebruiken. Je kunt bijvoorbeeld zowel de
vaste gelden van een themafonds aanspreken,
als de opbrengsten van de kapitaalrekening.
In beide gevallen moet een
aanzienlijk bedrag voor het themafonds
beschikbaar zijn. De voorlichtingsbrochure
zal te zijner tijd verkrijgbaar zijn bij banken
en notariskantoren, maar kan ook bij het
bureau van de Vereniging worden aangevraagd.
Er zijn allerlei fiscale voordelen
6 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
‘Met meer geld en
fondsen kunnen meer
aanvragen worden
gehonoreerd’
verbonden aan schenkingen en erfstellingen
die ten gunste komen van ons openbaar
kunstbezit. Particulieren en bedrijven kunnen
onder tal van positieve voorwaarden
in kunst investeren. Er moet een vertrouwensrelatie
ontstaan. Een notaris of een
jurist wordt erbij betrokken en er is altijd
sprake van uiterste discretie: ik omschrijf
mijn taak wel eens als het stimuleren van
“de kunst van het geven”.’
De Vereniging Rembrandt oordeelt bij
aanvragen voor museale aankopen in de
eerste plaats op de kwaliteit en het belang
van een object voor de betreffende collectie.
Het bestuur en de raad van toezicht
bestaan uit museummensen, kunsthistorici
en liefhebbers met kennis van zaken op
velerlei gebied, die garant staan voor een
weloverwogen beslissing zowel over kwaliteit
en belang als over prijzen. Daarbij
wordt geen onderscheid gemaakt tussen
grote en kleine musea. Rembrandt draagt
voor een museale aankoop maximaal de
helft van het gevraagde bedrag bij. Een
positieve beoordeling geldt als een keurmerk
en stelt een museum in staat meer
gelden voor een aanvraag te genereren.
‘In het verleden bestond de indruk dat alleen
grote musea in de randstad profiteerden’,
meent Van der Dussen, ‘maar een blik
in de Bulletins van de laatste jaren weerspreekt
dit vooroordeel duidelijk. Jaarlijks
worden met ruim twee miljoen gulden zo’n
14 tot 16 aanvragen ondersteund. Dit betreft
altijd voor de musea uiterst belangrijke
objecten. Met meer geld en fondsen kunnen
meer aanvragen worden gehonoreerd.
Er gaat wel eens een aanvraag die in principe
is goedgekeurd niet door, omdat een
museum de andere helft van het aankoopbedrag
niet bij elkaar kan krijgen. Als het
om een veiling gaat, kan een garantstel-
ling boven een toegezegde steun net de
doorslag geven die de aankoop laat slagen.’
De nieuwe medewerker is vol energie en
enthousiasme. Samen met het bureau en
gesteund door individuele bestuursleden,
is ze druk aan de slag. ‘Het opzetten van
deze activiteiten’ zegt Van der Dussen,
‘brengt een berg papierwerk met zich mee:
we moeten alle financiële en juridische
aspecten tot in de finesses uitwerken, een
database opzetten en altijd klaar staan om
geïnteresseerden persoonlijk te woord te
staan.’ Misschien is wel de belangrijkste
ontwikkeling, dat de onderlinge betrokkenheid
tussen de (aspirant-)leden en
het uiteindelijke doel van de Vereniging
Rembrandt – het behouden en verrijken
van het openbaar kunstbezit in Nederland
– nog nauwkeuriger op elkaar worden
afgestemd ◆
Foto’s: Roel Rozenburg
Boyo
Zaïre, eerste
kwart 20ste
eeuw, H. 47 cm

KUNST VERZAMELEN
Het echtpaar Sanders
‘Verzamelen is iets wat wij altijd samen doen’
TEIO MEEDENDORP
Prof. mr Piet Sanders (1912) en zijn vrouw Ida (1915)
verzamelen al bijna een halve eeuw kunst. Voor de
oorlog vestigde de heer Sanders zich als advocaat
aanvankelijk in Amsterdam – waar hij in 1937 trouwde
met Ida Sanders (die toevallig dezelfde achternaam
heeft) – en vervolgens in Rotterdam.
Aldaar werd hij in 1959 hoogleraar privaatrecht
aan de Erasmus Universiteit en was hij
voor een belangrijk deel verantwoordelijk
voor het opzetten van de Faculteit Rechtsgeleerdheid.
In 1983 ging hij met emeritaat.
Prof. Sanders is een autoriteit op het gebied
van het (Europese) vennootschaps- en
ondernemingsrecht en het (internationale)
arbitragerecht, waarover hij tot op de dag
van vandaag regelmatig publiceert.
7 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Alle kamers in hun fraaie
woning in de buurt van
Rotterdam getuigen van de
bijzondere toewijding die het
echtpaar Sanders bij het verzamelen
van kunstvoorwerpen
aan de dag heeft gelegd en
nog steeds legt.
De nadruk ligt op nationale en
internationale moderne beeldhouwkunst
en oude Afrikaanse sculpturen.
Maar hun verzameling telt ook vele schilderijen,
tekeningen en grafische werken
van tal van moderne kunstenaars, met wie
zij bijna allemaal een persoonlijk contact
hebben of hadden. Opmerkelijk is dat het
echtpaar een omvangrijk deel van hun
verzameling over een periode van 40 jaar
geschonken heeft aan diverse Nederlandse
musea.
Interieur opname.
‘Het verzamelen is iets wat wij altijd samen
doen’, aldus de heer Sanders. ‘Mijn vrouw
en ik hebben wat dat betreft een opvallend
gelijke smaak.’ Mevrouw Sanders: ‘de kleinkinderen
hebben ons een keer op de proef
gesteld tijdens de Mondriaantentoonstelling
in Den Haag. In een bepaalde zaal vroegen
ze eerst aan mijn man “wat vind jij nou de
mooiste Mondriaan”; later vroegen ze dat
aan mij en wij bleken voor hetzelfde schilderij
te kiezen.’ Beiden zijn van kindsbeen
af met kunst geconfronteerd. Ten huize van
mevrouw Sanders hingen twee Mondriaans
uit het begin van de jaren 20. ‘Ze hingen
elk aan een kant van de schuifdeuren in
de eetkamer’, herinnert mevrouw Sanders
zich, ‘als kind was ik niet zo snel met eten
en dan had ik er een langdurig prettig uitzicht
op. Het kwam nog al eens voor dat
bezoek de schilderijen bekeek en dan aan

Yoruba
Nigeria, H 31 cm
mij vroeg: “heb jij die ene geschilderd en je
zuster de andere?” Mondriaan was in die
tijd zo goed als onbekend. Mijn ouders
behoorden tot de Bremmerkring. Bij familie
van ons hield Bremmer lezingen met lichtbeelden,
dat heeft een enorme invloed
gehad.’ Ook de heer Sanders komt uit een
familie waar kunst een belangrijke rol speelde:
‘Mijn vader was architect. Thuis hing
Haagse School. Dit huis is in 1928 door en
voor hemzelf gebouwd en later gerenoveerd
door Jaap Bakema, een van mijn beste
vrienden. Ik was enig kind en eigenlijk had
ik architect moeten worden. Elk weekend
bezochten wij wel een museum. Ook onze
eigen kinderen zijn geheel op kunst georiënteerd.
Onze dochter heeft een galerie
in New York en onze beide zoons, van wie
de oudste al gepensioneerd is, hebben een
belangrijke kunstverzameling.’
De woonkamer is rijkelijk gevuld met kleine
en middelgrote beelden. Vlakbij de deur
staat een bronzen gebogen figuur zonder
armen, getiteld Christofoor, van de kunstenaar
Henk Visch. Op de vensterbank staan
beelden van Henry Moore die hij in de
oorlog vervaardigde. Heel bijzonder – en
ook zeer passend voor wie beeldhouwkunst
verzamelt – zijn twee meer dan 4000 jaar
oude marmeren sculptuurtjes van de
Cycladen, de bakermat van de beeldhouw-
8 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
‘Wij verzamelen eigenlijk altijd
kunst van jonge mensen, die wij
ook persoonlijk kennen’
kunst. Een groot beschilderd fotowerk van
Ger van Elk siert een van de wanden. ‘Wij
verzamelen eigenlijk altijd kunst van jonge
mensen, die wij ook persoonlijk kennen. Er
gaat geen week voorbij of we hebben wel
contact met de een of ander.’ Vanzelfsprekend
zijn niet alle kunstenaars die het echtpaar
Sanders in de loop der tijd hebben
ontmoet allemaal meer zo jong. De heer
Sanders: ‘Wat mij wel eens gestoken heeft,
is dat museumdirecteuren zo weinig mogelijkheden
hebben, of het niet aandurven,
jonge kunstenaars te steunen. Sandberg
[voormalig directeur van het Stedelijk Museum
te Amsterdam, TM] had dat wel, die
kwam hier regelmatig eten. Als vegetariër
had de keuken nog wel eens problemen met
hem.’ Mevrouw Sanders: ‘ik probeerde hem
wel eens wat anders te geven. Op een gegeven
moment zei hij tegen me: “weet je
wat ik het allerlekkerste vind, spiegeleieren
met spinazie.” Had ik dat nou maar eerder
geweten.’
Naast en tussen de beelden van kunstenaars
als Moore, Hepworth, Gabo, Rickey,
Lipchitz, Marini en Shapiro – om er maar
een paar te noemen – staat een flink aantal
houten sculpturen, offerbeelden, maskers
en dergelijke, uit Afrika. De heer Sanders:
‘Wat hier nu staat, noemen we “Afrika 2”.
Afrika 1 hebben we geschonken aan het
Wereldmuseum in Rotterdam. Naar aanleiding
van die schenking en de vele daaraan
voorafgaande schenkingen werd aan mijn
vrouw en mij in 1997 de Museumpenning
uitgereikt.’ Hoe is de belangstelling voor
oude Afrikaanse sculptuur ontstaan? En verzamelt
het echtpaar ook werk van jonge
Afrikaanse kunstenaars? ‘Daar hebben we
wel over getwijfeld, maar uiteindelijk toch
niet gedaan. Je moet toch ergens een keer
een streep trekken, evenals voor fotografie,
waarvoor ik in 1932 als student in Leiden
de eerste internationale fotografietentoonstelling
in de Lakenhal organiseerde. Maar
de aandacht voor de oude Afrikaanse kunst
kwam eigenlijk bij toeval tot stand. In het
begin van de jaren 60 werd de moderne
kunst almaar duurder. Wij hadden ons een
limiet gesteld, juist om ons te dwingen naar
jonge mensen te kijken en je eigen smaak
te volgen. In die periode was Afrikaanse
kunst zeer betaalbaar, in de orde van
grootte waarmee we in het begin moderne
kunst verzamelden.’ Mevrouw Sanders: ‘We
waren in een galerie in Parijs, maar vonden
eigenlijk niets van onze gading. Toen zei
de galeriehouder dat hij achterin nog wel
wat had staan en hij kwam terug met een
Afrikaans beeld, dat we heel mooi vonden.
We hebben het gekocht en dat is het echte
begin geweest. Wat later kwam mijn man
in een galerie in Londen, die onder andere
kunst uit de nalatenschap van de beeldhouwer
Jacob Epstein verkocht.’ De heer
Sanders: ‘In die nalatenschap zaten een stel
Dogonbeelden, die kom je tegenwoordig
bijna niet meer tegen, maar kon je destijds
voor relatief weinig geld kopen. Die Dogons
zijn nu in het Wereldmuseum Rotterdam.’
De Dogon bewonen een rotsplateau in Mali
en zijn bekend om hun sculpturen, zoals
voorouderbeelden en maskers. Deze zijn
gesneden in een soort kubistische stijl en
waren bijzonder populair bij diverse moderne
kunstenaars, onder wie dus Epstein,
maar ook Picasso.
De contacten met de kunstenaars worden
door het echtpaar gekoesterd. Een nog
jonge Tony Cragg kwam persoonlijk langs
met zijn vriendin om een sculptuur van
losse beschilderde planken op de overloop
bij de trap te monteren. ‘Ik ben absoluut
niet technisch’, vertelt de heer Sanders, ‘ik
kijk eigenlijk ook zelden naar hoe een beeld
gemaakt is; het spreekt me aan of niet en
dat weet je meestal binnen een paar minuten.
Mijn vrouw kijkt wel heel goed hoe iets
in elkaar zit. Zij houdt ook alles bij en heeft
een ingenieus kaartsysteem aangelegd.’
Mevrouw Sanders: ‘Eigenlijk had ik daar
direct mee moeten beginnen, maar je hebt
pas na een tijdje door dat je echt aan het
verzamelen bent.’ De persoonlijke band
met kunstenaars leidt soms tot aardige gebeurtenissen.
Mevrouw Sanders vertelt

hoe een kleine bronzen sculptuur met drie
staande figuren van Henry Moore ooit beschadigd
raakte: ‘een armpje was gebroken.
Henry Moore schreef ons dat we het maar
moesten brengen, dan zou hij het wel restaureren.
Dat duurde en duurde, totdat
mijn man een keer in Londen was en hij
vertelde dat het klaar was. Hij wilde voor
de restauratie niets hebben. Toen wij het
in 1953 kochten, gaf hij zelfs de oorspronkelijke
getekende schets erbij cadeau. Die
is heel bijzonder, want daar staan vier in
plaats van drie staande figuren op.’ De heer
Sanders herinnert zich een ander voorval:
‘Toen ik hoogleraar werd [1959, TM] en
mijn rede had gehouden over het idee van
een Europese NV te creëren, stuurde ik die
ook naar diverse kunstenaars en vrienden.
Er kwam toen een leuke reactie van de
Deense beeldhouwer Robert Jacobsen, op
dat moment een kunstenaar in bonus die
in Parijs werkte. Mijn vrouw en ik waren een
van de eersten die werk van hem kochten.
Hij schreef een heel aardige brief met
“Beste Piet, je zult nu wel een stuk minder
verdienen dan toen je advocaat was; mag
ik je onze boerderij in de Corrèze aanbieden
voor de maand augustus, dan kunnen
jullie lekker vakantie houden.” Dat hebben
we gedaan!’ Goede herinneringen heeft het
echtpaar Sanders ook aan de beeldhouwer
9 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Georges Rickey, van wie veel werken door
het hele huis aanwezig zijn, waaronder vertederend
kleine mobiele sculptuurtjes. ‘Een
schat van een man’, aldus de heer Sanders,
‘nu maakt hij niet zoveel meer, hij is nog
ouder dan ik, maar wij hebben hem destijds
min of meer in Nederland geïntroduceerd
en ook musea op hem attent gemaakt.’
In de lange periode die het echtpaar Sanders
al verzamelt, heeft het altijd werken geschonken
aan diverse musea. ‘Wij verkopen
nooit’, vertelt de heer Sanders, ‘maar schenken
wel, geen bruikleen dus. Dat is eigenlijk
een gevolg van het feit dat ik in de aankoopcommissie
zat van drie grote musea, het
Kröller-Müller, Boijmans Van Beuningen en
het Stedelijk Museum. Zo leerde ik ook de
kant van de musea kennen en bruiklenen
heb ik persoonlijk altijd een gevaarlijk instrument
gevonden. Wij hebben altijd geschonken
en dat hebben we anoniem gedaan.
Oxenaar [voormalig directeur van het Kröller-Müller
Museum, TM] zei wel eens: “wil
je je naam er niet bij zetten, dat stimuleert
wellicht anderen.” Dat is een tijdje gebeurd,
maar geen hond is dat voorbeeld gevolgd.
En ook vandaag de dag zijn er eigenlijk
maar heel weinigen die écht schenken. Bij
ons stond er nooit iets tegenover, ook niet
dat het permanent getoond moest worden.
Het is ook een manier om iets voor die jonge
kunstenaars te doen. Door werk van hen te
schenken aan musea help je iedereen een
stapje verder.’ Niet in de laatste plaats het
publiek: dankzij de inspanningen van particuliere
verzamelaars als de heer en mevrouw
Sanders wordt ook ons nationaal kunstbezit
er rijker op.
De Sanders zijn nog steeds uiterst actieve
verzamelaars. Een paar dagen voor het interview
werd afgenomen, was er net een
nieuwe Afrikaanse sculptuur gearriveerd.
De heer Sanders: ‘Meestal als we ergens in
het buitenland zijn, nemen we iets mee. We
zijn onlangs in Berlijn geweest en hebben
twee beeldjes meegenomen van nog onbekende
kunstenaars. Er hangen hier beelden
van een jonge Amerikaanse kunstenaar
die nog niet zo lang geleden in zijn eigen
land ook door de musea is opgemerkt.’
Na het gesprek, als de heer en mevrouw
Sanders mij door hun huis rondleiden, valt
mijn oog op die kunstenaar, Willie Cole.
Twee sculpturen van een haan en een soort
leeuwenkop, geheel vervaardigd uit oude
damesschoenen, en een andere intrigerende
kop, samengesteld uit drie stoomstrijkijzers.
Een van de eerste kunstenaars die het
echtpaar Sanders steunde, was Karel Appel.
Naast een deur hangt een grote opengewerkte
gipsen sculptuur van hem. Mevrouw
Sanders: ‘Karel kennen we nog van voor
Three standing figures
Henry Moore (1898-1986)
1953. Brons, H 25 cm,
B 21 cm
Rosa Parks
Willie Cole
1994. 65 x 50 x 35 cm

• OGENBLIK •
EX voto
PROF. DR H.W. VAN O S
Bonassola is mijn meest geliefde plek aan de Middellandse Zee.
Een veilige baai omsloten door hoge bergen. Italiaans familieleven
aan de kabbeling van het lauwwarme water, waar geen dreunende
disco’s klinken en geen plaats is voor pompeuze jachten. Op het
strand zwaaien Gianni en Renate de scepter. Al vijfendertig jaar
huur ik bij hen strandstoel en parasol in ruil waarvoor ik ruimschoots
wordt geïnformeerd over het leven in het algemeen en dat
van Bonassola in het bijzonder. Gianni’s voorvaderen bewoonden
in de 14 de eeuw een goed verdedigbare toren, die zich nu uit
zee voordoet als een brokkelig monument van een ver verleden.
Grote zeevaarders waren het. De zeelieden van Bonassola werden
wel de vera aristocrazia del mare genoemd. In de vele maanden,
waarin er op het strand niets te verdienen valt, bouwen Gianni en
zijn vrienden in flessen modellen van de schepen van hun vermaarde
voorouders. De geest zit erin en hoeft er nooit meer uit.
Gianni weet niet alleen alles van scheepsmodellen, maar ook van
geschilderde ex voto’s, waarvan er vele in kerken langs de Ligurische
kust te vinden zijn. In Bonassola is geruststellend weinig
kunst, maar in de parochiekerk van Santa Caterina hangt een tiental
ex voto’s. Ze zijn geschilderd door de enige schilder die de baai ooit
heeft voortgebracht, Angelo Arpe. Tussen 1860 en 1890 schilderde
hij op bestelling van zeelieden hun schip bij zwaar weer.
Als het er naar uitzag dat hun een eerlijk zeemansgraf te wachten
stond, dan baden zij tot Maria en zij bracht hen weer in veilige
haven. Uit dankbaarheid werd Angelo gevraagd deze reddingen
uit de nood in beeld te brengen. De schilderijtjes hingen
zij bij het hoofdaltaar van hun kerk,
waar Gianni en ik ervan kunnen
genieten.
Vanmiddag heb ik in de strandhut
een groot fotoboek van Gianni bekeken
met allemaal ex voto’s. Wat
mij er het meest aan fascineert is de
bijzondere relatie die spreekt van
opdrachtgever en kunstenaar en van privé en publiek. Jij bent gered
en uit dankbaarheid laat je dat aan iedereen zien door middel
van een schilderij. Liggend op het strand denk ik aan de Vereniging
Rembrandt. Vele mensen die best een groot schilderij kunnen
betalen, moeten in hun leven stormen doorstaan. Als ze uiteindelijk
in veilige haven zijn aangeland, zouden ze kunnen bedenken
om in plaats van een ex voto een bestaand kunstwerk publiek op
te hangen, zodat we er allemaal van kunnen genieten. Uit dankbaarheid.
Reken maar dat Gianni en ik komen kijken ◆
• OGENBLIK •
Christofoor
Henk Visch
de oorlog. Dit werk zag mijn man later een
keer bij hem in Parijs, in de Rue Santeuil.
Hij wilde er niets voor hebben: we moesten
alleen zelf het transport regelen, dat vanwege
de kwetsbaarheid van het beeld niet
meeviel. Toen hij het bij ons thuis zag hangen,
zei hij dat we het in brons moesten
gieten. Maar Karel, zei ik, dat kun je het
beeld toch niet aandoen. “Gerust hoor”
zei hij, “we laten er drie exemplaren van
maken, één voor jezelf, één voor mij en
één voor de verkoop, dan houden we er
nog wat aan over ook.” We hebben het
maar zo gelaten.’
Teruglopend naar het station besef ik me
opeens hoe vanzelfsprekend de heer en
mevrouw Sanders met kunst omgaan. Ik heb
helemaal niet het idee op bezoek te zijn
geweest in een soort museum, hoewel de
meeste werken die me omringden een
museale status rechtvaardigen. Het was een
volstrekt natuurlijke omgeving; de verzameling
is een eenheid in verscheidenheid, er
staat geen verkeerd werk tussen. Ik proefde
de liefde en betrokkenheid van het echtpaar
bij hun verzameling, bij de kunstenaars die
ze gekend hebben en de nieuwe contacten
die ze nog steeds opdoen. Kunst verveelt
nooit en door de ruimhartige
opstelling van de heer en mevrouw
Sanders kunnen de bezoekers van
diverse Nederlandse musea genieten
van kunstwerken die daar ooit
dankzij hun inspanningen zijn terechtgekomen.
Ik denk terug aan mevrouw Sanders
die geïnspireerd vertelt op welke
bijzondere wijze zij het fragiele
handgemaakte model van de grote
sculptuur van Naum Gabo bij de Bijenkorf
in Rotterdam wisten te verwerven. En haar
boosheid over hoe dat grote beeld op dit
moment wordt verwaarloosd. Ik denk aan
de woorden van de heer Sanders, die in zijn
werkkamer glimlachend de kunstwerken
overziet en opmerkt: ‘ik laat me er iedere
dag weer opnieuw door inspireren.’◆

Nationaal Beiaardmuseum
Asten
Het Nationaal Beiaardmuseum in Asten wist dit jaar, met
steun van de Vereniging Rembrandt, de hand te leggen op
een zestal bijzondere terracotta klokken. Ze werden meer
dan 2000 jaar geleden in China vervaardigd en dienden
hoogstwaarschijnlijk als gift in een graftombe voor een
hooggeplaatste heer. Dergelijke objecten zijn slechts
spaarzaam in openbare collecties vertegenwoordigd.
BRONZEN GRAFGIFTEN
Ver voor onze jaartelling, ten tijde van de Shang- en
Chou-dynastie (ca.1520- ca.1030, resp. ca.1030-221 v.Chr.),
bestond er in China een waarlijk indrukwekkende bronscultuur.
Elders in de wereld werd die kunst minstens een
millennium lang niet geëvenaard. Wat destijds in China
gebeurde, was dan ook heel bijzonder. Talloze zeer fraai
gedecoreerde kleine en grote rituele vaten werden in
kostbaar brons gegoten en vervolgens bijgezet in de graftombes
van hooggeplaatste personen, opdat die in het
dodenrijk niets te kort kwamen. Daarbij ging het veelal
om wijn- en voedselvaten, in allerlei vormen en modellen:
soms klein, maar ook indrukwekkend hoog, van enkele
tientallen centimeters tot ver boven een meter. Het gewicht
van de objecten was daarmee in evenredigheid. Ze zijn
in talloze musea over de gehele wereld te bewonderen.
Het zou verleidelijk zijn om wat dieper in te gaan op de
technische achtergrond van deze zo opmerkelijke bronscultuur,
maar hiertoe ontbreekt de ruimte. De ambachtelijke
bedrevenheid van de antieke Chinese bronsgieter
was echter fenomenaal, zeker voor die tijd.
Behalve rituele vaten werden ook muziekinstrumenten,
zoals klokkenspelen, aan de doden meegegeven. Klokken
hadden in het oude China een bijzondere betekenis, ook
in het dagelijks leven. Een klinkende bronzen klok stond
samen met de grote trom op het terras van de tempel.
Samengevoegd tot reeksen kon er muziek mee gemaakt
worden. Het waren echte klokkenspelen die in tempels en
paleizen dan wel in de grote grafkamers van edele heren
stonden opgesteld. De Chinese dichters hebben er een
rijke poëzie over achtergelaten, met name in de Shih Ching
(het Boek der Oden) dat hoofdzakelijk in de 9de tot 5de eeuw
voor Christus gedateerd moet worden. Bijvoorbeeld dit
fragment uit een gedicht dat een edelman over zijn heer
componeerde:
Ik mag hem gaarne leiden.
‘k Liet trom en bellen klinken
om hem die hele morgen
zijn welzijn toe te drinken.
11 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Zes Chinese terracotta klokken
Periode van de Strijdende Staten (475-221 v. Chr.)
Terracotta, H (resp.) 26, 28, 31, 42, 43 en 48 cm.
Herkomst: Vanderven-Vanderven Oriental Art, ‘s-Hertogenbosch.

Literatuur
André Lehr, Klokken en
klokkenspelen in het
oude China tijdens de
Shang- en Chou-dynastie,
Athanasius Kircher-
Stichting 1985.
De fragmenten van de
gedichten komen uit: Sji
Tsjing. Het klassieke Boek
der Oden. Vertaald naar
de oorspronkelijke Chinese
tekst door Johan W. Schotman,
Deventer 1969.
In een ander gedicht wordt beschreven hoe een vorst gecharmeerd
werd door de Vijverhal, een van zijn vertrekken:
Er waren staande en liggende balken
spitsend gesierd voor het klokkenspel,
er waren trommen en vele bellen,
trommels en bellen van allerlei soort;
O, hoe die Vijverhal vorst Wen bekoort!
Tenslotte kan worden aangetekend dat men bij een begrafenis
in uitzonderlijke gevallen niet volstond met het
plaatsen van het rituele vaatwerk en muziekinstrumenten
alleen, maar ook concubines en dienaren doodde teneinde
ze samen met hun heer in diens graf bij te zetten.
Het meest bekende voorbeeld is de graftombe van markies
Yi (433 v.Chr.): naast een ongekend rijke verzameling
muziekinstrumenten – waaronder maar liefst negen
klokkenspelen met 65 klokken – kreeg Yi ook een aantal
concubines mee in zijn graf, die aldus de rol van bijzit
ook na de dood van hun meester bleven vervullen.
TERRACOTTA KLOKKEN
In een tijd dat de Egyptenaren, Babyloniërs, Assyriërs,
Grieken en Romeinen niet veel verder kwamen dan dierbelletjes
van enkele centimeters hoog, luisterde men in
China naar de indringende klank van kleine en grote
bronzen klokken, in individuele slagen of in melodieën
bij gezangen.
Het mag wellicht verbazen dat dergelijke klokken ook
tot de grafgiften behoorden. Ze waren slechts voorbehouden
aan de sociale bovenlaag, mede omdat het om zeer
kostbare werkstukken ging. Het mag dan ook geen wonder
heten dat tenslotte naar andere, minder dure materialen
werd uitgezien. Dat geschiedde voornamelijk op het einde
van de Chou-dynastie, in wat nu genoemd wordt de Periode
van de Strijdende Staten (475-221 v.Chr.). Dan blijkt
het voldoende om een terracotta pendant van het bronzen
voorwerp in het graf te plaatsen. Dat geschiedde overigens
niet alleen met klokken: ook de gedode dienaren
en concubines werden uiteindelijk vervangen door kleine
terracotta beeldjes.
Hoewel aardewerk als remplaçant van brons voor de
hand lag – zeker als wij beseffen dat in het dodenrijk die
klokken niet zouden klinken – zijn juist die klokken weer
erg zeldzaam. Kennelijk is het een voorbijgaand gebruik
geweest. Het Nationaal Beiaardmuseum was dan ook erg
gelukkig toen Vanderven-Vanderven Oriental Art uit Den
Bosch zes van dergelijke klokken aanbood. Mede dankzij
de substantiële steun van de Vereniging Rembrandt is
de aankoop tot stand gekomen.
De klokken variëren in hoogte van 26 tot 48 cm. De
geelachtige terracotta is hier en daar geglazuurd en geeft
daarmee de klok een warme glans. Zoals gebruikelijk bij
oud-Chinese klokken hebben deze geen klepels. Ze werden
namelijk met houten hamertjes aangeslagen. Hun
toon is dientengevolge bescheiden, hetgeen overigens ook
noodzakelijk was, omdat Chinese klokken uit die tijd niet
12 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
in torens hingen maar in tempels en paleizen laag werden
opgesteld. Of aardewerken klokken ooit door musici zijn
gebruikt, is in de geschreven bronnen niet geboekstaafd.
De zes klokken behoren tot drie verschillende types.
De middelste, lager opgestelde klok is van het type chung.
Kenmerkend zijn vooral de nippels die op elke zijde zijn
aangebracht. In de Chou li (Over de riten van de Chou-dynastie,
een boek dat uit de eerste eeuwen voor Christus dateert)
wordt gesproken over de tepels van de klok, die gezien
kunnen worden als vruchtbaarheidssymbolen. Ook wordt
gewezen op een analogie met de flonkerende sterren aan
de nachtelijke hemel. In elk geval werden de nippels niet
gebruikt om de bronzen klok op de juiste toonhoogte te
brengen. Technisch is dat onmogelijk.
Vanzelfsprekend geeft terracotta zijn beperkingen in
de vormgeving. Zo vindt men op deze chung niet het
monstermasker thoa thieh, een gestileerd monster dat op
allerminst vriendelijke wijze recht uit de klok lijkt te
kijken. Slechts een zeer rudimentaire vorm daarvan is op
de aardewerken klok te zien. Wel kent deze klok, evenals
de anderen, ingekraste versieringen die zich beperken tot
eenvoudige lijnmotieven waarvan sommige in de vorm
van gestileerde slangen.
De klok die boven de chung staat is een chhung yü. Deze
doet in wezen erg on-Chinees aan, doch komt wel degelijk
in dit land voor, met name in het diepe zuiden. Het
bronzen voorbeeld heeft als ophangoog een fraaie tijger
die midden op de schotel staat die de klok bekroond.
Mede dankzij de steun van de Vereniging Rembrandt kon
het Nationaal Beiaardmuseum een dergelijke bronzen
chhung yü in 1981 aankopen.
De vier overige klokken zijn van het type to, handbellen
derhalve. Dikwijls werden de bronzen pendanten gebruikt
om bepaalde gebeurtenissen aan te kondigen waarbij de
omroeper de klok in de linkerhand hield en deze met een
hamertje in de rechterhand aantikte. Soms werd er ook
wel een houten klepel in gehangen. Over Confucius is
bijvoorbeeld geschreven dat de hemel de grote meester
als een klok met een houten tong zal gebruiken. Ook is
het verhaal overgeleverd van een heraut die elk jaar met
zo’n type bel door het land trok om ambtenaren op te
roepen een voorbeeld voor anderen te zijn. Maar zoals
gezegd, er zijn geen aanwijzingen dat dit ook met een
terracotta model gebeurde. Daarom gaat het hier waarschijnlijk
uitsluitend om een grafgift.
Het Nationaal Beiaardmuseum prijst zich gelukkig dat het
deze klokken in zijn collectie heeft mogen opnemen. Het
kan hiermee een bijzonder aspect van de rijke klokkencultuur
van het antieke China illustreren ◆
André Lehr

13 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Frans Halsmuseum
Haarlem
Heilige Gommarus
Pieter Cornelisz Ebbekin
(actief in Haarlem 1647-1666)
Haarlem 1656. Zilver, H 71 cm.
Merken: aan de onderzijde van de rok: stadskeur Haarlem
(twee keer); M (jaarletter 1656); DFL (meesterteken in
monogram; het meesterteken is op dezelfde manier
samengesteld als dat van zijn oom Dominicus van Lijnhoven
en zijn neef Pieter Bagijn).
Herkomst: veiling Sotheby’s, Amsterdam, 15-5-2000, nr 216.
Op 15 mei 2000 verwierf het Frans Halsmuseum
op een veiling bij Sotheby’s te Amsterdam een
zilveren beeld van de Heilige Gommarus. Het
werd in 1656 vervaardigd door Pieter Cornelisz
Ebbekin, één van de belangrijkste Haarlemse zilversmeden
rond het midden van de 17de eeuw.
Het is een volstrekt uniek werk: er bestaat geen
ander voorbeeld van een zilveren beeld van dit
formaat (71 cm hoog) uit de 17de eeuw, vervaardigd
door een Hollandse maker. De aankoop werd
hierdoor van nationaal belang geacht. Dankzij de
genereuze steun van de Vereniging Rembrandt,
het Prins Bernhard Cultuurfonds (cultuurfonds
Noord Holland), de Mondriaan Stichting, de
Vrienden van het Frans Halsmuseum en het Fonds
de Haas was het museum in staat dit zeldzame
beeld te verwerven.

Detail van de sokkel
met het wonder van de
omgehakte boom.
BEELD EN MAKER
Gommarus was een heilige die in de 8ste eeuw in het gebied
rond Antwerpen leefde, daar allerlei wonderen verrichtte
en mensen tot het christelijk geloof bekeerde. Hij
is staande op een achthoekige sokkel weergegeven met
een staf in zijn rechterhand; hij draagt een hoed en een
met bont gevoerde mantel. Als attribuut heeft hij een afgehakte
boomstam die verwijst naar een wonder dat hij
verrichtte: hij bracht een omgehakte boom weer tot leven
door zijn gordel om de boom te leggen. Dit wonder staat
afgebeeld op drie reliëfs op het voetstuk.
Het beeld bestaat uit verschillende onderdelen die op
ingenieuze wijze samen één geheel vormen. De werkwijze
van de zilversmid kan hierdoor worden gereconstrueerd.
Het achthoekige voetstuk is samengesteld uit verschillende
segmenten die aan elkaar zijn gesoldeerd. De reliëfplaatjes
zijn met zilveren nagels in de vier hoeken vast geklonken
op een houten kern. Het beeld zelf bestaat eveneens uit
verschillende onderdelen, die rond een lange schroef in
het midden met elkaar verbonden zijn. Het hoofd en de
geschulpte pelerine van de mantel vormen het bovenste
deel. De mantel is een los onderdeel en de armen kunnen
losgeschroefd worden van het lichaam. Het middenstuk
van de schouders tot de knieën is het volgende onderdeel.
In de onderplaat van de rok is de schroef bevestigd die de
bovenstaande onderdelen bijeenhoudt. De onderbenen
en de boomstronk zijn op het voetstuk geschroefd. Het
beeld is dus niet zoals bij bronzen beelden gegoten met
hulp van een model. Ebbekin heeft de verschillende onderdelen
in zilver gedreven en vervolgens gemonteerd.
Pieter Cornelisz Ebbekin was een van de belangrijkste
Haarlemse zilversmeden die tussen 1647 en 1666 in Haarlem
actief was. Hij behoorde tot een familie van schilders,
beeldhouwers en zilversmeden die in Haarlem in de eerste
helft van de 17de eeuw een belangrijke rol speelde.
Ebbekin was van moederszijde verwant aan de schildersfamilie
De Grebber en aan de zilversmeden Dominicus
van Lijnhoven (1587-1637) en Pieter Bagijn (ca. 1600-
14 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
1648). Het museum was al in het bezit van historiestukken
van Frans en Pieter de Grebber, een monstrans van
Dominicus van Lijnhoven (in 1993 aangekocht met steun
van de Vereniging Rembrandt), een ampullenblad met
voetwassing van Pieter Bagijn (in 1994 aangekocht, eveneens
met steun van de Vereniging Rembrandt) en een
beeldhouwwerk van diens broer Dominicus Bagijn (overl.
1636). Van Pieter Ebbekin had het museum al een serie
van zes altaarkandelaars en een plooischotel in de collectie.
In deze context hoort het zilveren heiligenbeeld duidelijk
thuis in de verzameling van het Frans Halsmuseum.
OPDRACHT
Het heiligenbeeld werd vervaardigd voor de rooms-katholieke
schuilkerk St. Gommarus in Enkhuizen. Behalve het
beeld van de Heilige Gommarus maakte Ebbekin tegelijkertijd
een zilveren madonnabeeld voor deze kerk. Beide
beelden werden in één opdracht besteld om het altaar van
de kerk op te luisteren – hetzij in naam van de parochianen,
hetzij door een kerkelijk hoogwaardigheidsbekleder die
verbonden was aan de Gommaruskerk. Het is bekend dat
een tante van Pieter Ebbekin, Maria de Grebber (1602-1680),
in 1656 nog in Enkhuizen woonde. Zij was de weduwe van
Wouter Coenraetsz de Wolff (1590-1636), die in 1629 in
Enkhuizen compagnon werd in een pottenbakkerij. Diens
broer Godtschalk, alias Augustijn de Wolff (1585-1635) was
pastoor in de rooms-katholieke schuilkerk te Enkhuizen
van 1633 tot zijn dood in 1635, nadat hij eerder van 1614 tot
1631 assistent was geweest van pastoor Nicolaes Moens.
Deze Augustijn de Wolff bestelde voor zijn kerk bij zijn
zwager Pieter de Grebber een altaarstuk met een voorstelling
van de kruisafname, dat nu in Amsterdam in het
Rijksmuseum bewaard wordt. Misschien hebben familiebanden
later opnieuw geresulteerd in het verlenen van
deze opdracht aan Pieter Ebbekin. Het is echter heel goed
mogelijk dat de opdracht uit een andere hoek kwam.
Ebbekin was op dat moment de belangrijkste Haarlemse
zilversmid, die veel zilver vervaardigde voor gebruik in de

ooms-katholieke eredienst in kerken in Noord Holland.
Dit zou ook doorslaggevend kunnen zijn geweest bij de
toekenning van deze opdracht.
VERVOLGGESCHIEDENIS
De Heilige Gommarus en het madonnabeeld hebben
enige eeuwen lang het altaar van de St. Gommaruskerk
te Enkhuizen gesierd, die later in de 18de eeuw de oudkatholieke
schuilkerk van Enkhuizen werd. In 1907 zag
het parochiebestuur zich genoodzaakt beide beelden
samen met enige andere kerkschatten te verkopen om de
reparatie van het ingestorte dak van de kerk te kunnen
bekostigen. De beelden werden in Amsterdam geveild
en verdwenen naar Duitsland. De onmiddellijk ingezette
pogingen van het landelijke oud-katholieke kerkbestuur
om de beelden terug te kopen vonden geen gehoor bij
de koper. De beelden werden sindsdien niet meer gesignaleerd
totdat het heiligenbeeld in 1991 opdook bij een
klein, onbekend veilinghuis in München. Daar werd het
aangeboden als een 19de-eeuws beeld van een Poolse
koning. De merken had de veilinghouder blijkbaar niet
kunnen identificeren. Het museum had daar geen weet
van totdat de nieuwe Duitse eigenaar, die alle mogelijke
moeite deed om de merken te identificeren, ter verificatie
in 1992 naar het Frans Halsmuseum kwam. In het
museum kon zijn vermoeden worden bevestigd en werd
hem de documentatie uit de veilingcatalogus van 1907
getoond. Helaas wilde de eigenaar het beeld niet verkopen
en keerde hij weer terug naar München. Bovendien
wenste hij strikt anoniem te blijven en was hij niet bereid
zijn adres achter te laten. Het beeld verdween zo weer
uit het zicht totdat de expert van Sotheby´s in april vorig
jaar het Frans Halsmuseum meldde dat het beeld in
Amsterdam geveild zou worden. In een buitengewoon
spannende veilingzitting werd het heiligenbeeld uiteindelijk
verworven door het museum ◆
Pieter Biesboer
Altaarkandelaars
Pieter Cornelisz Ebbekin
Haarlem 1653. Zilver, H 77 cm
Merken: I (jaarletter 1653)
FRANS HALSMUSEUM, HAARLEM
Plooischotel
Pieter Cornelisz Ebbekin
Haarlem 1649. Zilver, 37,5 x 45 cm
Merken: E (jaarletter 1649)
FRANS HALSMUSEUM, HAARLEM
15 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001

Teylers Museum
Haarlem
Dankzij de steun van de Vereniging Rembrandt heeft Teylers Museum
een belangrijke en boeiende 16de-eeuwse tekening kunnen verwerven,
die niet alleen een lacune opvult in de kleine groep vroege
Noord-Nederlandse tekeningen die het museum reeds bezit, maar
die tegelijkertijd op de mooist denkbare wijze een brug legt naar de
tekeningen uit die andere, in de museumcollectie zo fraai vertegenwoordigde,
16de-eeuwse school: de Italiaanse. De tekening werd
verworven ter gelegenheid van het afscheid van Mr. E. Ebbinge als
directeur van Teylers Museum.
Verdrijving van de
wisselaars (detail)
Marcello Venusti (1512/15-
1579), naar Michelangelo
Na 1550. Olieverf op
paneel, 61 x 40 cm
LONDEN, NATIONAL
GALLERY
DIRCK BARENDSZ.
De maker van het nieuwverworven blad, Dirck Barendsz.
(1534-1592), vormde een belangrijke schakel tussen Italië
en de Noordelijke Nederlanden. In zijn Schilder-Boeck
uit 1604 prees Karel van Mander hem als degene die de
rechte manier van Italien heeft puer en onvermenght ghebracht
naar Holland. In Amsterdam geboren als zoon van de
schilder ‘Dove’ Barend, verliet Dirck op 21-jarige leeftijd
zijn geboortestad en reisde naar het zuiden om daar zijn
opleiding te voltooien. Hij bezocht Rome – waar men zijn
naam in het pleister van een muur van het Domus Aurea
gekrast heeft gevonden – en verbleef langere tijd in Venetië.
Daar werkte hij in het atelier van niemand minder
dan Titiaan (ca. 1485-1576). De bejaarde schildervorst
bejegende de jonge Hollander volgens Van Mander seer
aengenaem, jae als kindt ten huyse. Zeven jaar lang bleef Dirck
Barendsz. in Italië. Hij knoopte er vriendschappelijke banden
aan met andere Nederlanders die daar destijds verbleven,
onder wie Marnix van Sint Aldegonde en de Leuvense
humanist en letterkundige Domenicus Lampsonius. Van
werken die hij daar heeft uitgevoerd is niets met zekerheid
bekend. Van Mander noemt een Portret van Titiaan,
dat mogelijk tijdens het verblijf in Venetië ontstond, en
kort geleden heeft men een imposante muurschildering
van het Laatste Oordeel uit 1561 in de abdij van Farfa aan
Dirck Barendsz. toegeschreven. 1 In 1562 keerde de kunstenaar
via Frankrijk naar Amsterdam terug, trad er in het
huwelijk en vestigde zich als schilder van portretten en
religieuze werken. Uit Van Manders levensbeschrijving
komt hij naar voren als een man met aanzien, iemand
met een brede culturele ontwikkeling. Hij kende zijn
talen, correspondeerde met Lampsonius in het Latijn, had
wiskundige interesse en was een begaafd musicus. Zijn
humanistische inslag blijkt ook uit de manier waarop hij
gebruikelijk signeerde: Theodorus Bernardus Amsterodamus.
Tenslotte vermeldt Van Mander nog dat Dirck Ba-
16 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Christus verdrijft de wisselaars uit de Tempel
Dirck Barendsz. (1534-1592)
1581-1587 (vermoedelijk). Penseel in bruine, grijze en ivoorkleurige olieverf op bruin
geprepareerd papier, 240 x 198 mm. De hoeken zijn schuin afgesneden en aangevuld.
Gesigneerd rechtsonder: Theodorus B[…]
Herkomst: kunsthandel Haboldt & Co., Parijs/New York.
rendsz. veel van het buitenleven hield, maar dat hij in
zijn latere leven zo zwaarlijvig was geworden, dat hij zelfs
een reisje per trekschuit naar Haarlem niet meer aandurfde.
OVERGELEVERDE WERKEN
Niet meer dan een handvol schilderijen – in hoofdzaak
portretten – en zo’n 30 tekeningen vertegenwoordigen
alles wat nu van Dirck Barendsz.’ hand bekend is. Dan
zijn er nog eens ongeveer 40 prenten die naar zijn ontwerp
werden gemaakt. Dat zo weinig van zijn werk tot
ons is gekomen, is slechts ten dele te wijten aan de beeldenstorm
van 1566, waaraan enkele van zijn religieuze
schilderijen ten prooi zijn gevallen. Funester was het gebrek
aan belangstelling dat latere generaties doorgaans
ten toon spreidden voor de Hollandse kunst van vòòr de
Gouden Eeuw. Feit is dat alleen een groot altaarstuk in
Gouda (Stedelijk Museum Het Catharinagasthuis) met de
Aanbidding door de herders nu nog een indruk kan geven van
de treflijcke Titiaensche en italiaensche handelinghe die Van
Mander in Dirck Barendsz’ werk roemde. Het demonstreert
een ongekend levendige manier van schilderen,
een haast on-Hollandse verve in het plezier waarmee de
schilder zijn penselen hanteerde, een fel koloriet en een
vernieuwende manier van componeren. Meer dan aan
Titiaan doet het Goudse altaarstuk denken aan schilderijen
van jongere meesters die destijds in Venetië werkten,
zoals Tintoretto, Andrea Schiavone en Jacopo Bassano,
wier werk Dirck Barendsz. goed gekend moet hebben.
Eenzelfde ‘Italiaanse’ levendigheid en verve spreken
ook uit de recent verworven tekening. Eigenlijk is het
geen tekening maar een schildering op papier, een olieverfschets
in grisaille. De voorstelling is snel en spontaan
neergezet in tinten bruin en grijs, op een vel papier dat
tevoren met een brede kwast lichtbruin getint was; flitsende
ivoorkleurige lichtaccenten verlevendigen het beeld.
Techniek en stijl zijn zonder Venetiaanse voorbeelden
nauwelijks denkbaar. We worden vooral herinnerd aan
Titiaans late schilderijen, waarin de vormen en contouren
als het ware ontbonden worden en oplossen in vloeiend
opgebrachte, naar het bruinmonochrome neigende penseelstreken.
Het is goed mogelijk dat Dirck Barendsz. de
techniek van de olieverfschets in Venetië heeft leren kennen,
al moet erkend worden dat de ons bekende Venetiaanse
voorbeelden – zoals van Domenico Tintoretto –
pas enkele decennia nà zijn verblijf in de stad ontstonden.
Een onafhankelijke ontwikkeling van de olieverfschets in
de Nederlanden is ook denkbaar, maar het feit blijft dat

17 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001

Noten
1. Nicole Dacos, tent. cat. Fiamminghi
a Roma 1508/1608.
Kunstenaars uit de Nederlanden
en het Prinsbisdom
Luik te Rome tijdens de
Renaissance, Brussel 1995,
p. 27 en afb. op pp. 28-29.
2. Londen, National Gallery, inv.
1194. Zie Cecil Gould,
National Gallery Catalogues.
The Sixteenth-Century Italian
Schools, Londen 1975, pp.
154-155.
3. F.W. Hollstein, Dutch and
Flemish Etchings, Engravings
and Woodcuts ca. 1450-1700,
XXI, Amsterdam 1980, nos.
201-205.
Literatuur
J. Richard Judson, Dirck Barendsz.
1534-1592, Amsterdam
1970.
Jacques Foucart and Pierre
Rosenberg, “Some ‘Modelli’
of Religious Scenes by Dirck
Barendsz.”, The Burlington
Magazine, 120 (1978), pp.
198-204.
Wouter Kloek, in tent. cat. Kunst
voor de beeldenstorm, Rijksmuseum,
Amsterdam 1986,
pp. 412-413, onder nr. 303.
Karel G. Boon, The Netherlandish
and German Drawings of the
XVth and XVIth Centuries of
the Frits Lugt Collection,
Paris 1992, I, pp. 9-16.
Dirck Barendsz. de
techniek alla veneziana
hanteert.
ONDERWERP
De tekening stelt de
Verdrijving van de
wisselaars uit de Tempel
voor. De figuur van
Christus domineert
het blad, terwijl hij fel
uithaalt naar de in verwarring
op de grond
gevallen geldwisselaars,
wier tafels hij
omver geworpen heeft.
Anderen zoeken met
hun handelswaar een
goed heenkomen.
In de achtergrond nemen schriftgeleerden en priesters
het gebeuren in ogenschouw. Links achter ontwaren we
de voorhang van de Tempel. Alle vier Evangelisten beschrijven
deze episode, die het passieverhaal inluidde,
maar het meest gedetailleerd is de versie in Johannes
2:14-17, waarin gesproken wordt van de zweep van touw
die Christus in Dirck Barendsz.’ tekening hanteert, alsook
van de verkopers van schapen en duiven, die ter rechterzijde
wegvluchten. Misschien heeft hij tijdens zijn verblijf
in Italië kennis kunnen nemen van een Verdrijving
van de wisselaars, naar ontwerp van Michelangelo door de
Romeinse kunstenaar Marcello Venusti (1512/15 -1579)
geschilderd: de centrale plaatsing van Christus binnen
de compositie herinnert aan dat invloedrijke ontwerp. 2
Dirck Barendsz.’Verdrijving van de wisselaars staat niet op
zichzelf maar is onderdeel van een unieke reeks olieverfschetsen
met voorstellingen van het lijden van Christus,
die oorspronkelijk uit 40 bladen plus een titelblad bestond.
In de 18de eeuw heeft de beroemde verzamelaar Pierre-
Jean Mariette de complete reeks gezien en beschreven
in zijn Abecedario. In 1851, toen ze aan het Louvre te koop
werden aangeboden, waren de schetsen nog bijeen. Daarna
verdwenen ze uit het zicht, totdat onderdelen van de reeks
in 1975 in de Franse kunsthandel opdoken. Sindsdien zijn
25 bladen (inclusief het titelblad) aan het licht gekomen
en verspreid geraakt over diverse museale en particuliere
collecties. Eén blad uit de reeks, het Laatste Avondmaal,
bevindt zich sinds 1995 in het Rijksprentenkabinet te
Amsterdam. De voor Teylers Museum verworven schets
is de tweede die nu aan het Nederlands openbaar kunstbezit
is toegevoegd. Hoe belangrijk deze serie is voor onze
kennis van Dirck Barendsz.’ werk moge onder meer blijken
uit het feit dat er, voordat deze ‘nieuwe’ schetsen in
1975 opdoken, niet meer dan vijf à zes tekeningen aan
18 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Christus verdrijft de wisselaars uit de tempel
Jan Sadeler (1550-1600), naar Dirck Barendsz.
Ca.1581-1587. Kopergravure, 260 x 204 mm.
RIJKSPRENTENKABINET, AMSTERDAM
hem konden worden toegeschreven.
PRENTEN
De meeste van de herontdekte olieverfschetsen, waaronder
ook het Haarlemse blad, dragen Dirck Barendsz.’ signatuur,
in een aantal gevallen met de toevoeging inventor.
Dat wijst erop dat de reeks bestemd was om te worden
gegraveerd, zoals Mariette reeds besefte; hij bracht de
tekeningen in verband met enkele prenten die de Zuid-
Nederlandse graveur Jan Sadeler (1550-1600) naar Dirck
Barendsz. vervaardigde. Vijf voorstellingen uit de reeks –
waaronder de Verdrijving van de wisselaars – zijn inderdaad
door Sadeler in prent gebracht. 3 Het Haarlemse blad laat
nog de sporen zien van de griffel waarmee de graveur de
hoofdlijnen van de voorstelling op zijn koperplaat heeft
overgebracht. Op zichzelf is dat al een uitermate boeiend
en verrassend aspect van de tekening: wie had kunnen verwachten
dat een olieverfschets, een bij uitstek picturale
techniek, die doorgaans gebruikt werd ter voorbereiding
van grote schilderijen, zou kunnen dienen voor het ontwerp
van een prent? Kennelijk vertrouwde Dirck Barendsz.
er op dat Sadeler zijn summiere maar effectvolle indicaties
op de juiste wijze zou weten te interpreteren. Hij
deed in deze zeer schilderachtig uitgevoerde ontwerpen
in ieder geval geen enkele concessie aan de lineaire benadering
die de graveurburijn vereist.
Sadeler heeft Dirck Barendsz.’ ontwerp uiterst vakkundig
in prent gebracht. Dat daarbij veel van de dramatiek en
ruimtelijkheid van de olieverfschets verloren ging, was
waarschijnlijk onvermijdelijk, gezien het karakter van de
graveertechniek. Waarom de prentreeks onvoltooid bleef,
is niet bekend. Geen van de vijf uitgevoerde prenten draagt
een datering, en Dirck Barendsz.’ werk is te fragmentarisch
bewaard om de chronologie van zijn tekeningen steekhoudend
te kunnen reconstrueren. Men heeft de reeks olieverfschetsen
van het lijdensverhaal zowel rond 1565/70 als
rond 1585 willen dateren. Gezien het feit dat de weinige
gedateerde prenten die Jan Sadeler naar ontwerpen van
Dirck Barendsz. maakte alle tussen 1581 en 1587 ontstonden,
lijkt het voor de hand te liggen dat ook de vijf Passiescènes
in die periode zijn gemaakt. Dat wil echter nog niet
noodzakelijkerwijs zeggen dat zijn ontwerpen ook in die
jaren ontstonden, al is dat wel het meest waarschijnlijk.
Hoe dit ook zij, zeker is dat de kunstenaar in deze schitterende
tekening een op Venetiaanse colore gebaseerde
benadering ten toon spreidt, die grote indruk gemaakt
zal hebben op zijn Hollandse tijdgenoten en die ook nu
nog bewondering afdwingt. Gezien de weinige werken
die van deze belangrijke kunstenaar bewaard zijn gebleven,
is het des te verheugender dat deze schets aan het
Nederlands kunstbezit kon worden toegevoegd ◆

Noordbrabants Museum
’s-Hertogenbosch
Twee zilveren tafelkandelaars
Guilliam Domis I (1633 Breda 1689)
Breda 1665. Zilver, 1178 gram, H 30,3 cm. Merken op onderrand voet: ruit in schild (meesterteken
Guilliam Domis I); trembleersteek; wapen Breda (stadskeur); B (jaarletter 1665)
Herkomst: Parochie van de H. Maagd Maria, Bergen op Zoom
In het najaar van 2001 verwierf het Noordbrabants
Museum met steun van de Vereniging
Rembrandt en de Mondriaan Stichting een paar
grote, rijk met bloemen en druivenranken ver-
19 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
sierde zilveren tafelkandelaars. Deze bijzonder
fraaie stukken werden, zo blijkt op grond van de
keurmerken en het meesterteken, in 1665 vervaardigd
door de Bredase zilversmid Guilliam Domis I.

Merken op onderrand voet:
ruit in schild (meesterteken
Guilliam Domis I); trembleersteek;
wapen Breda (stadskeur);
B (jaarletter 1665)
Gezicht op de Korenmarkt
met Cleijn Engels Huijs
(met hijsbalk) te Bergen
op Zoom
Barnardus Klotz
11 juli 1671.
Tekening, 15,2 x 20,5 cm
PARTICULIERE COLLECTIE
Kandelaars als deze zijn zeldzaam en worden niet vaak
aangeboden; andere in het zuiden van de Republiek vervaardigde
exemplaren zijn zelfs in het geheel niet bekend.
Maar ook de manier waarop de kandelaars in de verkoop
kwamen en de wijze waarop zij uiteindelijk werden verworven,
waren bepaald niet alledaags.
BREDASE KANDELAARS
De stad Breda heeft in de voorbije eeuwen heel wat vakbekwame
en productieve zilversmeden binnen haar muren
gehad, zo bleek uit de in 2000-2001 gehouden tentoonstelling
Zilver en zilversmeden uit de Baronie van Breda in het Breda’s
Museum. Onder de tentoongestelde en in de catalogus
besproken objecten bevonden zich ook de thans door het
Noordbrabants Museum verworven kandelaars. 1
De maker, Guilliam Domis I, werd in 1633 geboren te
Breda als zoon van katholieke ouders. Vanaf 1653 was hij
20 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
in opleiding bij zilversmid Nicolaes Willemssens aan de
Grote Markt te Antwerpen, waarna hij zich als zelfstandig
meester in 1662 weer in zijn geboortestad vestigde. Hij was
vele jaren actief als deken van het Bredase zilversmidgilde,
totdat hieraan door religieuze tegenstellingen een einde
kwam. Guilliam Domis I, over wie betrekkelijk veel biografische
gegevens bewaard zijn gebleven, had dertien
kinderen. Twee van hen volgden zijn voorbeeld en werden
zilversmid. Guilliam Domis I stierf in 1689 en werd begraven
in de Grote Kerk te Breda. 2
Domis vervaardigde de kandelaars in 1665, drie jaar na
zijn terugkeer in Breda. Hij voerde ze uit in de florale stijl
van die periode. De kandelaars hebben een brede, ronde
en enigszins bolle voet, fraai versierd met drijf- en graveerwerk
van takken en bloemen. De voet verjongt zich tot een
in aanzet gladde stam, waarboven zich een ronde knop met
gegraveerd blad bevindt. Daarboven begint de getordeer-

Reconstructie van het interieur
van de katholieke
kerk te Bergen op Zoom
in 1801
Kees Warmoeskerken naar
ontwerp van de auteur
1983/1998.
Tekening, 33 x 44 cm
PARTICULIERE COLLECTIE
de kolomstam, waarlangs zich een gegraveerde wijnrank
met druiven omhoog slingert. De kandelaars worden aan
de bovenzijde bekroond door een ronde vetvanger met
brede rand.
Kandelaars van dit type waren in de tweede helft van de
17de eeuw zeer in trek en worden ook afgebeeld op schilderijen
uit deze periode. Buiten de Bredase exemplaren
zijn er nog slechts acht vergelijkbare Noord-Nederlandse
(d.w.z. in het noorden van de Republiek vervaardigde)
kandelaars bekend. 3 In de kerk van het Bredase begijnhof
bevinden zich drie soortgelijke stellen van Antwerpse makelij;
er is gesuggereerd dat deze de Bredase zilversmid
als voorbeeld gediend kunnen hebben. 4 Het ligt evenwel
voor de hand dat Domis het model al kende vanuit zijn
leertijd in Antwerpen, enkele jaren tevoren.
GEBRUIKSTRAJECT
Wat deze kandelaars nog meer bijzonder maakt, is het
gegeven dat hun herkomst en gebruikstraject grotendeels
bekend is. De in Breda vervaardigde kandelaars blijken
tot circa 1690 in het bezit te zijn geweest van twee adellijke
dames uit Bergen op Zoom, jonkvrouwe Charlotte Bax
21 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
en haar dochter Judith, leden van een Brabants riddergeslacht.
Charlotte was een dochter van de roemruchte
legeraanvoerder Marcelis Bax, gouverneur van Bergen
op Zoom van 1606 tot aan zijn dood in 1616. 5 Zij behoorde
door haar afkomst en haar familiebanden met plaatselijke
regenten en opeenvolgende drossaards, gouverneurs
en legeraanvoerders, tot de meest vooraanstaande
inwoners van Bergen op Zoom. Zoals veel adellijke families
was ook de familie Bax gedeeltelijk gereformeerd,
gedeeltelijk katholiek. Charlotte en haar dochter blijken
katholiek te zijn geweest en behoorden daardoor in het
17de-eeuwse Bergen op Zoom tot een religieuze minderheid.
6
Vooralsnog zijn er weinig gegevens voorhanden over
het leven van Charlotte Bax en haar dochter Judith. Zo is
bijvoorbeeld niet duidelijk of Charlotte gehuwd was: ook
haar dochter droeg namelijk de familienaam Bax. Hun
overlijdensdata zijn echter wel bekend. De moeder overleed
te Bergen op Zoom op 21 april 1690; dochter Judith
stierf in dezelfde stad op 22 december 1692. Hun overlijden
werd door de pastoor aangetekend in de lijst van
overleden parochianen. 7

Noten
1. J.-P. van Rijen, Zilver en zilversmeden
uit de Baronie van
Breda, (tent. cat. Breda’s
Museum) Breda 2000, p. 77,
nr. 14.
2. Ibidem, pp. 257-258.
3. Amsterdam (Sotheby’s) 7 mei
2001, nr. 268.
4. Van Rijen, op. cit., p.77, nr. 14.
5. J. Baselius, Historisch-verhael
inhoudende Sekere notable
explooten van Oorloge in de
Nederlanden, sedert het oprechten
van de Companien
der Heeren Gouverneurs
ende Ritmeesteren van
Paulus ende Marcelis Bax,
Breda, Isaac Schilders 1615;
Gemeentearchief Bergen op
Zoom (GABoZ), Notariële
Archieven, inv.nr. 337, akte
25 november 1693; met
dank aan Rochus van den
Bergh.
6. Over de kerkelijke situatie en
het parochieleven te Bergen
op Zoom: Ch. de Mooij,
Geloof kan bergen verzetten.
Reformatie en katholieke
herleving te Bergen op
Zoom, 1577-1795.
Hilversum (diss.) 1998.
7. GABoZ, Doop-, Trouw- en
Begraafregisters Bergen op
Zoom (DTB-B), inv.nr. 1,
lijst van overledenen.
8. Ibidem, lijst van jaargetijden;
De Mooij, op. cit., 549.
9. Vgl. H.E. van Gelder, De
Nederlandse munten,
Utrecht/Antwerpen 1980
(7de druk), pp. 216-235.
10. GABoZ, DTB-B, inv.nr. 1, lijst
van jaargetijden.
11. GABoZ, Archief van de
Parochie van de H. Maagd
Maria Tenhemelopneming,
inv.nr. 174, IV.8
12. Amsterdam (Sotheby’s) 7 mei
2001, nr. 268.
De dames Bax moeten zich nauw bij hun kerkelijke gemeenschap
betrokken hebben gevoeld. Vermoedelijk bij
de dood van de laatstlevende in december 1692, lieten zij
de parochie hun twee zilveren kandelaars na. In ruil
daarvoor kregen moeder en dochter een eeuwigdurend
jaargetijde; na hun dood zou ten eeuwigen dage jaarlijks
op hun sterfdag een mis voor hun zielenheil worden gelezen.
De pastoor legde de overeenkomst vast in zijn lijst
van jaargetijden: pro animabus domicellarum Carlina Bax
et Judith Bax anniversaria perpetua ob legationem duorum
candelabrorum argenteorum. 8
Op basis van de in deze periode gehanteerde tarieven
voor dergelijke zielmissen mogen we aannemen dat de
waarde van de twee zilveren kandelaars ten tijde van het
legaat minimaal 100 gulden heeft bedragen: een aanzienlijk
bedrag. Gelet op hun gewicht in zilver zal de waarde
vermoedelijk echter tenminste het dubbele zijn geweest. 9
De namen van de schenksters werden dan ook keurig in de
kalender van de jaargetijden genoteerd en de opeenvolgende
pastoors hielden zich nauwgezet aan hun verplichtingen:
op 21 april werd een mis voor Charlotte gelezen,
op 22 december voor dochter Judith. 10
De zilveren kandelaars kwamen na de dood van de
schenksters op het altaar van de schuilkerk te staan. Hun
aanwezigheid te Bergen op Zoom is goed gedocumenteerd:
de kandelaars komen voor in alle opeenvolgende
kerkinventarissen, te beginnen met de vroegste, uit 1743
daterende lijst. Uit de inventarislijst van 1854 blijkt dat ze
toen inmiddels van een houten voet waren voorzien. 11
Waarschijnlijk had deze aanpassing tot doel de kandelaars
beter zichtbaar te maken voor het kerkvolk. De zwarte
houten voeten zijn overigens bij een restauratie in 2000
weer verwijderd.
De rijk bewerkte zilveren kandelaars waren en bleven
de meest kostbare exemplaren waarover de parochie beschikte,
reden om ze ruim drie eeuwen lang een prominente
plaats in de opeenvolgende kerkgebouwen te geven.
Van circa 1692 tot 1704 sierden ze het altaar van de huiskerk
in het Cleijn Engels Huijs, van 1704 tot 1829 het hoogaltaar
in de schuurkerk aan de Korenmarkt. Van 1829 tot
1986 deden de kandelaars dienst in de aan de H. Maagd
gewijde kerk aan de Grote Markt, waar ze uiteindelijk
geen permanente plaats meer hadden, maar alleen nog
bij zeer bijzondere gelegenheden werden gebruikt.
VERKOOP KERKELIJK KUNSTBEZIT
In 1986 verruilde de parochie de uit 1829 daterende Waterstaatskerk
aan de noordzijde van de Grote Markt voor de
tegenoverliggende Gertrudiskerk, de uit de Middeleeuwen
daterende en recent ingrijpend gerestaureerde stadskerk.
Het kerkmeubilair en de liturgische voorwerpen, voor
een belangrijk deel nog afkomstig uit de vroegere schuil-
22 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
kerken, verhuisden mee. Vanwege hun kwetsbaarheid en
hun grote waarde werden de uit 1665 daterende kandelaars
echter niet meer opgesteld.
De Gertrudiskerk is een vanuit bouwkundig en (kunst)historisch
oogpunt bijzonder interessant monument en
geniet de laatste jaren dan ook grote belangstelling. Om
deze belangstelling nog verder te stimuleren, wordt gestreefd
naar een permanente opstelling van bijzondere
liturgische objecten in een zogenoemde schatkamer. Ter
realisatie van dit voornemen, besloot het kerkbestuur tot
verkoop van de uit 1665 daterende zilveren kandelaars.
Daarbij gaven de geringe gebruiksmogelijkheden en het
naar het oordeel van het kerkbestuur profane karakter
van de kandelaars de doorslag. De diocesane commissie
voor kerkelijk kunstbezit van het bisdom Breda verleende
toestemming voor deze verkoop. Nadat de kandelaars
tevergeefs aan enkele West-Brabantse musea waren aangeboden,
bood het kerkbestuur de kandelaars ter verkoop
aan bij het veilinghuis Sotheby’s. 12
De kans dat de kandelaars voor een zeer hoog bedrag
naar een buitenlandse koper zouden gaan, was heel reëel.
Dit soort imposante stukken blijkt zeer in trek bij vermogende
verzamelaars. Het Noordbrabants Museum oordeelde
echter dat deze vanuit historisch en kunsthistorisch opzicht
zo belangwekkende stukken voor het Nederlandse openbare
kunstbezit bewaard dienen te blijven, uiteraard bij
voorkeur in de eigen provincie. Het museum streeft reeds
vele jaren naar de verwerving van representatieve voorbeelden
van zilver uit de Brabantse steden. In het verleden werden
diverse fraaie stukken verworven, met name objecten
uit ’s-Hertogenbosch, Breda, Oosterhout en Boxmeer. In
de vaste presentatie van het Noordbrabants Museum wordt
nadrukkelijk aandacht besteed aan de uiteenlopende uitingen
van de Brabantse zilversmeedkunst. Binnen deze
presentatie zouden de in Breda vervaardigde kandelaars
– door hun fraaie vormgeving, het rijke drijfwerk en het
opvallende formaat, maar tevens door hun historische
achtergrond – dan ook een belangrijke plaats innemen.
Na langdurige en intensieve onderhandelingen, waarbij
behalve museum, kerkbestuur en veilinghuis, ook de
Vereniging Rembrandt en het bisdom Breda betrokken
waren, zijn de kandelaars teruggetrokken van de veiling en
vervolgens aangekocht door het Noordbrabants Museum.
Dat gebeurde met steun van de Vereniging Rembrandt en
de Mondriaan Stichting, die beide overtuigd waren van
de grote cultuurhistorische betekenis van deze objecten.
Hun inzet en financiële steun hebben ertoe bijgedragen
dat deze uitzonderlijke kandelaars voor het Nederlandse
én Brabantse patrimonium bewaard zijn gebleven ◆
Charles de Mooij

Rijksmuseum
Amsterdam
Bij de rijkdom van het Rijksmuseum aan Nederlandse
schilderijen uit de 17de eeuw steekt het bezit aan werkelijk
goede representanten van de 18de eeuw nog
altijd wat pover af. Dat geldt vooral voor de eerste
helft van de eeuw, Cornelis Troost uitgezonderd. Er
zijn plannen om aan de schilderkunst uit het herfsttij
van de Gouden Eeuw een overzichtstentoonstelling te
23 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Europa en de stier
Nicolaas Verkolje (1673 – 1746)
1735-’40 (vermoedelijk). Olieverf op paneel, 57,7 x 72,8 cm
Gesigneerd linksonder: NVerkolje
Herkomst: Veiling Sotheby’s, New York, 25 januari 2001,
nr. 170; Kunsthandel Rob Noortman, Maastricht
wijden. In het recente verleden zijn op het gebied
van die ‘post-17de eeuw’ belangrijke voorbeelden verworven
van historiestukken door Adriaen van der Werff
(in 1996) en door Arnold Houbraken (in 1998), terwijl
daarnaast met steun van de Vereniging Rembrandt
een uitmuntend genretafereel door Willem van Mieris
werd gekocht (in 1998).

De roof van Europa
Gerard de Lairesse
(1640-1711)
ca. 1680. Ets, 240 x 298 mm.
RIJKSPRENTENKABINET,
AMSTERDAM
Ook elders in ons land wordt tegenwoordig
het oog opengehouden
voor deze toch belangrijke schilderkunst
die echter bij velen te boek
staat als wat onoprecht en glad. Zo
konden in de laatste jaren dankzij de
Vereniging Rembrandt een Vinding
van Mozes door Nicolaas Verkolje en
een prachtige Minerva verheft de
Kunsten door Jan van Mieris aangekocht
worden, respectievelijk door het
Rijksmuseum Twenthe te Enschede
en Museum de Lakenhal te Leiden,
in 1994 en 1997.
HORENS
Dat het Rijksmuseum met Europa en
de stier als representatief mythologisch
historiestuk van Nicolaas Verkolje
een heel terechte keuze deed, wordt
bevestigd door de geschiedenis van
het schilderij. Het moet uit ongeveer
1735-’40 dateren. De schilder en
kunstenaarsbiograaf Jan van Gool
zag het omstreeks 1745 bij Verkolje
thuis. Hij beschreef het onderhoud
24 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
dat volgde wat kwaadsprekerig in zijn
Nieuwe Schouburg van Kunstschilders
en Schilderessen (Den Haag 1750-’51).
Verkolje zou hem hebben verteld
dat hij het had gemaakt om aan te
tonen dat hij zowel beesten, bloemen
als water kon schilderen. Door
al die onderdelen zo goed te doen
als kunstenaars die slechts in één
ervan gespecialiseerd waren, bewees
hij boven hen te staan. Wat dunkt u,
Lezers!, is dat ook niet verwaent en opgeblazen
genoeg?, schrijft Van Gool
verontwaardigd, en hij legt Verkolje
in de mond zich aldus beter te voelen
dan Paulus Potter, Willem van de
Velde en Jan van Huysum. Nog even
overwoog de bezoeker in discussie
te gaan en te wijzen op de horens
die heel gek op de stierenkop waren
weergegeven. Maar hij achtte het
beter te zwijgen, vooral daar het gehoorde
hem deed denken aan de
eigenwaan van Gerard Wigmana, ‘de
Friese Rafaël’ en de laughing stock
van de 18de-eeuwse kunstwereld.
Verkolje kreeg een verdediger in
Gerard Hoet, een kunstenaar die
vooral kunsthandelaar was. Hij ging
met Van Gool in pennenstrijd over
diens Nieuwe Schouburg, waarbij de
behandeling van Verkolje en diens
Europa en de stier een der onderwerpen
was. Hoet had de schilder juist
als een oprecht en eenvoudig mens
gekend, zonder overdreven eigenliefde.
Van Gool moest Verkolje
verkeerd hebben begrepen: die had
slechts te kennen [willen] geven, dat
een Historieschilder in alle deelen van
de Kunst moet geoeffent weezen. De
stierenhorens waren ongetwijfeld
naar de natuur geschilderd geweest,
en de manier waarop ze op de kop
stonden zal dan ook een gebrek in de
natuur van ’t voorwerp geweest zijn.
Net als Hoet had ook Van Gool al
opgemerkt dat Verkolje vrijwel bij
elk onderdeel van zijn composities
naar modellen werkte, en daardoor
heel lang, zo niet onnodig lang over
een stuk deed.
Wat Verkolje tegen de middelmatige
veeschilder Jan van Gool ook
gezegd moge hebben, Europa en de
stier moet voor de kunstenaar een
bijzonder werk zijn geweest. Hij had
het immers voor zichzelf geschilderd.
Daarmee behoort het tot de categorie
van pronkstukken die kunstenaars
thuis of in het atelier hielden als
blijk van hun kunnen, om klanten te
overtuigen. Bij Verkoljes atelierveiling
in 1746 bracht het met 405 gulden
het op één na hoogste bedrag
op. Koper was toen Nicolaas’ broer
Johannes, die zelf ook enigszins de
kunst beoefende, maar vooral werkzaam
was als kunstmakelaar en nu
optrad als organisator van de verkoping.
Uit de hamerprijs zou men
kunnen opmaken dat hij het belangrijke
schilderij uit familieoverwegingen
kocht. Hoe dan ook, Johannes

Allegorische voorstelling
van de Amsterdamse
Kamer van de Verenigde
Oost-Indische Compagnie
Nicolaas Verkolje
(1673-1746)
ca. 1702. Olieverf op doek,
59,5 x 85 cm.
RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM
Verkolje behield het schilderij, en
direct na de veiling van diens bezit
– in 1763 – kwam het stuk in Duitsland
terecht, in het kabinet van de
bankier Gottfried Winkler te Leipzig.
Gedurende de 19de eeuw bevond
de Europa en de stier zich in Franse
collecties.
Blijkens oude veilingcatalogi heeft
Verkolje ook twee getekende versies
gemaakt van Europa en de stier, één in
grijze inkt en één in aquarel. Van beide
is de verblijfplaats thans niet bekend.
De aquarel, die hij blijkens de datering
van 1741 op 68-jarige leeftijd
maakte, zou afgaande op een catalogusbeschrijving
een herhaling geweest
kunnen zijn van het schilderij.
Bovendien heeft Verkolje misschien
een tweede versie of een variant geschilderd
van onze Europa en de stier.
VOORSTELLING
Afgebeeld is een van de vele verleidingshistories
van Zeus. De mooie
koningsdochter Europa placht re-
25 VERENIGING REMBRANDT Z0MER 2001
gelmatig met haar metgezellinnen
langs de zee te wandelen. Zeus verstopte
zich, vermomd als een grote
sneeuwwitte stier, in een kudde die
hij met behulp van Mercurius het pad
der vrouwen liet kruisen. Europa
was gefascineerd door het niet dreigend
uitziende beest met zijn kleine,
edelsteenachtige horentjes. Het dier
gedroeg zich jegens haar aanminnig
als een lammetje – door Verkolje
geestig gekarakteriseerd in de flemende
stier. Al snel overwon Europa haar
angst en begon met de stier te spelen.
Zij voerde hem bloemen en
omkranste zijn horens en nek met
bloemenslingers.
Links heeft Verkolje enkele van
de metgezellinnen weergegeven,
waarvan er één wordt aangemoedigd
haar angst te overwinnen. Kort na
de door Verkolje gekozen scène zal
de stier uitnodigend knielen, en als
Europa op hem is gaan zitten voor
een ritje zal hij naar de zee wandelen
en plotseling met haar op de rug
wegzwemmen. Dat tafereel van de
ontvoering is, althans in de buitenlandse
kunst, in de prentkunst en in
Nederland in de 17de eeuw, veel
vaker weergegeven dan de verleiding
van Europa. De verleidingsscène
leende zich uitstekend voor het afbeelden
van een pastorale idylle.
De Hollandse setting waarin dat in de
17de eeuw dan vaak gebeurde, heeft
Verkolje nadrukkelijk vermeden,
zoals passend was in zijn op de klassieken
georiënteerde tijd. Hij bleef
zeer dicht bij de beschrijving van
het verhaal in Ovidius’ Metamorfosen
en om de mythologische wereld te
benadrukken introduceerde hij,
buiten het amortje dat de stier leidt,
ook nog eens twee putti die bij de
waterkant met een dieplood in de
weer zijn. Ze wijzen vooruit naar de
tocht door de zee en het feit dat er
voor Europa dan geen terugkeer
meer mogelijk is.
Het schilderij heeft een prachtig
helder koloriet, dat wel gezien mag

worden als een reactie op de vaak
wat donkerder schilderijen uit de
17de eeuw. Het landschap op de
achtergrond is niet alleen qua type,
maar vooral door de naar blauwgroen
zwemende kleurstelling geïnspireerd
op gouaches met classicistische landschappen
door tijdgenoten als Isaac
de Moucheron, Jan van Huysum,
Abraham Rademaker en Willem
Troost. Voor dat landschap staan de
figuren in een opstelling die doet
denken aan een toneeluitvoering.
Het is aan de grote variëteit in de
houdingen en de kleding met zijn
doordachte afwisseling van witte,
blauwe en rode tinten te danken dat
het stuk niet al te braaf en statisch is
uitgevallen. In veel van zijn beste,
latere werken toonde Verkolje een
voorkeur voor een compositieschema
waarbij de figuren min of meer
waren opgesteld in een licht boogvormig
fries. Daarbij meed hij dieptewerking
en diagonale perspectieven.
Wellicht sprak de helderheid
van deze eenvoudige, maar niet
noodzakelijk levenloze composities
hem aan.
In Europa en de stier is een favoriet
beeldmotief van Verkolje verwerkt:
het afschermen van de ogen tegen fel
invallend licht. Niet toevallig is de
vrouw die dit gebaar maakt precies
in het midden van de voorstelling
gezet. Zowel de elegante pose als het
doordachte kleurgebruik met de bijna
transparant lijkende helder rode
vingers moeten de aandacht van de
beschouwer wel trekken. Het sterke
licht, dat overigens in het schilderij
verder niet voorkomt, is een symbool
van de aanwezigheid van Zeus. Het
decoratieve gebaar is door Verkolje
prominent toegepast in diverse andere
tekeningen en schilderijen. Ook
tijdgenoten als Arnold Houbraken,
Philip Tideman en Jacob de Wit ge-
26 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
bruikten het, zij het incidenteel. Zeer
verwant, zowel in compositie als opvatting,
inclusief het afschermgebaar,
is een Proserpina en haar gezellinnen in
de weide van Enna in het Louvre. Het
schilderij stamt uit de collectie van
Lodewijk XVI en getuigt daarmee
van het aanzien dat Verkolje in de
18de eeuw genoot.
INVLOED
In het werk van Nicolaas Verkolje, een
leerling van zijn vader die kunstschilder
te Delft was, komen verschillende
aspecten samen. Er zijn invloeden
– vooral in de conceptie – van de
17de-eeuwse Nederlandse historieschilderkunst,
gecombineerd met
de classicistische beeldopbouw van
Gerard de Lairesse uit ongeveer
1680-1700 en met diens streven naar
archeologisch correcte detaillering.
Daarnaast heeft de fijnschildertechniek
van de Leidse school een sterk
stempel op de uitvoering gedrukt.
Daarbij kwam in de eerste decennia
van de 18de eeuw via reproductieprenten
een niet te onderschatten
invloed van de nieuwe Franse en
Italiaanse historieschilderkunst met
een neiging tot elegantie in de composities.
In het verwerken van dat
alles tot een eigen stilistisch idioom
wist Nicolaas Verkolje in zijn beste
werken veel betere resultaten te bereiken
dan zijn Nederlandse generatiegenoten.
Zijn bevangenheid door
waarheidsliefde, tot uitdrukking
komend in het streven om zo veel
mogelijk onderdelen van zijn composities
naar modellen te schilderen,
was daar eveneens een uiting van.
Het is dan ook zeker niet toevallig
dat Verkolje zich in zijn uitbeelding
van het mythologische verhaal, op
de putti met het peillood na, nauwkeurig
hield aan hetgeen Ovidius
had geschreven.
Van Nicolaas Verkolje was al een
vroeg schilderij in de collectie van het
Rijksmuseum aanwezig – een allegorie
op de VOC naar een voorstelling
op een medaille uit 1702 – en een
niet heel erg belangrijk portret.
Daarnaast is sinds enige tijd het wel
belangrijke portret van de familie
Van Mollem-Sijdervelt uit 1740 in
bruikleen. Het is dus zonder meer
duidelijk dat een goed historiestuk
van zijn hand een wezenlijke lacune
opvult. Europa en de stier heeft bovendien
als niet te onderschatten voordeel
dat Verkoljes ‘smeltend penseel’
van fijnschilderkunst verreweg het
beste tot uiting komt bij een schilderij
op paneel. Alle aanprijzingen die
Verkolje in de 18de eeuw in binnenen
buitenlandse veilingcatalogi en
kunsthistorische geschriften kreeg
toegezwaaid zijn bij uitstek op de
nieuwe aanwinst van toepassing:
blij; teder en schoon; fris van kleur; precieus
van uitvoering; schoon getekend;
delicaat gepenseeld ◆
Robert-Jan te Rijdt
Met dank aan Guido Jansen, Rotterdam,
Mevrouw B. ter Molen-den Outer, Apeldoorn,
Charles Dumas, Den Haag
Literatuur:
Johan van Gool, De Nieuwe Schouburg der Nederlantsche Kunstschilders en Schilderessen,
Den Haag 1750-’51, deel 1, pp. 392-402
Gerard Hoet, Aanmerkingen Op het eerste en tweede Deel des Nieuwen schouburgs der
Nederlantsche kunstschilders en schilderessen, door Johan van Gool, [Den Haag
1753], pp. 57-59; herdrukt in facsimile in: Lyckle de Vries, Diamante gedenkzuilen en
leerzaeme voorbeelden. Een bespreking van Johan van Gools Nieuwe Schouburg,
Groningen 1990
J.G. Burman Becker, Notices sur la famille Verkolje, Kopenhagen 1869
Eric Jan Sluijter, De ‘heydensche fabulen’ in de schilderkunst van de Gouden Eeuw.
Schilderijen met verhalende onderwerpen uit de klassieke mythologie in de
Noordelijke Nederlanden, circa 1590-1670, Leiden 2000, pp. 61, 242

Paleis Het Loo
Apeldoorn
Verguld zilveren juwelenkist van prinses Marianne der Nederlanden
Joseph-Germain Dutalis (1781-na 1842)
Brussel 1828-1829. 1 Verguld zilver, 22,5 x 36 x 23,5 cm. Merken: waarborgteken keurkamer Brussel (1814-1831), eerste
gehalteteken (1814-1831), meesterteken en winkeliersmerk J.-G. Dutalis
Herkomst: kunsthandel ‘La Mésangère’, Luik
De juwelenkist die onlangs met steun van de Vereniging
Rembrandt door Paleis Het Loo kon worden verworven, is
voor Nederland in twee opzichten een uitzonderlijk stuk.
Enerzijds zijn verguld zilveren voorwerpen uiterst zeldzaam,
anderzijds heeft de vroege 19de-eeuwse edelsmeedkunst in
ons land – letterlijk en figuurlijk – slechts weinig objecten
van dit formaat voortgebracht. 2 De Nederlandse voorkeur
in de 17de en 18de eeuw voor zuiver zilver is behalve uit een
oogpunt van smaak ook te verklaren uit het feit dat het
27 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
gebruik van goud en verguld zilver een prerogatief was van
vorsten. In de Republiek waren de prinsen en prinsessen
van Oranje de enigen die dit voorrecht bezaten. Eén van de
fraaiste voorwerpen van verguld zilver uit oud Oranjebezit
is het toiletstel dat prinses Mary (1662-1695) waarschijnlijk
ter ere van haar huwelijk met prins Willem III (1650-1702) in
1677 ten geschenke kreeg en dat zich thans in Chatsworth
bevindt. 3 Als telg uit het koninklijke geslacht Stuart genoot
zij het vorstelijk voorrecht op vergulding.

Noten
1. In België worden in deze periode
geen jaarletters gebruikt. Nauwkeurige
datering is mogelijk op
grond van de correspondentie
tussen J.G. Dutalis en Louis Royer.
Zie: R. Baarsen, ‘De toiletspiegel
van prinses Marianne’, Bulletin
van de Vereniging Rembrandt,
jrg 5 (1995), no. 1, p. 14-17.
2. Vergulding op Nederlandse 17deen
18de-eeuwse zilveren voorwerpen
is meestal pas in de
19de eeuw, veelal in Engeland,
aangebracht.
TOILETSERVIES
Er zijn slechts weinig voorbeelden van grote Nederlandse
voorwerpen van edelsmeedkunst in late Empirestijl. Een
vergelijkbaar, eveneens verguld stuk is de spiegel die in
1994 – ook met steun van de Vereniging Rembrandt – door
het Rijksmuseum werd aangekocht. 4 Van deze grote, verguld
zilveren spiegel, geflankeerd door vrouwenfiguren, kon
worden vastgesteld dat hij behoorde tot een toiletservies
dat koning Willem I (1772-1843) in 1828 bij Joseph-Germain
Dutalis voor zijn dochter prinses Marianne (1810-1883)
als huwelijksgeschenk bestelde. In dat jaar engageerde
Marianne – een nakomertje en zeer geliefd door haar
ouders – zich met de Zweedse prins Gustaaf. Zij trouwde
echter op 14 september 1830 met haar neef prins Albert van
Pruisen (1809-1872). De eerdere verloving, die verbroken
werd omdat verwantschap met het verdreven koningshuis
Vasa politiek niet wenselijk was, verklaart waarom koning
Willem I al in 1828-1829 een toiletservies liet vervaardigen.
Rekeningen zijn in het Koninklijk Huisarchief niet
meer voor handen, maar dankzij het feit dat het servies
in 1830 op de nijverheidstentoonstelling te Brussel door
Dutalis werd getoond, beschikken we over een eigentijdse
beschrijving. Daarin worden 11 dozen genoemd: une
Cassette à bijoux; deux Boîtes id., carré long; huit id. ovales (een
juwelenkist, twee rechthoekige en acht ovale dozen).
Gezien het formaat en de voorname decoratie mag worden
aangenomen dat de verworven kist de Cassette à bijoux is.
Het is niet geheel duidelijk wat er met ‘id’ wordt bedoeld,
aangezien het niet waarschijnlijk is dat alle elf dozen voor
bijoux waren bestemd. 5
Prominent is aan de voorzijde het monogram PM met
koningskroon geplaatst, omgeven door een bloemenkrans
en geflankeerd door grote palmetmotieven. Toen de kist
in 1990 op de veiling kwam is de juiste herkomst niet onderkend,
omdat het monogram PM door het veilinghuis
geacht werd te staan voor Philippe, graaf van Vlaanderen
en prinses Marie van Hohenzollern-Sigmaringen, gehuwd in
1867. 6 Gekroonde monogrammen waarbij het initiaal van
een voornaam gecombineerd wordt met de letter P voor
Prins of Prinses komen veelvuldig voor op 19de-eeuwse
zilveren voorwerpen uit het bezit van de Nederlandse
koninklijke familie. Mogelijk is deze samenstelling gebaseerd
op het in de 18de eeuw gebruikte monogram PVO
voor de Prins van Oranje. Het lijdt geen twijfel dat het gekroonde
monogram PM dat van Prinses Marianne is.
3. Cat.tent. Treasures from
Chatsworth. The Devonshire
inheritance, International
Exhibitions Foundation 1979-
1980, cat. nr. 149.
4. Op. cit. (noot 1), p. 14-17.
5. Catalogus der voortbrengselen
van de nationale nijverheid,
Brussel 1830, nr. 993.
6. Veiling Sotheby’s, Genève 12
november 1990, cat. nr. 7.
7. C. Hernmarck, The Art of the
European Silversmith 1430-
28 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
1830, Londen/New York 1977, I
p. 251-260, afb. 733.
8. In de 19de eeuw werd aan
gehuwde prinsessen de voornaam
van hun gemaal gegeven.
‘Prinses Frederik’ is Louise van
Pruisen, de gemalin van prins
Frederik. De lijsten bevinden zich
in het Archief van het Koninklijk
Paleis te Brussel, Fonds Leopold
1, nr. 295/3.
9. Veiling Sotheby’s, Amsterdam 8
juni 1994, cat. nrs. 161-164,
168.
Een koninklijke herkomst wordt aangegeven door de
kroon op de deksel en door de vergulding, zoals gezegd
een vorstelijk prerogatief. Naast de koninklijke symbolen
bestaat de ornamentiek uit een kop van Minerva op de
linker- en één van Mercurius op de rechterzijde, lieren
gedragen door gevleugelde paarden op de afgeschuinde
hoeken en druivenranken en aren in de rand langs de
onderzijde.
GESCHENKEN
Het is niet bekend wie de schenker is geweest van het
eerder genoemde 17de-eeuwse toiletservies van prinses
Mary II Stuart, de dochter van Jacobus II (1633-1701) en
gemalin van de koning-stadhouder. De onderhandelingen
voor dit huwelijk werden gevoerd door Mary’s oom,
koning Karel II (1630-1685). Jacobus II was niet ingenomen
met een verbintenis tussen zijn dochter en een
protestantse prins, en de bruid werd derhalve door haar
oom weggegeven. Het toiletservies is van de hand van de
Parijse edelsmid Pierre Prévost en draagt de jaarletter van
1670. Het betreft mogelijk een in haast gekocht huwelijksgeschenk
van Karel II of Jacobus II dat uit voorraad
leverbaar was en waar de monogrammen, bestaande uit
een W en een M met de Engelse koninklijke prinsenkroon,
aan toegevoegd zijn.
Zeker is dat Lodewijk XIV aan zijn dochter Françoise-
Marie mademoiselle de Blois, die in 1692 met de hertog
van Orléans trouwde, en aan Marie Adelaïde van Savoye,
de bruid van zijn kleinzoon, de hertog van Bourgondië,
verguld zilveren toiletstellen cadeau deed ter ere van hun
huwelijk. Een voorbeeld dat door vele vorsten is gevolgd.
Op zijn eigen grootse wijze herstelde Napoleon na de
Franse revolutie deze traditie. Door de Parijse edelsmeden
Biennais en Odiot werden verschillende grote toiletserviezen,
soms gecombineerd met een ontbijtservies of
schrijfnecessaires, in de door Percier en Fontaine gecreëerde
Empirestijl vervaardigd. Typerend voor deze
latere toiletserviezen zijn de door figuren gedragen,
ovale spiegels.
De spiegel van het servies van prinses Marianne sluit
duidelijk bij deze traditie aan. Grote juwelenkisten ontbreken
echter bij de Franse voorbeelden en zijn mogelijk
toevoegingen van Duitse origine. Van een in 1822 in
Berlijn gemaakt toiletstel, dat in stijl verwant is aan de
Napoleontische serviezen, is het belangrijkste stuk na de
spiegel een juwelenkist die grote gelijkenis vertoont met
die van prinses Marianne. Beide worden gedragen door
vier gevleugelde dieren op de hoeken, zijn langs de onderzijde
van een ornamentrand voorzien en hebben op
de deksel een kroon op een kussen. Overeenkomstig de
heraldiek zijn de dragers van de Berlijnse kist Pruisische
adelaars en van het Brusselse exemplaar Nederlandse
– weliswaar gevleugelde – leeuwen. Het Duitse toiletstel
was een huwelijksgeschenk van koning Frederik Willem III
(1770-1840) van Pruisen aan zijn dochter Alexandrine
(1803-1892), die in 1822 in het huwelijk trad met groothertog
Paul Frederik (1800-1842) van Mecklenburg-Schwerin. 7

Toiletspiegel
(vervaardigd voor
Prinses Marianne)
Joseph-Germain Dutalis
(1781-na 1842)
Brussel 1830. Verguld
zilver, H 87 cm, B 118 cm
RIJKSMUSEUM,
AMSTERDAM
Zij was zowel een zuster van prins Albert, de bruidegom
van prinses Marianne, als van prinses Louise, de gemalin
van prins Frederik. Deze tweede zoon van koning
Willem I en oudere broer van Marianne trad in 1825 in
het huwelijk met de Pruisische prinses Louise. Hoewel
haar vaderlijk huwelijksgeschenk niet bekend is, weten we
dankzij een onlangs ontdekte beschrijving dat het vrijwel
gelijk is geweest aan dat van haar zuster. Het komt voor
in twee stukken in de Koninklijke archieven van België,
de één een inventaris van meubels en persoonlijke bezittingen
van de familie van de koning der Nederlanden,
de ander een opsomming van de twee toiletstellen van
‘prinses Frederik’, die zijn overgedragen aan de zilvermeester
van het paleis te Brussel. 8 De eerste lijst bevat een
vermeil (verguld zilveren) toiletservies van prinses Louise
waartoe een grote kist en twee kleine met deksels, monogrammen
en kronen behoren. De laatste geeft een nauwkeuriger
omschrijving. Hieruit blijkt dat de grootste doos
van dit servies vierkant of rechthoekig is, als decoratie vier
Pruisische adelaars heeft en dat de deksel getooid wordt
door een kussen met kroon. Het is zeer voor de hand
liggend dat dit Brusselse toiletservies met juwelenkist van
prinses Louise model heeft gestaan voor het huwelijksgeschenk
voor prinses Marianne. Misschien zijn de vleugels
die de Nederlandse leeuwen gekregen hebben een
gevolg van een op dit punt te nauwkeurige navolging. Ook
de samenstelling vertoont grote overeenkomst. Het enige
opmerkelijke verschil is dat bij de spiegel van Marianne
29 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
vorstelijke symbolen ontbreken, terwijl bij die van haar
schoonzuster adelaars en een kroon genoemd worden.
DUTALIS
Over de maker Joseph-Germain Dutalis is slechts weinig
bekend. Als hofedelsmid en –juwelier heeft hij tot 1830
aan verscheidene leden van de Nederlandse koninklijke
familie en na 1830 aan het Belgische koningshuis veel
werk geleverd. Paleis Het Loo verwierf in 1997 vier ovale
schotels en 48 borden van een zilveren tafelservies van
prins Frederik, met het gekroonde monogram PF. 9 Grote
werken, zoals de toiletspiegel, wijnkoelers, siervazen en
deze juwelenkist tonen op overtuigende wijze aan dat
zijn meesterschap meer vermocht. Op het ogenblik wordt
in België de mogelijkheid onderzocht om in de komende
jaren een tentoonstelling aan deze belangrijke zilversmid
te wijden. Zijn werkzaamheden voor het Nederlandse
koningshuis rechtvaardigen dat ook in ons land aandacht
aan hem zal worden besteed.
Ondanks de Franse en Duitse invloeden en de vervaardiging
door een Brusselse edelsmid kan de juwelenkist als
een fraai en important voorbeeld van de Nederlandse
edelsmeedkunst beschouwd worden, omdat zij dateert uit
de korte periode dat België en Nederland één koninkrijk
vormden ◆
A.M.L.E. Erkelens

Gemeentemuseum
Den Haag
De tentoonstelling A.D. Copier & Lino Tagliapietra was
een hommage van de Italiaanse glaskunstenaar Lino
Tagliapietra aan de belangrijkste glasontwerper die
Nederland in de 20ste eeuw heeft gekend: A.D. Copier
(1901-1991). Met het naderen van de magische leeftijd
van 65 jaar ontstond bij Tagliapietra de wens om in
Nederland een tentoonstelling van zijn recente werk te
mogen opdragen aan Copier, die hij als zijn geestelijke
vader beschouwt. Aangezien in de rijke en gevarieerde
glasverzameling van het Gemeentemuseum het werk van
Copier een belangrijke plaats inneemt, wilde het museum
graag meewerken aan de realisatie van dit verlangen. En
zo was in Museum Het Paleis enerzijds een overzicht te
zien van het veelzijdige oeuvre van Copier, anderzijds een
veertigtal oogstrelende objecten dat Tagliapietra speciaal
voor deze gelegenheid had vervaardigd. 1 De tentoonstelling
is een groot succes geweest: meer dan 21.500 bezoekers
hebben het werk van de twee glascoryfeeën bewonderd.
Voor het eerste contact tussen Copier en Tagliapietra
moeten we teruggaan naar het jaar 1981, toen Copier
enige tijd in Venetië verbleef, waar hij door de Scuola
Internazionale del Vetro was uitgenodigd deel te nemen aan
een workshop. Tot de fabrieken waar Copier zijn ontwerpen
liet uitvoeren, behoorde Effetre International waaraan
Tagliapietra op dat moment was verbonden als artistiek
30 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Ostuni
Lino Tagliapietra (1934)
1999. Glasobject, H 47,5 cm
Herkomst: kunstenaar
Onlangs is de collectie kunstnijverheid van het Gemeentemuseum Den
Haag verrijkt met een adembenemend mooi glasobject van de hand
van de Italiaanse glaskunstenaar Lino Tagliapietra (1934). Deze aanwinst
is mede mogelijk gemaakt dankzij een substantiële bijdrage uit het
Jaap en Joanna van der Lee-Boersfonds dat in 2000 werd ingesteld
door mr. J.J. van der Lee. Dit bij de Vereniging Rembrandt ondergebrachte
Fonds op Naam heeft als belangrijkste doelstelling museale
aankopen op het gebied van glas te stimuleren, in het bijzonder ten
behoeve van het Gemeentemuseum Den Haag. Het uitzonderlijke van
deze aanwinst is dat de heer Van der Lee het object zelf heeft uitgekozen
als het in zijn ogen mooiste voorwerp dat te zien was op de tentoonstelling
A.D. Copier & Lino Tagliapietra. Inspiratie in glas die vorig jaar in
Museum Het Paleis (een dependance van het Gemeentemuseum) heeft
plaatsgevonden. Omdat ook het Gemeentemuseum dit glasobject met
de intrigerende naam Ostuni als een belangrijk en representatief werk
van Tagliapietra beschouwt, is besloten het voorwerp aan te kopen. Het
is de eerste verwerving die met steun van het door Van der Lee in het
leven geroepen fonds plaatsvindt.
directeur, ontwerper èn hoofd van de productie. In die
hoedanigheid was hij ook diegene die tot op de millimeter
nauwkeurig de ontwerpen van Copier materialiseerde.
De hoge graad van technische vaardigheid waarmee de
Italiaanse glasmaker dit deed, maakte diepe indruk op de
Nederlandse ontwerper. Geheel in de traditie van de oude
Venetiaanse glaskunst gaf Tagliapietra op meesterlijke wijze
gestalte aan de ontwerpen die Copier al in Nederland
aan het papier had toevertrouwd.
Zoals uit het navolgende citaat blijkt, was ook Tagliapietra
geïmponeerd door het kunstenaarschap van de toen
inmiddels 80-jarige Copier. ‘Die dag [waarop zij elkaar
voor het eerst ontmoetten, TME ] was ik bezig objecten
naar mijn eigen ontwerp te maken en ik herinner mij
heel goed dat Copier buitengewoon opmerkzaam was,
en voorkomend, zoals hij ook in het vervolg steeds was.
Wij begonnen samen te werken en ik geloof dat het geweldige
glasobjecten waren, die uit onze samenwerking
ontsprongen (…). Nog een eigenschap die mij aan
Copier fascineerde, was zijn vermogen zich in te leven
in de technische vaardigheden van de meester waarmee
hij samenwerkte en zich daaraan, met behoud van zijn
eigen identiteit, aan te passen. Wat mij betreft waren de
perioden die ik met hem heb doorgebracht fantastisch,
omdat hij mij gebracht heeft tot een nieuwe dimensie
waarin ik mijn verhouding tot glas opnieuw ontdekte en
het glas als kunst ging ervaren. Daarvoor zal ik hem altijd
dankbaar zijn’. 2
Niet in de laatste plaats door Copier gestimuleerd, heeft
Tagliapietra in de periode van 20 jaar die sinds hun eerste
contact is verstreken zich tot een van de belangrijkste
glaskunstenaars van deze tijd ontwikkeld. Aan zijn blaaspijp
is een scala aan glasobjecten ontsproten die het beste
bieden wat de eeuwenoude Muranese glastraditie heeft
voortgebracht. Tot deze voorwerpen behoort het object
Butterfly dat Tagliapietra als dank voor de succesvolle expositie
in Museum Het Paleis aan het Gemeentemuseum
schonk. Dit veelkleurige, haast brutale glasobject heeft,
zoals de naam aangeeft, de vorm van een vlinder waarin
Tagliapietra ondubbelzinnig getuigt van zijn onbetwistbare
virtuositeit. Het is een bijna schilderkunstig object
geworden waarvan de huid met geel- en roodkleurige
verfstreken beschilderd lijkt te zijn. Daar overheen zien
we een ritmisch spel van zwarte lijnen die doen denken
aan muziekpapier, als gaat het hier om een lichtvoetige
ouverture uit een Italiaanse opera.
Van een geheel ander, naar binnen gekeerd karakter
is het glasobject Ostuni. Dit voorwerp is ontstaan met be-

31 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001

hulp van de techniek van het zogenoemde filigraanglas.
Voor deze techniek wordt gebruik gemaakt van, in dit
geval, opaakwitte glasstaafjes die als kantwerk in de huid
van het glas worden opgesloten. Als deze cane (glasstaafjes)
evenwijdig lopen, spreken we van vetro a fili. Zijn de
glasstaafjes getwist, dan is er sprake van de techniek vetro
a retorti. Het netwerk van gekruiste glasdraden wordt vetro
a reticello genoemd. Het is vooral dit laatste patroon dat we
in verschillende lagen en combinaties terugzien in het
object Ostuni. Met dit voorwerp heeft Tagliapietra letterlijk
de draad van een van de oudste en meest bekende
Venetiaanse glastechnieken opgepakt en verrijkt met zijn
eigen meesterschap. Mede om die reden vormt Ostuni een
welkome aanvulling op de glascollectie van het Gemeentemuseum
waarin prachtige voorbeelden van 16de- en
17de-eeuws filigraanglas zijn vertegenwoordigd. Er is haast
geen mooier voorbeeld denkbaar van het grote meesterschap
waarmee een oude techniek is geactualiseerd.
Afgezien van de relatie die met de oude voorwerpen in
de verzameling kan worden gelegd, completeert Ostuni
het rijke palet van voorbeelden van hedendaagse glaskunst.
Samen met het werk van (glas)kunstenaars als Peter
Bremers, Bert Frijns, Hella Jongerius, Richard Meitner en
Ettore Sottsass illustreert Ostuni de vele mogelijkheden
die de moderne glaskunst biedt. Het Jaap en Joanna van
der Lee-Boersfonds had zich geen betere besteding kunnen
wensen ◆
Titus M. Eliëns
32 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Butterfly
Lino Tagliapietra (1934)
2000. H 31,7 cm.
GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG
Noten
1. T.M. Eliëns, A.D. Copier & Lino
Tagliapietra. Inspiratie in glas.
Inspiration in glass, Den Haag
(Gemeentemuseum) / Gent 2000.
2. L. Tagliapietra, ‘Andries Copier heb ik
in 1981 leren kennen’, in: De David
Röell Prijs 1987 (speciale uitgave
van de Vereniging van Vrienden van
Modern Glas) 1987, 16.

2000
j a a r v e r s l a g
33
Vereniging Rembrandt

Verslag over het verenigingsjaar
ACTIVITEITEN
Het Bestuur van de Vereniging Rembrandt heeft in het
jaar 2000 28 aanvragen voor steunverlening van musea
ontvangen. Hiervan werden 18 aanvragen gehonoreerd,
9 afgewezen en één ingetrokken. Het totale bedrag aan
toezeggingen kwam uit op ruim 2 miljoen gulden. De
meest omvangrijke schenking van 0,5 miljoen gulden
ging naar het Rijksmuseum voor de verwerving van de
16de-eeuwse terracotta sculptuur Zelfportret door Johan
Gregor van der Schardt. Van de Fondsen op Naam werd
uit het Beatrijs de Rooijfonds een bedrag van 15.000 gulden
beschikbaar gesteld voor de verwerving van een portret
van Paulus Moreelse door Slot Zuylen.
In november 2000 werd voor de eerste keer een Rembrandtlezing
gehouden in het Rijksmuseum. Dit initiatief, dat
tezamen met Het Financieele Dagblad is ontwikkeld en
waarin ook het Nationaal Fonds Kunstbezit participeerde,
heeft ten doel door middel van dit jaarlijkse evenement
een maatschappelijke discussie op gang te brengen en
te houden over het belang van het nationaal openbaar
kunstbezit en – in samenhang daarmee – de vraag hoe
kan worden voorzien in de lacunes van onze nationale
collectie. Het centrale thema is: de taak en verantwoordelijkheid
van particulieren, bedrijfsleven en fondsen.
De eerste lezing werd uitgesproken door Neil Mac-
Gregor, directeur van de National Gallery in Londen.
De titel luidde: Striking while the art is hot: the opportunistic
building of public collection. Vervolgens presenteerde bestuurslid
prof. dr P.A. Hecht het op verzoek van het
Bestuur geschreven boekje Gelukkige momenten en gemiste
kansen, waarin hij een kort historisch overzicht geeft van
het tot stand komen van de nationale collectie. Hij vestigt
de aandacht op de wisseling van eigenaren van een
aantal belangrijke schilderijen waarbij het niet altijd lukte
deze voor Nederland te behouden.
De bijeenkomst werd besloten met een slotwoord van
de heer C. Boonstra, getiteld Openbaar kunstbezit en de
particuliere sector, waarin hij de rol van het bedrijfsleven
benadrukte. De lezingen en het besproken thema trokken
veel aandacht in de media.
De Voorjaarsbijeenkomst voor de leden werd op 6 mei
2000 in het Rijksmuseum gehouden ter gelegenheid van
de tentoonstelling De Glorie van de Gouden Eeuw. De grote
opkomst noopte tot het houden van twee sessies voor de
34 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
inleiding van de hoofddirecteur van het museum, tevens
bestuurslid, prof. drs R. de Leeuw. In de tentoonstelling
met topwerken uit onze gouden eeuw waren een groot
aantal schilderijen en objecten te zien die met steun van
de Vereniging Rembrandt werden verworven.
De Grote of Sint-Bavokerk te Haarlem was op 21 oktober
2000 de plaats van samenkomst voor de Algemene Ledenvergadering
die door circa 500 leden werd bijgewoond.
De inleiding op de aansluitende exclusieve bezichtiging
van de tentoonstelling Kinderen op hun mooist in het
Frans Halsmuseum werd verzorgd door het bestuurslid
dr R.E.O. Ekkart.
Tijdens de vergadering werd décharge verleend aan
het Bestuur over 1999. Voorts werden de voorgestelde
aanpassingen van de contributies voor 2001 en 2002
goedgekeurd. Ook werd ingestemd met de voorgestelde
aanpassingen van de Statuten, betreffende de verkorting
van de naam van de Vereniging (de toevoeging Nationaal
Fonds Kunstbehoud kwam te vervallen), alsmede een
verlenging van de benoemingstermijn (van drie naar
vier jaar) en een beperking van het aantal herbenoemingen
voor de leden van het Bestuur en de Raad van
Adviseurs.
BULLETIN
Het Bulletin van de Vereniging Rembrandt verscheen zoals
gebruikelijk drie keer. Hierin werd uitgebreide aandacht
besteed aan de gesteunde kunstwerken en aan de activiteiten
van de Vereniging. Bijzondere onderwerpen waren:
de gevolgen van de belastingherziening 2001 voor
kunstverzamelaars, de ontwerprichtlijn van de Europese
Commissie met betrekking tot het volgrecht Kunstrecht
of rechtskunst? en de columns van Ileen Montijn over de
historische rol van de Vereniging Rembrandt bij het verwerven
van kunstwerken en het ontstaan van het Allard
Pierson Museum. Het Bulletin werd ook in het verslagjaar
gesponsord door F. van Lanschot Bankiers.
LEDEN- EN FONDSENWERVING
In het verslagjaar werd bijzondere aandacht geschonken
aan het vergroten van de naamsbekendheid van de
Vereniging Rembrandt, mede ten behoeve van de ledenwerving.
Met de musea die steun ontvingen werden
afspraken gemaakt omtrent de publicatie van de rol van
de Vereniging bij de acquisitie van het betrokken kunst-

2000
werk en over het bevorderen van ledenwerving onder de
vrienden van deze musea.
Bijzondere vermelding verdient de start van een internetsite
van de Vereniging: www.verenigingrembrandt.nl.
Dit nieuwe medium biedt goede mogelijkheden voor
informatie aan nieuwe doelgroepen en voor ledenwerving.
Daarnaast werden regelmatig radiospotjes uitgezonden
door Business Nieuws Radio. Rond de jaarvergadering
werd in een STER-Cultuurspotje op de televisie aandacht
voor het lidmaatschap van de Vereniging Rembrandt
gevraagd.
In het kader van de fondsenwerving werden voorbereidingen
getroffen voor de actieve bevordering van het
stichten van Fondsen op Naam door particulieren.
Aan het einde van het jaar werd door mr J.J. van der Lee
een nieuw fonds gesticht: het Jaap en Joanna van der
Lee-Boersfonds, voor het verlenen van financiële steun
voor de aankoop van glaskunst ten behoeve van openbare
kunstcollecties in Nederland, in het bijzonder het
Gemeentemuseum te Den Haag.
FINANCIEN
Dankzij een verheugende toeneming van de ontvangsten
uit giften, erfstellingen en legaten en dezelfde, in 1999
verhoogde bijdrage van het Prins Bernhard Cultuurfonds,
namen de netto-baten uit fondsenwerving in 2000 toe met
0,3 miljoen gulden tot ruim 3,3 miljoen gulden. Hiertegenover
stond een negatief resultaat uit beleggingen van
0,6 miljoen gulden, waardoor een bedrag van 2,7 miljoen
gulden beschikbaar was voor de doelstelling. Hiervan
werd 2,1 miljoen gulden bestemd voor schenkingen aan
musea. Na aftrek van de kosten van de eigen organisatie
(0,2 miljoen gulden) resteerde een overschot van ruim
0,4 miljoen gulden. Dit overschot werd toegevoegd aan
het vermogen. Het eigen vermogen van de Vereniging
nam in 2000 toe tot ruim 28 miljoen gulden, waarvan
4,4 miljoen gulden was vastgelegd in specifieke Fondsen
op Naam.
BESTUUR
Het Bestuur kwam in 2000 zes keer in vergadering bijeen,
alsmede twee keer tezamen met de Raad van Adviseurs.
De vergaderingen werden voorbereid door het Dagelijks
Bestuur.
In het verslagjaar traden uit het Bestuur: mr H.F.
Heerkens Thijsen, vice-voorzitter, mevrouw drs M.M.A. van
35 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Boven en mevrouw drs M.H. Breitbarth-van der Stok. De
Vereniging is hen zeer dankbaar voor hetgeen zij gedurende
vele jaren voor haar hebben verricht. Als nieuwe
Bestuursleden werden benoemd: mevrouw mr A.A. van
Berge, drs M. Sanders en drs C. baron van Tuyll van
Serooskerken. De volgens rooster aftredende leden,
dr J.R. ter Molen en mr A. Ruys werden herbenoemd.
RAAD VAN ADVISEURS
De Raad van Adviseurs fungeerde als klankbord en adviseerde
het Bestuur over het te voeren beleid. Regelmatig
werd individuele leden om specifieke adviezen gevraagd.
Tot de Raad van Adviseurs traden als nieuwe leden toe:
mevrouw drs M.H. Beitbarth-van der Stok, J. Leighton,
mevrouw drs D.H.A.C. Lokin, drs R.C.J. Meijer en drs C.
Smithuijsen. Mevrouw prof. dr C.W. Fock, jhr G.E.Loudon,
mevrouw drs P.C.M. Lunsingh Scheurleer, drs J.J. Th.
Sillevis en mevrouw dr N.C. Sluijter-Seijffert werden
herbenoemd.
WERKGROEP
De Werkgroep kwam in 2000 vijf keer bijeen. De belangrijkste
gespreksthema’s waren leden- en fondsenwerving,
alsmede de organisatie van de ledenbijeenkomsten,
waaraan door de leden bovendien zeer gewaardeerde
assistentie werd verleend.
BUREAU
Aan het einde van het verslagjaar nam mevrouw T.E.A.
Rive-von Bönninghausen afscheid als adjunct-secretaris.
De Vereniging is haar zeer veel dank verschuldigd voor
de grote inzet en energie waarmee zij haar gedurende
bijna tien jaar heeft gediend.
Ter versterking van het Bureau trad mevrouw drs
F.M. Bijl de Vroe in dienst als medewerker musea en pr.
Voorts trad mevrouw A.J.M. Devilee tot het Bureau toe
als secretaresse, in het bijzonder voor de in eigen beheer
genomen ledenadministratie, die extra aandacht vroeg ◆

Beschermvrouwe
H.M. de Koningin
Erevoorzitters
Mr G. van Tienhoven 1894-1914
Dr E. Heldring 1953-1954
Mr Chr.P. van Eeghen 1962-1968
Ereleden
J. Philip van der Kellen 1885-1906
Mr J.F. van Lennep 1892-1893
J.C.J. Drucker 1909-1945
Mevrouw M.L. Drucker-Fraser
1909-1945
Dr A. Bredius 1922-1946
Dr H.W.A. Deterding 1929-1938
Dr A.F. Philips 1933-1951
D.G. van Beuningen 1933-1955
Dr J.H. van Heek 1933-1957
W. van der Vorm 1938-1957
Dr J.C.J. Bierens de Haan 1950-1951
I. de Bruyn 1950-1953
Mevrouw J.G. de Bruyn-van der
Leeuw 1950-1960
N. Ottema 1953-1955
Jhr F.J.E. van Lennep 1965-1980
Mevrouw Dr E. Frederiks 1994-
BESTUUR
BIJGEWERKT PER OKTOBER 2001
Met het jaartal wordt het jaar van
aftreden aangegeven.
Mr J.M. Boll,
voorzitter (2005)
Jhr Mr A.A. Loudon,
vice-voorzitter (2002)
Mevrouw Mr A.A. van Berge,
secretaris (2003)
Drs H.B. van Wijk RA,
penningmeester (2002)
Dr R.E.O. Ekkart,
lid dagelijks bestuur (2005)
Prof. Drs R. de Leeuw,
lid dagelijks bestuur (2005)
Prof. Dr C. Blotkamp (2005)
Prof. Dr P.A. Hecht (2005)
36 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
Dr J.R. ter Molen (2003)
Mr A. Ruys (2003)
Drs M. Sanders (2003)
Mevrouw L.C.E. van Tets-van
Tienhoven (2005)
Drs C. baron van Tuyll van
Serooskerken (2003)
Mr J.G. de Vries Robbé (2002)
RAAD VAN ADVISEURS
BIJGEWERKT PER OKTOBER 2001
Met het jaartal wordt het jaar van
aftreden aangegeven.
Drs M.A. van den Bergh (2005)
Mevrouw Drs M.H. Breitbarthvan
der Stok (2003)
Mr Drs L.C. Brinkman (2002)
Mevrouw Prof. Dr C.A.
Chavannes-Mazel (2002)
Mr W. baron van Dedem (2002)
Drs H.L.M. Defoer (2005)
Prof. Mr E.J. Dommering (2005)
Drs F.J. Duparc (2005)
Mevrouw Prof. Dr C.W. Fock
(2003)
R.H. Fuchs (2002)
Mevrouw A. van Grevenstein-
Kruse (2005)
Mr R.W.J. Groenink (2002)
Drs J.H. van Heijningen
Nanninga (2002)
Prof. Dr C.J.A. Jörg (2003)
J.M.N. Leighton (2003)
Dr J.L. Locher (2005)
Mevrouw Drs D.H.A.C. Lokin
(2003)
Jhr G.E. Loudon (2003)
Drs Ing. C. Maas (2002)
Drs H.J.A.T. Meertens (2005)
R.M. Meines (2002)
Drs R.C.J. Meijer (2003)
Dr D. Overbosch (2005)
Mr S.A. Reinink (2002)
M.J.M. van Rooy (2005)
Drs J.J.Th. Sillevis (2003)
Mevrouw Dr M.F. Simon
Thomas (2005)
Mevrouw Dr N.C. Sluijter-
Seijffert (2003)
Drs C.B. Smithuijsen (2003)
Dr E.J. van Straaten (2005)
Drs M.J.F. Weck (2005)
Jhr M.A. van Weede (2002)
COMMISSIE VAN TOEZICHT
NATIONAAL FONDS 1930
Mr Th. Groenewald
Ph.F. Korthals Altes
J.E. Stroeve
WERKGROEP
Mevrouw C. Badon Ghijbenvan
Haersma Buma.
Mevrouw A. Bannier.
J.C. Boutens
Drs W. Grommers
Mevrouw A.M.C. Marius-van
Eeghen
Drs T. Meedendorp
Mr J.L. Miedema
Mr S.A. Reinink
Mevrouw T.E.A. Rive-von
Bönninghausen
Drs R.A. Roelants
A.G.L. Strengers
Mevrouw L.C.E. van Tets-van
Tienhoven
Jhr M.A. van Weede
STICHTING NATIONAAL
FONDS KUNSTBEZIT (SNFK)*
BESTUUR
bijgewerkt per oktober 2001
Mr J.M. Boll,
voorzitter
Jhr Mr A.A. Loudon,
vice-voorzitter
Mevrouw Mr A.A. van Berge,
secretaris
Drs H.B. van Wijk RA,
penningmeester
Dr R.E.O. Ekkart
RAAD VAN TOEZICHT
bijgewerkt per oktober 2001
Mr B.J.M. baron van Voorst
tot Voorst, voorzitter
Mevrouw Drs H. d’Ancona
Drs A.G. Jacobs
Jhr Mr H.A. van Karnebeek
Drs J.W.E. Neervens
Mevrouw Prof. Mr I.C. van
der Vlies
* De Stichting Nationaal Fonds Kunstbezit
richt zich op de verwerving van
kunstwerken welke van evident en
eminent belang zijn en waarvan de prijs
zo hoog is dat deze een beletsel vormt
voor een financiering uitsluitend uit de
reguliere budgetten van de Nederlandse
musea en van de Vereniging Rembrandt.

In 2000 met steun van de Vereniging Rembrandt aangekochte werken:
AMSTERDAM
Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet
Tekening, Portret van Gillis van Breen, tekenend
Hendrick Goltzius
AMSTERDAM
Rijksmuseum
Sculptuur, Zelfportret
Johan Gregor van der Schardt, ca. 1573
APELDOORN
Paleis Het Loo
Verguld zilveren juwelenkist van prinses
Marianne der Nederlanden
Joseph-Germain Dutalis, 1828-1829
ARNHEM
Museum voor Moderne Kunst Arnhem
Schilderij, Stilleven met flessen en fluit
Dick Ket, 1937-1938
DORDRECHT
Dordrechts Museum
Schilderij, De Hemelse en de Aardse Liefde
Ary Scheffer, 1850
HAARLEM
Frans Halsmuseum
Zilveren beeld, Heilige Gommarus
Pieter Cornelisz Ebbekin, 1656
LAREN
Singer Museum
Schilderij, Brink in Laren
Gustave De Smet, 1916
37 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
LEIDEN
Stedelijk Museum De Lakenhal
Marmeren reliëf, Twee amoretten
Jan Baptist Xavery, 1740
LEIDEN
Volkenkundig Museum
Ets, Gezicht op de dijk van het
Yoshiwara
AōdōDenzen, ca. 1805-1810
NIJMEGEN
Museum Het Valkhof
Verguld zilveren doos
Albert Hermens Gramey, 1657-1658
UTRECHT
Museum Catharijneconvent
Houten sculptuur, Sibille
Brussel (?), derde kwart 15de eeuw
UTRECHT
Museum Catharijneconvent
Schilderij, Gregoriusmis
Meester van de levensbron, ca. 1500-1510
UTRECHT
Centraal Museum
Schilderij, Aangekomene
J.H. Moesman, 1933
WEESP
Gemeentemuseum Weesp
Porseleinen terrine
Weesp, ca. 1760

ALGEMEEN
De Vereniging Rembrandt werd
onder de naam Vereeniging
Rembrandt tot behoud in Nederland
van kunstschatten opgericht
op 24 september 1883.
Het doel van de vereniging is het behouden en
uitbreiden van kunstschatten voor Nederland, en
het verrijken van het openbare bezit aan kunstschatten
in Nederland.
De vereniging is ingeschreven bij de Kamer van
Koophandel te Amsterdam, no. V40531186.
Het beknopte overzicht dat wij u geven, is gebaseerd
op de regelingen opgenomen in de Successiewet
1956 en de Wet op de Inkomstenbelasting
2001 voor zover van belang voor de Vereniging
Rembrandt (in het volgende Bulletin zullen enige
veel voorkomende voorbeelden worden opgenomen).
U dient bij enkele typen van giften een notaris
in te schakelen, bij andere is het verstandig u fiscaal
grondig te oriënteren bij uw eigen adviseur of in
een gesprek met de Belastingdienst om een regeling
te treffen. Het bureau is te allen tijde bereid u
behulpzaam te zijn.
Vrijstelling van schenkings- en successierechten
De overheid erkent de noodzaak van de activiteiten
van de Vereniging Rembrandt en staat achter haar
doelstelling. Zij heeft de vereniging opgenomen op
de lijst van musea en steuninstellingen, waardoor
de Vereniging Rembrandt is vrijgesteld van schenkings-
en successierechten. U kunt tijdens uw leven
dan wel bij erfstelling onze doelen steunen. Daaraan
kunnen voor u of uw nabestaanden fiscale voordelen
verbonden zijn.
Algemene voorwaarden voor aftrek van giften
Van een gift is sprake bij een bevoordeling uit vrijgevigheid.
Dit kan ruim worden geïnterpreteerd,
mits daar tegenover geen op geld waardeerbare aanspraken
ontstaan. Lidmaatschapsgelden zijn geen
giften. De gever moet in Nederland belastingplichtig
zijn. Voor buitenlanders gelden speciale regels.
Erfstellingen en legaten
Bij erfstellingen en legaten dient het Nederlandse
LIDMAATSCHAP
Ingevolge besluit van de Algemene Ledenvergadering
2000 zijn de contributies met ingang van 2002
als volgt vastgesteld: ■ gewoon lidmaatschap: tenminste
50 euro per jaar ■ echtpaar/partners lidmaatschap
(twee personen): tenminste 75 euro per
jaar ■ jongerenlidmaatschap (t/m 25 jaar): tenminste
20 euro per jaar ■ lidmaatschap voor het leven:
tenminste 1000 euro (eenmalig) ■ bedrijfslidmaatschap:
tenminste 2500 euro per jaar.
De leden hebben op vertoon van hun lidmaatschapskaart
gratis toegang tot de permanente
notariaat ingeschakeld te worden. Over specifieke
boedelgoederen kan bij codicil worden beschikt.
Als kunstobjecten van museale kwaliteit aan de vereniging
worden toegedacht, is met het oog op kwijtschelding
van rechten aan te raden tijdig contact op
te nemen met het bureau ten einde in gezamenlijk
overleg na te gaan of de voorwerpen voor duurzame
expositie in één der Nederlandse musea – als bruikleen
aan de musea – in aanmerking komen.
Beperkte aftrek voor giften zonder
lijfrenteverplichting
Andere giften zijn beperkt aftrekbaar voor de inkomstenbelasting.
Voor alle giften die u in één kalenderjaar
heeft gedaan geld een drempel en een
maximum. Als uw verzamelinkomen meer bedraagt
dan 600 euro is het totaal van de giften aftrekbaar
voor zover dit een drempel van 1% van het verzamelinkomen
overschrijdt tot een maximum van
10% van het verzamelinkomen. Indien u het gehele
jaar een fiscale partner heeft, moeten de bedragen
van de giften en de verzamelinkomens bij elkaar
worden geteld.
Bij giften in natura is de waarde in het economisch
verkeer op het moment van de gift bepalend.
Over de waardering is vooraf overleg met de
inspecteur der inkomstenbelasting aan te bevelen.
Volledige aftrek voor giften in de vorm van
termijnen van lijfrente
Lijfrenten zijn vaste en gelijkmatige periodieke uitkeringen
die met een zekere regelmaat worden
uitgekeerd en die in elk geval bij het overlijden van
de verzekerde, i.c. de schenker, eindigen; de aan-
collecties van de ruim honderd musea waaraan de
Vereniging Rembrandt steun heeft verleend, alsmede
tot de ledenvergaderingen en de bijzondere
ledenbijeenkomsten. Voorts ontvangen de leden
het Bulletin met actuele informatie en beschouwingen
door experts en fraaie afbeeldingen van
de kunstwerken die met steun van de Vereniging
Rembrandt zijn verworven (echtpaar/partnersleden
ontvangen één Bulletin).
Voor nadere informatie kunt u contact opnemen
met het bureau van de Vereniging Rembrandt.
VERENIGING REMBRANDT VRIJGESTELD VAN SCHENKINGS- EN SUCCESSIERECHTEN
38 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
spraak op de uitkeringen mag niet worden afgekocht,
vervreemd of tot voorwerp van zekerheid
dienen. De schenker kan de termijnen van lijfrenten
volledig in mindering brengen bij de berekening
van zijn of haar belastbaar inkomen.
Voor deze vorm van schenking in geld is vereist
dat de termijnen van lijfrenten berusten op een
verplichting aangegaan bij notariële akte van
schenking, en dat gedurende vijf of meer jaren
minimaal jaarlijks een gelijke termijn wordt uitgekeerd
aan de Vereniging Rembrandt. De vereniging
draagt de notariële kosten bij lijfrenteschenkingen
boven 500 euro.
Aftrekbare lijfrenten in natura door periodieke
schenking van kunstwerken
Een lijfrente in natura kan bijvoorbeeld zijn een
collectie, waarvan elk jaar een evenredig gedeelte
in eigendom overgaat of een kunstwerk waarvan
het eigendomsrecht jaarlijks in gelijke gedeelten
overgaat naar een museum. De staatssecretaris van
Financiën heeft de Vereniging Rembrandt bevestigd
dat lijfrenten ook in natura kunnen worden
verstrekt. Nadere uitwerking vooraf in overleg met
het bureau van de Vereniging Rembrandt en de
belastingdienst is in deze gevallen wel aan te bevelen.
Schenking door onderneming
Bij ondernemingen moet de schenking het bedrijfsbelang
dienen om een bedrijfslast te zijn, zoals
reclame- of goodwilldoeleinden, of een beroep op
de ondernemer waaraan deze zich niet redelijkerwijs
heeft kunnen onttrekken.

De leden van de Vereniging Rembrandt hebben op vertoon van het bewijs van lidmaatschap vrije toegang tot de musea, die sinds de
oprichting van de vereniging in 1883 zijn gesteund bij de aankoop van kunstwerken. Dit zijn:
ALKMAAR • Stedelijk Museum
• Museum van het boek
AMERONGEN • Kasteel Amerongen
• Museum Mesdag
AMERSFOORT • Museum Flehite
GRONINGEN • Groninger Museum
AMSTERDAM • Allard Pierson Museum
HAARLEM • Frans Halsmuseum
• Amsterdams Historisch Museum
• Teylers Museum
• Bijbels Museum
HATTEM • Voerman Museum
• Joods Historisch Museum
’S-HEERENBERG • Huis Bergh
• Museum Amstelkring
’S-HERTOGENBOSCH • Museum het Kruithuis
• Museum het Rembrandthuis
• Noordbrabants Museum
• Museum Willet-Holthuysen HEUSDEN A/D MAAS • Het Gouverneurshuis
• Nederlands Scheepvaartmuseum
HILVERSUM • Goois Museum
• Pijpenkabinet
HOORN • Westfries Museum
• Rijksmuseum
KATWIJK • Katwijks Museum
• Stedelijk Museum
LAREN • Singer Museum
• Stedelijk Museum Buro
LEEK • Nationaal Rijtuigenmuseum
Amsterdam
LEENS • Borg Verhildersum
• Tropenmuseum
LEERDAM • Nationaal Glasmuseum
• Van Gogh Museum
LEEUWARDEN • Fries Museum
APELDOORN • Paleis Het Loo-Nationaal Museum
• Museum Het Princessehof/
APPINGEDAM • Gewestelijk Historisch Museum
Nederlands keramiekmuseum
ARNHEM • Gemeentemusea
LEIDEN • Museum Boerhaave
ASSEN • Drents Museum
• Prentenkabinet der Rijks-
ASTEN • Nationaal Beiaardmuseum
universiteit
BERG EN DAL • Afrika Museum
• Rijksmuseum Het Koninklijk
BERGEN OP ZOOM • Het Markiezenhof
Penningkabinet
BEVERWIJK • Museum Kennemerland
• Rijksmuseum van Oudheden
BREDA • Breda’s Museum
• Rijksmuseum voor Volkenkunde
BRIELLE • Historisch Museum Den Briel
• Stedelijk Museum De Lakenhal
DELFT • Museum Lambert van Meerten
LIMMEN • Hortus Bulborum (bereikbaar via
• Stedelijk Museum Het Prinsenhof
Gemeentehuis)
• Volkenkundig Museum Nusantara LOOSDRECHT • Kasteel-Museum Sypestyn
DEVENTER • Gemeentemusea
MAARSSEN • Slot Zuylen
DORDRECHT • Dordrechts Museum
MAASTRICHT • Bonnefantenmuseum
• Museum Mr. Simon van Gijn
MARKEN • Marker Museum
EINDHOVEN • Museum Kempenland
MIDDELBURG • Zeeuws Museum
• Stedelijk Van Abbemuseum
NIJMEGEN • Museum Het Valkhof
ENKHUIZEN • Stg Rijksmuseum Zuiderzeemuseum
OTTERLO • Kröller-Müller Museum
ENSCHEDE • Rijksmuseum Twenthe
(Op vertoon van het bewijs van lid-
GORINCHEM • Gorcums Museum
maatschap ontvangt u in het muse-
GOUDA • Stedelijke Musea
um restitutie van de bij de ingang
’S-GRAVENHAGE • Gemeentemuseum Den Haag
van het Nationaal Park Hoge
• Haags Historisch Museum
Veluwe betaalde entreeprijs voor
• Koninklijk Kabinet van
één persoon en één auto)
Schilderijen Mauritshuis
• Nederlands Tegelmuseum
39 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2001
PURMEREND • Purmerends Museum
RIDDERKERK • Huys ten Donck (alleen de tuinen)
ROERMOND • Stedelijk Museum Roermond
ROTTERDAM • Atlas van Stolk/Het Schielandhuis
(Historisch Museum Rotterdam)
• Maritiem Museum Rotterdam
• Museum Boijmans Van Beuningen
• Museum voor Volkenkunde
• NAi Nederlands Architectuurinstituut
ROZENDAAL • Kasteel Rosendael
DE RIJP • Rijper Museum In ‘t Houten Huis
RIJSWIJK (ZH) • Museum Rijswijk
SCHIEDAM • Stedelijk Museum
SCHOONHOVEN • Goud-, Zilver-, en Klokkenmuseum
SLUIS • Oudheidkundige Verzameling
Belfort Sluis
SNEEK • Stedelijk Museum
TIEL • Streekmuseum De Groote
Sociëteit
TILBURG • De Pont, Stichting voor
hedendaagse kunst
UDEN • Museum voor Religieuze Kunst
UITHUIZEN • Menkemaborg
UTRECHT • Centraal Museum
• Nationaal Museum van
Speelklok tot Pierement
• Museum Catharijneconvent
VAASSEN • Kasteel de Cannenburch
VELSEN-ZUID • Museum Beeckestijn
VLISSINGEN • Stedelijk Museum
WEESP • Gemeentemuseum
WIJHE • Kasteel het Nijenhuis
WOERDEN • Stadsmuseum Woerden.
ZAANDAM • Museum van het Nederlandse
Uurwerk
ZALTBOMMEL • Maarten van Rossummuseum
ZIERIKZEE • Maritiem Museum Zierikzee
• Stadhuismuseum
ZUTPHEN • Museum Henriëtte Polak in
De Wildeman
• Stedelijk Museum
ZWOLLE • Stedelijk Museum
Samenstelling: Teio Meedendorp, Amsterdam. Vormgeving: van Rosmalen & Schenk, Amsterdam. Lithografie: Scan Profile, Oisterwijk. Druk: Waanders Drukkers, Zwolle.
COLOFON

Aan de leden van de Vereniging Rembrandt
Kunt u zich het Van Gogh Museum nog voorstellen zonder de twee Monets, het
Kröller- Müller Museum zonder Kiefer of Museum Boijmans Van Beuningen
zonder De Verloren Zoon van Jheronimus Bosch?
Uit deze voorbeelden, en de voorbeelden uit het jaaroverzicht in dit Bulletin, waar
de veertien kunstwerken die in 2000 door de Vereniging Rembrandt werden gesteund
nog eens op een rijtje zijn gezet, blijkt de grote diversiteit van de verzamelgebieden
die de Vereniging Rembrandt steunt. Zo werd onder meer steun gegeven
aan ‘prenten en tekeningen’, ‘kunstnijverheid’, ‘religieuze kunst’ en ‘schilderkunst
20ste eeuw/eigentijdse kunst’.
Naast de artikelen in het Bulletin, waarin de met steun van de Vereniging Rembrandt
aangekochte kunstwerken besproken worden, willen wij u ook graag de gelegenheid
geven om deze in de context van de openbare verzameling te bewonderen.
Zo zullen in de toekomst vaker bijzondere ontvangsten
georganiseerd worden waarbij u de mogelijkheid geboden
wordt deze aanwinsten voor het openbare kunstbezit
in beslotenheid te bewonderen.
Het Bulletin van de Vereniging Rembrandt wordt gesponsord door
Graag zouden wij uw voorkeur(en) voor een specifiek
verzamelgebied leren kennen, om zo tot een gericht uitnodigingsbeleid
te kunnen komen voor deze bijzondere
ontvangsten. Derhalve vragen wij u de antwoordkaart
in dit Bulletin – waarop u uw specifieke interesse(s) kunt
aangeven – in te vullen en op te sturen.
De eerstkomende bijzondere ontvangst
wordt georganiseerd op 8 februari
2002 in het Gemeentemuseum Den
Haag op het verzamelgebied kunstnijverheid.
Dit naar aanleiding van
de gegeven financiële steun bij aankoop
van het glasobject Ostuni door
de kunstenaar Lino Tagliapietra. Prof.
dr T. Eliëns, hoofd kunstnijverheid
van het Gemeentemuseum Den Haag,
zal dan een inleiding houden.