omgevingsanalyse 2009-2015 (pdf) - RISO-antwerpen

Omgevingsanalyse

Kansen creëren, grondrechten garanderen.

INHOUDsTaFel 

INleIDINg 

1 De krijtlijnen waarbinnen we deze omgevingsanalyse opbouwen 5 

1.1. Missie en kerntaken 5 

1.2. Trends waarop wij inspelen 5 

1.3. Onze strategie 6 

2 De werkwijze om deze omgevingsanalyse tot stand te brengen 7 

Deel 1 aRmOeDe eN sOCIale UITslUITINg 

Het verwerven van grondrechten: werken aan gelijke kansen 

1 Drie transversale tendensen in het armoedeverhaal 9 

1.1. Armoede blijft 9 

1.2. Armoede heeft een kleur 12 

1.3. Participatie aan het Lokaal Sociaal Beleid 17 

2 Recht op een menswaardig inkomen 19 

2.1. Activeringsbeleid: het recht op een minimum-inkomen onder druk 19 

3 Recht op arbeid 25 

3.1. Algemeen 25 

3.2. Werkloosheid bij niet-Europeanen 28 

3.3. Jongerenwerkloosheid 32 

3.4. Illegale arbeidsmigranten op de illegale arbeidsmarkt 36 

4 Recht op maatschappelijke dienstverlening 43 

4.1. Dienstverlening van het OCMW 43 

4.2. Sociaal infopunt 46 

5 Recht op wonen 49 


5.2. Sociaal wonen 51 

5.3. Private woningmarkt 53 

5.4. Energiearmoede 58 

6 Recht op onderwijs 61 


6.2. Opvoedingsondersteuning 62 

6.3. Onderwijs 63 

Deel 2 TOeNemeNDe POlaRIseRINg eN segRegaTIe 

Samenleven in diversiteit 

1 Inleiding 69 

2 sociologische trends 71 

2.1. Individualisering 71 

2.2. Groepsvorming 74 

2.3. Netwerkvorming 76 

2.4. Samenleving en conflicten 82 

2.5. Samenleven: relatie tussen overheid en burger 87 

3 Trends in het maatschappelijk discours 92 

3.1. De balans slaat over naar het individueel schuldmodel en 

individuele verantwoordelijkheid 92 

3.2. Een universalistisch discours: het concept van de multiculturele 

samenleving komt onder druk te staan 93 

3.3. De cultuur van allochtonen, hun waarden en normen, worden als 

het probleem beschouwd 94 

3.4. Een politieke invulling van het begrip sociale cohesie 95 

3.5. De dominantie van het diversiteitsdenken 96 

3.6. Gentrificatie in steden en wijken wordt aangemoedigd 98 

4 Internationale conflicten hebben een lokaal effect 99 

4.1. Transnationale verbanden 99 

4.2. De impact van de internationale politiek op de lokale samenleving 99 

4.3. Economische globalisering 100 

4.4. Ecologische migratie 101 

Deel 3 BeleIDsTeNDeNseN 


1 een sturende stedelijke overheid 103 

2 Resultaatsgericht werken 104 

3 samenwerking op vlaams niveau 105 

4 Beter bestuurlijk beleid 106 

4.1. Mark Suykens 106 

4.2. Eddy Van Pottelberge 107 

4.3. Filip De Rynck 108 

BIJlage 

stromingen in het kijken naar etnisch-culturele verscheidenheid 110 

Het cultuurrelativisme 110 

Het universalisme 111 

Het cultureel pluralisme 111 

2 • INHOUD • OmgevINgsaNalyse INHOUD • OmgevINgsaNalyse • 3

INleIDINg 

1 De kRIJTlIJNeN waaRBINNeN 

we Deze OmgevINgsaNalyse 

OPBOUweN 

1.1. missie en kerntaken 

4 • INleIDINg • OmgevINgsaNalyse INleIDINg • OmgevINgsaNalyse • 5 

Missie: 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad bouwt aan een solidaire, democratische 

en interculturele samenleving waarin iedereen gelijke kansen krijgt. In 

de Antwerpse stadsdelen waar problemen op vlak van armoede en samenleven 

elkaar versterken, bevorderen wij de solidariteit tussen achtergestelde 

en niet-achtergestelde groepen, zodat verschillende gemeenschappen samen 

positieve impulsen kunnen geven aan de kwaliteit van het samenleven in 

hun wijk en stad. Wij steunen actief groepen die uitgesloten worden van 

grondrechten en versterken hen om zelf op te komen voor hun rechten op 

zowel Antwerps, Vlaams als federaal niveau. 

Kerntaken: 

1. Samenlevingsopbouw Antwerpen stad versterkt stadsbewoners zodat 

ze invloed krijgen op de eigen situatie en de omgeving. We stimuleren 

de deelname van kwetsbare stadsbewoners aan de samenleving. In het 

bijzonder ondersteunen wij groepen die niet over de nodige macht en 

mogelijkheden beschikken om hun rechtmatig aandeel in de verdeling 

van maatschappelijke goederen en diensten te bepleiten en te verwerven. 

2. Samenlevingsopbouw Antwerpen stad vertrekt vanuit de gemeenschappelijke 

noden, problemen en kansen die bewoners ervaren en formuleren. 

We werken samen met hen vernieuwende oplossingen uit en bewerkstelligen 

duurzame en structurele veranderingen door aan beleidsbeïnvloeding 

te doen. 

3. Op niveau van de maatschappelijke context versterkt Samenlevingsopbouw 

Antwerpen stad netwerken van kwetsbare stadsbewoners. We 

ondersteunen hen om met de toenemende diversiteit om te gaan en versterken 

hun positie t.a.v. andere actoren, sterkere groepen en het beleid. 

1.2. Trends waarop wij inspelen 

Bij de bijsturing van het huidige meerjarenplan 1 kozen we ervoor om onze 

werking af te stemmen op twee dominante maatschappelijke trends. 

Armoede en sociale uitsluiting enerzijds en de toenemende polarisering en 

segregatie in de stedelijke samenleving anderzijds. 

1. Proces strategische planning dat werd afgerond in juni 2005.

1.3. Onze strategie 

Wij stellen vast dat de twee trends op elkaar inhaken en elkaar versterken. 

Daarom kiezen we ervoor om te werken aan gelijke kansen én aan het 

samenleven in diversiteit. Enkel werken aan gelijke kansen en belangenbehartiging 

doet de concurrentie tussen de meest achtergestelde groepen 

immers toenemen met een verdere polarisering als resultaat. Louter werken 

aan het samenleven en de sociale cohesie gaat dan weer voorbij aan de 

structurele ongelijkheid en discriminatie. 

Enkele citaten die onze strategie staven: 

Ruben gowricharn 1 

Hij stelt dat de discussie over sociale cohesie, een discussie over waarden 

en normen is geworden. Men wil migranten conformeren aan “onze” 

normen en waarden. Er wordt hierbij totaal voorbij gegaan aan de 

socio-economische achterstelling van de allochtone gemeenschap. 

Talja Blokland 2 

Zolang de achterstand van minderheden niet kleiner wordt, valt er van 

een specifiek op “verbinden” gericht beleid, niet veel te verwachten. 

Verbinden moet samengaan met afnemende achterstand bij etnische 

minderheden. Interetnische verbindingen worden sterk positief beïnvloed 

door het hebben van werk, het doorstromen naar betere banen, 

succesvol deelnemen aan een opleiding, enz. 

Rik Coolsaet 3 

De essentie van sociale en etnische conflicten, blijft sociaal economische 

achterstelling. De islam is niet het probleem. Werk blijft het belangrijkste 

socialisatieproces. 

1. Gowricharn, R., Het omstreden paradijs. Over multiculturaliteit en sociale cohesie., FORUM, Utrecht, 

2002 

2. Blokland, T. (red), Niet langer met de ruggen naar elkaar, een advies over verbinden., RMO advies 37, 

Den Haag, oktober 2005 

3. Rik Coolsaet op de ronde tafel over polarisering en radicalisering van dinsdag 12 juni 2007 

2 De weRkwIJze Om Deze 

OmgevINgsaNalyse TOT 

sTaND Te BReNgeN 

Voor deze omgevingsanalyse vertrokken we vanuit bevindingen en vaststellingen 

van onze opbouwwerkers. 

Deze werden verder uitgediept tijdens een personeelstweedaagse in april 

2007. 

Het opgebouwde verhaal werd in de zomerperiode getoetst aan de visie van 

externe deskundigen 4 . Hiertoe werden 3 rondetafelgesprekken georganiseerd 

over respectievelijk: 

• armoede en sociale uitsluiting; 

• radicalisering en polarisering; 

• de rol van het middenveld, het verenigingsleven en het actief burgerschap. 

In laatste instantie werd het verhaal (wetenschappelijk) onderbouwd d.m.v. 

een uitgebreide literatuurstudie. Ook interne rapporten waren het voorwerp 

van deze studie. 

4. Vanuit het werkveld en beleidsorganen. 

6 • INleIDINg • OmgevINgsaNalyse INleIDINg • OmgevINgsaNalyse • 7

Deel 1 

aRmOeDe eN 

sOCIale 

UITslUITINg 

Het verwerven van grondrechten: 

werken aan gelijke kansen 

1 DRIe TRaNsveRsale 

TeNDeNseN IN HeT 

aRmOeDeveRHaal 

Bij de bevragingen kwamen volgende tendensen steeds terug: 

• Armoede blijft. Conjunctuurschommelingen hebben weinig of geen invloed 

op structurele armoede. 

• Armoede heeft een kleur. Mensen van Turkse en Marokkaanse afkomst 

hebben een beduidend hogere kans om in de armoede terecht te komen 

dan autochtone Belgen. 

• Het lokaal sociaal beleid biedt een kans om aan een goed plan voor 

armoedebestrijding te werken. Participatie van de meest kwetsbaren is 

hierbij belangrijk. 

Deze drie tendensen beschouwen we als transversale elementen die in elk 

thema terugkomen. We bespreken ze eerst om daarna in te zoomen op een 

aantal dominante thema’s. 

1.1. armoede blijft 

1.1.1. Definitie van armoede die we hanteren 

We sluiten ons aan bij de definitie die gehanteerd wordt door de Onderzoeksgroep 

naar Armoede, Sociale uitsluiting en de Stad (OASeS) 1 van de 

Universiteit Antwerpen: “Armoede is een netwerk van sociale uitsluitingen 

dat zich uitstrekt over meerdere gebieden van het individuele en collectieve 

bestaan. Het scheidt de armen van de algemeen aanvaarde leefpatronen van 

de samenleving. Deze kloof kunnen ze niet op eigen kracht overbruggen.“ 

Met deze definitie kiezen we met Samenlevingsopbouw Antwerpen stad voor 

een maatschappelijk schuldmodel. Hiermee gaan we in tegen het dominante 

maatschappelijke discours van het individuele schuldmodel dat spreekt van 

individuele verantwoordelijkheid en plichten en voorbijgaat aan de structurele 

oorzaken van armoede en de mensenrechten. 

1.1.2. Wie is er arm in België2 ? 

1 op 7 Belgen wordt beschouwd als arm (14,7 %). Armen zijn meestal huurders. 

Huurders maken nochtans slechts 26 % uit van de totale bevolking. 

Mensen die in armoede leven zijn hoofdzakelijk alleenstaanden en eenoudergezinnen. 

Bijna 87 % van de mensen die risico lopen om onder de 

1. Vranken, J., De Boyser, K., Dierckx, D. (red.), Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2006, Leuven: 

Acco, pg. 31 

2. FOD economie, K.M.O., middenstand en energie; algemene directie statistiek en economische informatie, 

persbericht 16 oktober 2007, “Wie is er arm in België?” 

8 • Deel 1 • OmgevINgsaNalyse Deel 1 • OmgevINgsaNalyse • 9

armoedegrens te leven zijn niet actief op de arbeidsmarkt. 

Armoede wordt doorgegeven van generatie op generatie. De meerderheid 

van de armen (55,8 %) groeide op in een gezin met financiële problemen. 

Zij hadden dubbel zo vaak als andere Belgen ouders zonder diploma. Meer 

dan de helft van de armen groeide op in een groot gezin van minstens 3 

kinderen. 

Personen die onder de armoedegrens leven zijn er systematisch slechter aan 

toe dan mensen die niet in armoede leven. En dit zowel wat betreft het bezit 

van consumptiegoederen, woonkwaliteit en sociale participatie. 16,8 % van 

de mensen die risico lopen op armoede leeft in een kleine woning met een 

beperkt aantal kamers. Voor de totale bevolking bedraagt dit 2,7 %. 26,6 % 

van mensen die risico lopen op armoede heeft niet de middelen om een auto 

te kopen, 22,7 % niet voor een PC en 32,4 % niet om vrienden uit te nodigen. 

Opvallend is dat 80 % van de mensen die in armoede leven, niet participeert 

aan sociale of recreatieve activiteiten buitenshuis. Bij personen met een 

inkomen boven de armoedegrens is dit slechts 60 %. 

1.1.3. Het armoederisico in Vlaanderen1 In 2005 leefde 10,7 % van de vlaamse bevolking met een verhoogd armoederisico2 

. voor heel België bedraagt dit 14,7 %. 

Mensen met een verhoogd armoederisico hebben een inkomen lager dan de 

armoedegrens 3 . 

Voor een alleenstaande wil dit zeggen een netto maandinkomen lager dan 

822 euro. De armoedegrens voor gezinnen (2 volwassenen en 2 kinderen) 

bedraagt 1 726 euro 4 . 

Een andere maat is subjectieve armoede, of het aandeel van de bevolking 

dat het gevoel heeft niet rond te komen. Dit is het geval voor 13 % van de 

vlamingen en voor 18,1 % van de Belgen 5 . 

1.1.4. Inkomensongelijkheid 

De voorbije jaren stellen we vast dat de kloof tussen de netto-inkomens van 

de armsten en de rijksten sterk toeneemt. Het inkomensaandeel van de 20 % 

hogere inkomens blijft toenemen terwijl het inkomensaandeel van de lagere 

en middeninkomens daalt6 . 

1. De Boyser, K. (2006), ‘Lage inkomens in balans’ in Vranken, J., De Boyser, K., Dierckx, D. (red.): Armoede 

en sociale uitsluiting, jaarboek 2006, Leuven: Acco, pg. 77-80. 

2. Survey on Income and living conditions (SILC 2005), http://statbel.fgov.be/downloads/EU-SILC-2005.pdf 

3. Bral, L., Maatschappelijke trends met achterstelling als invalshoek, uiteenzetting op Samenlevingsopbouw 

Vlaanderen 7-05-2007. 

4. Cijfers 2005 

5. De Boyser, K. (2006), ‘Lage inkomens in balans’, in Vranken, J., De Boyser, K., Dierckx, D. (red.): Armoede 

en sociale uitsluiting, jaarboek 2006, Leuven: Acco, pg 79. 



1.1.5. Risicofactoren voor inkomensarmoede7 Vlaanderen kent volgende socio-economische en socio-demografische 

risicofactoren voor inkomensarmoede: 

• Geslacht: vrouwen (11,3 %) hebben een hoger armoederisico dan mannen 

(10,2 %); 

• leeftijd: 65-plussers (20,4 %) zijn vaker arm dan wie jonger is dan 65 (10 %); 

• gezinssituatie: alleenstaanden (18,5 %) en alleenstaande ouders (22,2 %); 

• werkzaamheid: niet-werkenden (18,2 %) t.o.v. werkenden (3 %); 

• nationaliteit: niet EU-burgers (33 %); 

• afkomst: 55,6 % van de mensen van Marokkaanse herkomst leeft onder de 

armoederisicogrens. Bij mensen van Turkse afkomst stijgt dit percentage 

tot 58,9 % 8 . 

1.1.6. Andere signalen die wijzen op een blijvende 

armoedeproblematiek 

• Steeds meer mensen doen een beroep op de voedselbanken; 

• de schuldenproblematiek neemt toe. Het aantal aanvragen voor collectieve 

schuldbemiddelingen stijgt; 

• er worden steeds meer budgetmeters geplaatst; 

• steeds meer mensen kampen met achterstallige schoolrekeningen. 

1.1.7. Armoederisico in Antwerpen9 De databank sociale planning kan niet becijferen hoeveel Antwerpenaren 

er exact in armoede leven. Men gaat wel op zoek naar tekenen van 

bestaansonzekerheid. 

In vergelijking met Vlaanderen zijn er in Antwerpen meer vreemdelingen van 

buiten de EU, meer leerlingen in het BSO en in het buitengewoon onderwijs, 

meer leerlingen met schoolse vertraging, meer werklozen, meer huishoudens 

die geen eigenaar zijn van hun woning en meer OCMW steuntrekkers. Kortom, 

Antwerpen telt veel meer mensen die een groot risico lopen om in armoede 

te leven dan de rest van Vlaanderen. 

1.1.8. Besluit 

Armoede is een constant gegeven en ongevoelig voor conjuncturen. Armoede 

is een structureel probleem dat een structurele en collectieve aanpak nodig 

heeft. 

In vergelijking met Vlaanderen wonen in Antwerpen meer bevolkingsgroepen 

met een hoger armoederisico. 

7. http://statbel.fgov.be/downloads/EU-SILC-2005.pdf 



9. Rotthie, P., Passot, L., De Keyser; N., Profielschets van de armoede in Antwerpen, DSP, 2006. 


1.2. armoede heeft een kleur 1 

1.2.1. Cijfers 

Volgens de onderzoeksgroep OASeS van de Universiteit Antwerpen kennen 

personen van Marokkaanse en Turkse herkomst een zeer groot armoederisico. 

De helft van de allochtonen van Turkse en Marokkaanse afkomst leeft onder 

de armoederisicogrens. Voor autochtone Belgen ligt dat cijfer "maar" op 

10,16 %. 

1.2.2. Armoede bij allochtonen versus generatiearmoede 

Allochtonen die in armoede leven en generatiearmen kampen met een 

aantal gedeelde problemen met betrekking tot huisvesting, arbeid, inkomen, 

onderwijs, gezin, opvoeding, vrije tijd, enz. 

Allochtone mensen in armoede hebben bovendien een aantal zeer specifieke 

problemen: 

• Problemen met het statuut: met/zonder papieren, naturalisatie, enz.; 

• communicatieproblemen door anderstaligheid; 

• problemen gerelateerd aan gezinshereniging; 

• problemen voortspruitend uit de gezinsgrootte (grote gezinnen vinden bv. 

moeilijk geschikte huisvesting) 

• racisme en discriminatie; 

• problemen omwille van andere culturele achtergrond, gewoonten en 

verwachtingen. 

We staan hier even stil bij de problemen gerelateerd aan de gezinshereniging. 

60 tot 75 % van de Marokkanen huwt met iemand uit het land van 

herkomst. Omdat dit meestal wil zeggen dat men huwt met iemand die laaggeschoold, 

niet-Nederlandstalig en arm is, neemt de armoede in de Marokkaanse 

gemeenschap nog toe. 

Enkele kanttekeningen: 

Huwen is voor velen de enige legale manier om naar België te komen. Zolang 

de grenzen gesloten zijn, zal gezinshereniging een grote aantrekkingskracht 

uitoefenen. 

Er doen zich schrijnende problemen voor als de relatie op korte termijn 

mislukt. De nieuwkomer kan niet meer terug naar het land van herkomst 

en wordt vaak tot grote armoede veroordeeld. Zeker ook vrouwen omdat 

zij na het mislukken van een huwelijk dikwijls uit de gemeenschap worden 

gestoten en in een isolement terechtkomen. 

Sommigen kunnen aan de armoede ontsnappen. Het zijn vooral de jongste 

kinderen van het gezin die het moeilijk hebben om de armoedespiraal te 

1. Van Robaeys, B., Vranken, J., Perrin, N. & M. Martiniello (2007), De kleur van armoede. Armoede bij 

personen van buitenlandse herkomst, Leuven: Acco. 

doorbreken. Ouders zetten hun energie en financiële middelen immers 

vooral in op de oudste kinderen. Bovendien werkt het negatieve voorbeeld 

van oudere werkloze kinderen erg demotiverend. 

Opbouwwerkers van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad, medewerkers 

van het OCMW en het Protestants Sociaal Centrum stellen vast dat de 

draagkracht van de Marokkaanse gezinnen waarmee zij in contact komen 

verzwakt. Dit heeft te maken met het feit dat het ganse familiale netwerk 

overbelast geraakt. De familiale solidariteit flirt met de grenzen van haar 

eigen draagkracht. Het wordt immers steeds moeilijker om de schaarse middelen 

in te zetten voor het eigen gezin én om solidair te zijn met familieleden 

in het land van herkomst of nieuw aangekomen familieleden. 

Soms is er in een gezin maar één iemand met een inkomen. Naast de kinderen 

leven er vaak ook nog jongvolwassenen onder hetzelfde dak. Die blijven 

langer in het gezin omdat ze geen toekomst zien buiten het gezin. 

Naast het familiale netwerk is het netwerk van de eigen gemeenschap erg 

belangrijk 2 . Ook dit netwerk is echter broos. Het steunt op het principe van de 

wederkerigheid. Indien men steeds vragende partij is, is er van wederkerigheid 

geen sprake meer. Het netwerk zal barsten beginnen te vertonen. Zeker 

omdat de gemeenschap waartoe men behoort uit mensen bestaat met eenzelfde 

socio-economische achtergrond. Het ontbreken van socio-economisch 

gemengde netwerken sluit mensen die in armoede leven verder uit. In deel 

twee van deze omgevingsanalyse gaan we dieper in op de functie van de 

netwerken, groepsvorming en de noodzaak van interculturele netwerken. 

1.2.3. Kwetsbaarheid op verschillende domeinen 

y arbeidsmarkt 

Volgens Vertommen en Martens 3 (2005) kunnen we spreken van een ethnostratificatie 

van de arbeidsmarkt. Mensen van niet-Europese afkomst 

vinden we vaker terug op de secundaire arbeidsmarkt die gekenmerkt wordt 

door een hoog risico op werkloosheid, lage lonen, slechte arbeidsomstandigheden 

en een grote jobonzekerheid. 

Mensen van vreemde afkomst lopen meer risico om werkloos te worden 

dan wie van Belgische afkomst is. 38 % van de marokkanen en Turken is 

werkloos. Niet enkel het lage opleidingsniveau speelt een rol. Discriminatie 

is meer dan waarschijnlijk een bijkomende en bepalende factor. 

y Onderwijs 

Voor mensen met ten hoogste een diploma lager middelbaar onderwijs is het 

armoederisico 23 %. Ze hebben 2 keer meer kans op werkloosheid. 



3. Vertommen, S. & Martens, A. (2005). Allochtone werknemers op lokale arbeidsmarkten (workingpaper). 

Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, CESO. 


De onderwijsachterstelling treft vooral personen van Turkse en Marokkaanse 

afkomst. 63 % heeft geen of slechts een diploma lager onderwijs. Dit gaat op 

voor zowel de eerste als de tweede generatie. M.a.w. geboren zijn in België 

en het onderwijssysteem doorlopen, lijkt de positie van allochtone kinderen 

niet te verbeteren. 

y Huisvesting 

Mensen van Turkse of Marokkaanse herkomst zijn minder dan anderen eigenaar 

van hun woning. Zij zijn vaker aangewezen op noodkoop en zijn sterker 

aanwezig in de sociale huisvesting (respectievelijk + 11 % en +16 %). 

y gezondheid 

De algemene gezondheid van mensen van allochtone afkomst is slechter dan 

die van mensen van Belgische afkomst. 

1.2.4. Subjectieve armoede1 Arme mensen van Marokkaanse of Turkse afkomst van de eerste generatie 

hebben een positiever oordeel over hun leefsituatie dan Belgische mensen 

in gelijkaardige leefomstandigheden. Dit komt omdat ze in eerste instantie 

vergelijken met leden van de eigen groep of met de leefomstandigheden 

in het land van herkomst. De jongere generaties vergelijken hun situatie 

meer met Belgische referentiegroepen. Zij hanteren het in België heersende 

normen- en waardepatroon om naar armoede te kijken. Zij vinden dat hun 

positie gelijkwaardig moet zijn aan die van de gemiddelde Belg. Doordat dit 

vaak niet zo is, voelen ze zich armer en meer uitgesloten. 

Het referentiekader van armen van buitenlandse afkomst verschilt dus van 

generatie tot generatie. 

1.2.5. Mechanismen die een negatieve spiraal veroorzaken en 

generatiearmoede doen ontstaan 

Bij aankomst in een onbekend land hebben de meeste immigranten een achterstand 

inzake cultureel kapitaal2 . Die achterstand komt tot uiting op niveau 

van diploma’s, mondelinge en schriftelijke kennis van het Nederlands, kennis 

van de wetgeving en de vigerende normen, het vermogen om het gedrag van 

autochtonen juist in te schatten, enz. Elke immigrant zal inspanningen doen 

om de kloof te overbruggen 3 . Het verblijfsperspectief zal in belangrijke mate 

de grootte van die inspanning bepalen. Mensen die hier gekomen zijn met de 

bedoeling om te blijven, zullen een grotere inspanning leveren dan zij die de 

intentie hebben hier voor een beperkte tijd te verblijven. 



2. Zie de kapitaalanalyse van Bourdieu. Het stoelt op het inzicht dat kapitaal ongelijk verdeeld is binnen 

de sociale wereld. Er zijn drie vormen van kapitaal: economisch, sociaal en cultureel kapitaal. Cultureel 

kapitaal is de familiale, culturele erfenis en de scholing van personen (kennis en vaardigheden). 

3. Van den Cruyce, B., “De ondergebruikte arbeidsreserve van vreemdelingen in België” in: Kwartaalschrift 

economie, nummer 2, 2005, pg 117 - 140 

In de wijken waarin wij werken stellen we vast dat Marokkaanse mannen van 

de eerste generatie aanvankelijk niet de intentie hadden om zich hier definitief 

te vestigen. Hierdoor deden zij weinig inspanningen om Nederlands te 

leren, een opleiding te volgen, enz. Dit was ook niet nodig omdat ze ook zonder 

die kennis makkelijk aan de slag raakten. Ook de overheid spoorde hen 

niet aan om Nederlands te leren. Gezien het tijdelijk karakter van hun verblijf 

moesten enkele woorden om zich te behelpen op de werkvloer volstaan. 

Ook de scholingsgraad in het land van herkomst heeft een effect op het 

vermogen om zich te vormen. Mensen met een hoge scholingsgraad zullen 

sneller iets nieuw aanleren dan laaggeschoolden. 

Tot slot speelt ook de buurt waarin de immigrant zich vestigt, een rol. 

Immigranten die in een buurt wonen met weinig landgenoten hebben meer 

redenen om Nederlands te leren dan zij die in een buurt wonen waarin veel 

landgenoten zich vestigden. Toch moeten we het belang van de sociale mix 

nuanceren. Het is niet omdat mensen naast elkaar wonen, dat ze elkaar ook 

kennen 4 . 

Het is vrij zeker dat de eerste generatie immigranten er niet in zal slagen de 

achterstand volledig weg te werken. Hierdoor zal de achterstand in cultureel 

kapitaal overgedragen worden op de kinderen. We zien veelal een vicieuze 

cirkel ontstaan. 

• Het culturele kapitaal is beperkt bij de eerste generatie gastarbeiders. Ze 

doen weinig inspanningen om de kloof te overbruggen omdat ze zich niet 

permanent in België willen vestigen. 

• Het beperkte culturele kapitaal wordt doorgegeven aan de tweede generatie. 

De tweede generatie wordt evenwel gestimuleerd om te studeren om 

“het beter te doen dan de ouders”. 

• Discriminatie in het onderwijs, de beperkte onderwijsondersteuning thuis 

en de geringe kennis van het Nederlands maken hen hoe dan ook minder 

succesvol in een onderwijs dat m.b.t. organisatie, cultuur, aanpak en verwachtingen 

overwegend afgestemd is op de middenklasse. Na de schoolloopbaan 

worden ze geconfronteerd met uitsluiting op de arbeidsmarkt. 

• Vaak is het verblijfsperspectief ondertussen veranderd; de tweede 

generatie richt haar blik meer op België. Het referentiekader waaraan zij 

hun maatschappelijke positie toetsen, verschuift van de eigen gemeenschap 

naar de autochtone gemeenschap. Hierdoor ontstaat het gevoel van 

uitgesloten te zijn. 

• De derde generatie heeft weinig of geen positieve voorbeelden of rolmodellen 

binnen de eigen groep. Zij raakt gedemotiveerd en voelt zich 

uitgesloten. Jongeren rebelleren, veroorzaken overlast en denken vanuit 

een korte-termijn-perspectief. Het imago loopt schade op. 

4. Loopmans, M. (2000), ‘Het bedrog van de buurt’, Agora, 16 (3), 26-28. 


1.2.6. Hypotheses van OASeS m.b.t. armoede bij allochtonen 1 

• Er is een nieuwe groep generatiearmen op komst. 

• Er zijn steeds meer gelijkenissen met “de vierde wereld”. 

• De verschillende generaties gebruiken verschillende referentiekaders. Het 

referentiekader verschuift samen met het toekomstperspectief. De eerste 

generatie vergelijkt haar maatschappelijke positie met de positie die ze 

had in het land van herkomst. De 2de en 3de generatie is hier gesocialiseerd 

en vergelijkt haar maatschappelijke positie met de positie van 

andere Belgen. 

• Loyaliteiten in het land van herkomst beïnvloeden het bestedingspatroon. 

De eerste en tweede generatie migranten steunen verwanten in het land 

van herkomst financieel. Deze steun heeft omwille van emotionele en culturele 

redenen vaak een verplichtend karakter. De latere generaties nemen 

dit engagement minder op. 

• De solidariteit in migrantengemeenschappen heeft een paradoxale impact 

op armoede en sociale uitsluiting. Algemeen wordt aangenomen dat de 

solidariteit bij de migrantengemeenschap groter is dan bij de autochtone 

bevolking. Onderzoekers van OASeS stellen echter vast dat de solidariteit 

begint af te nemen. De opbouwwerkers beamen dit. Men wijt dit aan de 

verminderde draagkracht van de families. Ook wordt er gesteld dat de 

opvang van mensen zonder wettig verblijf én gezinshereniging vaak een 

toenemende armoede tot gevolg heeft. Opbouwwerkers wijzen er op dat 

de gemeenschap niet steeds met iedereen solidair is. Mensen met afwijkende 

waarden en normen én zeker alleenstaande (gescheiden) vrouwen 

worden uitgesloten. 

• Arm aan kennis. 

Mensen van buitenlandse afkomst die in armoede leven, hebben weinig 

kennis van de maatschappij waarin ze leven. Men is onvoldoende op de 

hoogte van eigen rechten en van de voorzieningen in België. De eerste 

generatie migranten beschikte over weinig cultureel kapitaal2 . Dit maakte 

de kans op armoede groter. Het beperkte culturele kapitaal wordt overgedragen 

van generatie op generatie. 

• Discriminatie zet een rem op de socio-economische integratie van personen 

van vreemde herkomst. 

• Discriminatie wordt door de doelgroep als zeer dominant aanwezig ervaren. 

Discriminatie zorgt voor demotivatie en het ontbreken aan perspectieven. 

Het heeft een grote invloed op jongere generaties. 


De armoede binnen de allochtone gemeenschap is te groot om te negeren. 

Zeker in een stad als Antwerpen met wijken waarin 50 % van de gemeenschap 

van allochtone afkomst is. 

Samenlevingsproblemen versterken het achterstellingprobleem en omge- 

1. Van Robaeys, B., Vranken, J., Perrin, N. & M. Martiniello (2007), ‘De kleur van armoede. Armoede bij 

personen van buitenlandse herkomst’, Leuven: Acco. 

2. Zie bij 1.2.4. ontstaan van een vicieuze cirkel. 

keerd! Om de armoedespiraal te doorbreken moet er gewerkt worden aan 

zowel de toegang tot de grondrechten als aan het versterken van maatschappelijk 

achtergestelden als aan het doorbreken van de discriminatie. 

1.3. Participatie aan het lokaal sociaal 

Beleid 

Het lokaal sociaal beleid heeft als opdracht de toegang tot de sociale grondrechten 

van elke burger te helpen garanderen. Het is m.a.w. belangrijk dat 

de stemmen van de groepen waarvoor wij werken, aan bod komen. Zij zijn 

immers de eerste belanghebbenden en als ervaringsdeskundigen het best 

geplaatst om problemen scherp te stellen en oplossingen aan te reiken. In 

dit kader is het belangrijk om per thema/grondrecht waarrond we werken, 

samen te werken met de stad Antwerpen. 


2 ReCHT OP eeN 

meNswaaRDIg INkOmeN 

Wij focussen vooral op het thema inkomensverwerving. Inkomensbesteding 

komt zijdelings ter sprake. 

M.b.t. inkomensverwerving bespreken we twee thema’s : 

• Het activeringsverhaal en het plichtendiscours dat daaruit voortvloeit. 

Zeker het nieuwe OCMW-beleid m.b.t. vrijwilligerswerk kwam vaak aan 

bod in gesprekken met veldwerkers en deskundigen. 

• De werkloosheid bij jonge allochtonen. Een dwingend thema dat ook zeer 

uitdrukkelijk naar voor komt in de projecten van Samenlevingsopbouw 

Antwerpen stad. 

2.1. activeringsbeleid: het recht op een 

minimuminkomen onder druk 

2.1.1. Algemeen 

Opbouwwerkers zien het activeringsbeleid overal opduiken1 . Mensen die van 

een leefloon leven, worden aangemoedigd om te werken of een opleiding 

te volgen. Zo moet de leefloner voldoende inspanningen leveren om actief 

te worden. De criteria om dit te beoordelen zijn echter niet steeds duidelijk 

voor de cliënt. Bovendien is de beoordeling arbitrair. Een maatschappelijk 

assistent bepaalt nl. eenzijdig of men voldoende inspanningen levert of niet. 

De introductie van het begrip leefloon was meer dan cosmetische opsmuk. 

Een nieuw denken over het laatste sociaal vangnet ging ermee gepaard. Het 

bestaansminimum was nog een minimuminkomen waarmee men mensen 

een mensenwaardig bestaan wilde garanderen. Het leefloon is een loon waar 

inspanningen tegenover staan. De overheid tracht op deze manier leefloners 

te integreren in de maatschappij. Op zich een lovenswaardig doel maar het 

activeringsbeleid is niet gericht op het versterken van de capaciteiten van 

mensen. Het is verworden tot een instrument om mensen mee te bestraffen. 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad stelt dat een minimuminkomen 

onvoorwaardelijk gegarandeerd moet blijven. 

Het activeringsbeleid ligt in de lijn van de Europese werkgelegenheidsstrategie 

2 . De prioritaire Europese doelstelling is niet de verlaging van de werkloosheidsgraad, 

maar de verhoging van de activiteits- of werkzaamheidgraad. 

Men wil ook de arbeidsinzetbaarheid verhogen via werkervarings- en 

1. Uit gesprekken met het team maatschappelijke dienstverlening en met opbouwwerkers op de personeelstweedaagse, 

voorjaar 2007. 

2. Termote, H. (2006), “Arbeid, een kwetsbaar sociaal goed in de strijd tegen armoede”, in: Over-werk, 

tijdschrift van het steunpunt WAW, p.163 – 179. 


opleidingsprogramma’s. Hierbij houdt men geen rekening met de kwaliteit 

van de arbeid of de job. Het vinden van werk wordt bovendien een individuele 

verantwoordelijkheid terwijl de verantwoordelijkheid van de werkgevers, 

de ongelijkheid op de arbeidsmarkt en de effecten van globalisering van 

laaggeschoolde arbeid niet worden aangepakt. 

Uit onderzoek blijkt echter dat het dichten van de kennis- en opleidingskloof 1 

op lange termijn de beste strategie is. Het verzekeren van minimumkwalificaties 

levert de meest duurzame effecten op. De impact hiervan op mensen 

die in armoede leven is substantieel en duurzaam. 

Activering heeft dus goede effecten op korte termijn, maar het effect op 

langere termijn is nihil als het enkel blijft bij activeren om te activeren. 

Scholing gekoppeld aan emancipatie van maatschappelijk achtergestelde 

groepen reduceert armoede op lange termijn meer dan activering! 

2.1.2. Vrijwilligerswerk binnen het activeringsbeleid 

Het decreet op het vrijwilligerswerk 2 stelt dat vrijwilligerswerk “elke activiteit 

is die onbezoldigd en onverplicht wordt verricht, ten behoeve van één 

of meer personen, (…) een groep of organisatie of van de samenleving als 

geheel”. 

y In een veranderende samenleving verandert ook het vrijwilligerswerk 

Elke samenleving is onderhevig aan verandering. Ook het maatschappelijke 

engagement van mensen verandert. Vrijwilligerswerk is niet langer een langdurige, 

regelmatige, onbaatzuchtige, onvoorwaardelijke en organisatiegebonden 

vorm van inzet3 . Tegenwoordig kiezen mensen voor een kortstondig, 

projectmatig, zelfgericht en ongebonden engagement. 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad werkt met zowel mensen die zich 

kortstondig willen inzetten als met klassieke vrijwilligers. 

Ook de grens tussen betaalde arbeid en vrijwillige inzet vervaagt. Er worden 

steeds meer eisen gesteld aan vrijwilligers. Er wordt van hen verwacht dat ze 

zich professioneel gedragen. Ze worden geconfronteerd met opleidingseisen, 

evaluatiegesprekken, afsprakennota’s, enz. 

Hierdoor is het moeilijk om bepaalde kansengroepen vrijwilligerswerk te 

laten doen. De eisen die men stelt zijn niet langer op maat van zwakkere 

groepen. Voor hen blijft Samenlevingsopbouw Antwerpen stad de belangrijkste 

aanbieder van vrijwilligerswerk aangepast aan hun mogelijkheden. 

1. De Blander R., Nicaise, I., De impact van maatschappelijke keuzen op de armoededynamiek, HIVA, 30 pg. 

2. Het wetsvoorstel 2496/001 van 18 mei 2006, tot wijziging van de wet van 3 juli 2005, werd op 8 juni 

2006 goedgekeurd in het parlement en op 11 augustus 2006 gepubliceerd in het Belgisch staatsblad. De 

wet is van toepassing sinds 01/08/06; artikel 5 en 6 en 8 bis (aansprakelijkheid & verzekering) sinds 1 

januari 2007. 

3. Hustinx, L. (2005), ‘De rechten van vrijwilligers’, in Over-werk, tijdschrift van het steunpunt WAV 

y vrijwilligerswerk binnen het activeringsbeleid 

In de actieve welvaarstaat krijgt vrijwilligerswerk een nieuwe rol en een 

nieuwe betekenis4 . 

Vrijwilligerswerk dreigt gereduceerd te worden tot een surrogaat voor structurele 

werkloosheid. Of nog erger, langdurig werklozen worden verplicht zich 

in te zetten voor de gemeenschap om recht te hebben op een uitkering. 

y Het sociale activeringsbeleid binnen het OCmw 

Het OCMW van Antwerpen startte in het voorjaar van 2007 een sociaal activeringsprogramma 

dat leefloners stimuleert om zich in te zetten als vrijwilliger. 

De doelgroep zijn klanten die niet of niet meer beschikken over voldoende 

mogelijkheden om een tewerkstelling in art. 60 aan te vatten. 

Voor deze mensen wil men een arbeidsaanbod creëren opdat zij “hun capaciteiten 

kunnen maximaliseren door toeleiding naar een zinvolle activiteit 

met het oog op de verhoging van de zelfredzaamheid en maatschappelijke 

integratie”. Mensen die een vrijwillig engagement aangaan, krijgen hiervoor 

een financiële stimulans. 

Men kan zich terecht afvragen of dit sociaal activeringsbeleid niet indruist 

tegen het principieel niet-verplichtend karakter van vrijwilligerswerk. 

Het is een goede zaak om OCMW-cliënten uitvoerig te informeren over 

vrijwilligerswerk en hen de mogelijkheid te bieden vrijwilligerswerk op te 

nemen. Het wordt echter gevaarlijk als men het recht op een inkomen afhankelijk 

maakt van het al dan niet opnemen van dat engagement. Bovendien 

blijft het OCMW geplet tussen twee onverzoenlijke rollen: de begeleiding van 

leefloners én het beslissen over het al dan niet toekennen van een leefloon. 

Voor Samenlevingsopbouw Antwerpen stad stelt er zich nog een bijkomend 

probleem. Binnen de geschetste context bestaat er immers het risico dat er 

concurrentie ontstaat tussen vrijwilligers die betaald worden door het OCMW 

en de anderen. 

2.1.3. Taalverwerving 

y Nederlands leren wordt een verplichting en een voorwaarde tot het 

verkrijgen van een inkomen 

Kennis van het Nederlands is essentieel om op een volwaardige manier te 

kunnen participeren aan onze samenleving. Het is belangrijk dat anderstaligen 

(oud- en nieuwkomers) snel en goed Nederlands kunnen leren. Samenlevingsopbouw 

Antwerpen stad stelt vast dat de overgrote meerderheid van 

de anderstaligen erg gemotiveerd is en vrijwillig wil deelnemen aan cursussen 

Nederlands. 

4. Hustinx, L. (2005), ‘De rechten van vrijwilligers’, in Over-werk, tijdschrift van het steunpunt WAV 


Steeds vaker werken beleidsactoren en regelgevende instanties een verplichting 

uit tot het leren van het Nederlands. Sterker, Nederlands kennen wordt 

een voorwaarde om sociale grondrechten te bekomen. Het OCMW van Antwerpen 

bijvoorbeeld sanctioneert anderstaligen (via hun uitkering) bij het 

onvoldoende volgen van Nederlandse taallessen. De anderstaligen worden 

voor de volle 100 % verantwoordelijk geacht voor het niveau van hun kennis 

Nederlands en voor het bedrag van hun uitkering. Een gebrekkige taalkennis 

wordt toegeschreven aan onwil. 

y Bevindingen samenlevingsopbouw antwerpen stad 

De praktijk van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad toont een veel genuanceerder 

beeld waarin een gebrekkige kennis van het Nederlands gerelateerd 

wordt aan een meer algemeen alfabetiseringsprobleem. Ongeletterde 

mensen leren a priori moeilijk een andere taal. Bovendien stelt er zich een 

probleem wat betreft het aanbod. Dat is beperkt en niet altijd aangepast 

aan het leerniveau en de nood van de cursisten. Ook methodisch stelt er 

zich een probleem. Veel anderstaligen hebben geen of weinig ervaring met 

het schoolse leren. Schoolse inspanningen hebben daardoor niet altijd het 

verwachte resultaat. 

2.1.4. Europees beleid 

De Europese Commissie introduceerde een nota "betreffende een raadpleging 

over maatregelen op EU-niveau ter bevordering van de actieve integratie 

van de mensen die het verst van de arbeidsmarkt af staan". Deze nota wordt 

kortweg "minimum Inkomen" genoemd en handelt over de verplichting van 

de lidstaten om in een minimuminkomen te voorzien voor mensen die nog 

niet over een inkomen via werk kunnen beschikken. Ons land heeft zo al een 

systeem. De Europese nota wil de lidstaten er echter toe verbinden om de 

grootte van dat inkomen te definiëren in relatie tot de levensstandaard in de 

lidstaat. 

Het Europees Netwerk Armoedebestrijding (EAPN) en het Vlaams Netwerk van 

Verenigingen waar Armen het Woord nemen hebben een Europees project 

afgerond waarin men voorstelt een set van sociale standaardnormen in te 

voeren. Meer concreet gaat het over een set van goederen en diensten die 

noodzakelijk zijn om waardig te kunnen leven in de samenleving. De kost van 

deze set wordt berekend in functie van het vastgestelde minimuminkomen 

van de betrokken lidstaat. Bij de Europese Commissie werd een vervolgproject 

ingediend om het systeem uit te testen in de verschillende lidstaten. 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad wil zich in Antwerpen engageren voor 

de uitvoering van dit experiment. 


3 ReCHT OP aRBeID 

3.1. algemeen 

Men telt in de huidige samenleving pas mee als men werkt. In de eerste 

plaats is arbeid een manier om een inkomen te verwerven. Daarnaast heeft 

arbeid een aantal niet onbelangrijke latente functies 1 . Het biedt structuur, 

sociale integratie, zelfontplooiing, een basis voor sociale cohesie en solidariteit, 

enz. Werkloosheid heeft dan ook veel meer dan inkomensverlies 

tot gevolg. Het is zowel rechtstreeks als onrechtstreeks bron van sociale 

uitsluiting. 

Daarom is arbeid voor Samenlevingsopbouw Antwerpen stad een belangrijk 

grondrecht. 

3.1.1. Activeringsbeleid – de transitionele arbeidsmarkt 

Arbeidsparticipatie is in de hedendaagse samenleving een belangrijke voorwaarde 

voor maatschappelijke inclusie. Tegelijkertijd is betaalde arbeid de 

afgelopen decennia steeds onzekerder en veranderlijker geworden. De klassieke 

standaardloopbaan (onderwijs-arbeid-rust) behoort hoe langer hoe 

meer tot het verleden. Steeds meer mensen krijgen te maken met gewilde 

of ongewilde transities in hun arbeidsloopbaan2 . Het betreft overgangen 

van onderwijs naar arbeid, maar ook weer terug van arbeid naar onderwijs, 

van betaalde arbeid buitenshuis naar onbetaalde zorgtaken voor gezins- of 

familieleden en vice versa. En is er is natuurlijk de overgang van arbeid naar 

periodes van ongewilde inactiviteit wegens werkloosheid. 

Moderne burgers met een voldoende solide basis van inkomen, hebben 

steeds meer de mogelijkheid om hun leven naar eigen inzichten en behoeften 

in te richten. Enerzijds krijgen mensen dus meer vrijheid om hun eigen 

leven vorm te geven, anderzijds groeit de onzekerheid voor die groepen 

zonder solide inkomensbasis. 

Opbouwwerkers van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad waarschuwen 

voor de perverse effecten van dit model. De kansengroepen waarmee 

gewerkt wordt, hebben namelijk niet dezelfde keuzevrijheid en macht om 

de regie over hun arbeidsloopbaan te voeren. Veel mensen worden gedwongen 

om interimarbeid te doen, deeltijds te werken of onderbetaald werk te 

aanvaarden om het hoofd boven water te houden. Ze zijn geen baas over hun 

eigen arbeidsloopbaan maar drijven mee op de golven van de arbeidsmarkt. 

Dit zorgt voor veel stress en een grote onzekerheid. 

1. Hendrickx, E., “Arbeid en samenleving, een essay” in Tijdschrift voor Sociologie, volume 25, nr.1,2004, 

pg 107. 

2. Leroy, F., uiteenzetting op Samenlevingsopbouw Vlaanderen, 25 juni 2007. 


Mensen hebben nood aan een minimale stabiliteit én aan sociale garanties 

indien men in een niet-werkende fase zit. Belangrijker nog, ze hebben recht 

op werk aangepast aan hun draagkracht. Hier ligt er ons inziens een grote 

verantwoordelijkheid voor het bedrijfsleven 1 . Het moet gestimuleerd worden 

om een sociale missie op te nemen en kansengroepen tewerk te stellen. Dit is 

te verkiezen boven een apart circuit voor deze groepen. 

Wat betreft de transitiemomenten. Dit zijn momenten waarop kansengroepen 

extra ondersteuning kunnen gebruiken. Hiervoor is een coachende 

aanpak nodig. Fons Leroy spreekt over 2 de uitbouw van stevige bruggen 

tussen de domeinen van levenslang en levensbreed leren en werk. Door 

kansengroepen te ondersteunen, te emanciperen, te versterken en sociale 

competenties te laten opbouwen kan men hen de bruggen over helpen. 

Ook vrijwilligerswerk krijgt een plek binnen de transitionele arbeidsmarkt. De 

competenties 3 die men hier opbouwt, kan men inschakelen en gebruiken op 

de arbeidsmarkt. 

3.1.2. Activering, een bredere kijk 

Het Europees beleid houdt niet langer vast aan een strakke en eenzijdige 

interpretatie van het begrip activering. Dit is te merken aan de introductie 

van twee nieuwe begrippen. 

Lange tijd lag de nadruk op de flexibiliteit die verwacht werd van de werknemer. 

Die moest zich aanpassen aan de eisen en verwachtingen van de 

arbeidsmarkt en de werkgever in het bijzonder. In 2006 heeft men op Europees 

niveau echter een nieuwe term gelanceerd, "flexicurity", een combinatie 

van "flexibility" en "security". In het Nederlands geeft dit "flexizekerheid". 

Met deze term wil men benadrukken dat de flexibele opstelling van de 

werknemer gepaard moet gaan met zekerheid van inkomen in periodes van 

transitie. 

Een ander nieuw begrip dat Europa ons presenteerde heet "sociale activering". 

Hiermee wordt niet enkel de integratie op de arbeidsmarkt beoogd 

maar ook de maatschappelijke integratie. Voor mensen die (nog) niet op de 

arbeidsmarkt terecht kunnen, moeten andere vormen van inschakeling voorzien 

worden. Daarbij moet men voldoende inkomen garanderen om menswaardig 

te kunnen leven en te kunnen participeren aan de samenleving. 

Deze nieuwe Europese invulling van activering kan de basis zijn voor acties 

of projecten m.b.t. (jeugd)werkloosheid en inkomen. Overigens komt de 

1. Boone, B., infomoment over het begeleiden en opleiden van werknemers uit kansengroepen, 30 maart 

2007. 

2. Leroy, F., uiteenzetting op Samenlevingsopbouw Vlaanderen, 25 juni 2007. 

3. EVC staat voor Elders Verworven Competenties 

nieuwe kijk alvast tot uiting in de visie op vrijwilligerswerk van de werkgroep 

activering in het kader van het lokaal sociaal beleid. 

3.1.3. Kansengroepen, op en vooral naast de arbeidsmarkt 4 

Wie niet werkt, kent een groter armoederisico! Waar in Vlaanderen 3 % van 

de werkenden onder de inkomensarmoedegrens valt, stijgt dit voor nietwerkenden 

tot 18,2 % 5 . 

Momenteel zitten we in Vlaanderen in een periode van economische groei. 

De werkloosheid neemt af6 . Toch wil dit niet zeggen dat alle bevolkingsgroepen 

evenveel zullen genieten van deze gunstige conjunctuur. Naast de 

conjuncturele armoede blijft de structurele armoede bestaan. Enkele cijfers: 

• Eén op twee werkzoekenden is langer dan een jaar werkloos; 

• zes op tien van de laaggeschoolde werklozen is langdurig werkloos; 

• werkzaamheid en werkloosheid zijn ongelijk verdeeld tussen mannen en 

vrouwen: 

» Meer dan de helft van de werklozen is vrouw (53,5 %). 

» De werkzaamheidgraad bij vrouwen is lager dan bij mannen (57,8 % tov 

71,8 %). 

• bij niet EU - burgers bedraagt de werkloosheidsgraad 24 %; 

• de éénoudergezinnen vormen een zeer kwetsbare groep op de 

arbeidsmarkt; 

• een relatief groot aandeel van de gezinshoofden van éénoudergezinnen 

werkt niet en ontvangt een leefloon of werkloosheidsvergoeding. 

3.1.4. Werkloosheid in Antwerpen7 In maart 2006 telde Antwerpen 31.157 niet-werkende werkzoekenden, goed 

voor een werkloosheidsgraad van 15,5 %. Dit is bijna het dubbele van de 

gemiddelde werkloosheidsgraad in Vlaanderen. Bovendien is de werkloosheid 

in Antwerpen hardnekkig omwille van het grote percentage laaggeschoolde 

werkzoekenden (53 %) en langdurig werkzoekenden (52 %). 20 % 

van de werkzoekenden is bovendien jonger dan 25 jaar. 

In wat volgt kijken we naar 3 doelgroepen: niet-Europese werklozen, 

werkloze jongeren en clandestiene arbeiders. We zijn ons bewust van 

het feit dat er andere kansengroepen bestaan: generatiearmen, alleenstaande 

vrouwen, mensen met een handicap, enz. Deze groepen kwamen 

echter minder in het vizier omdat Samenlevingsopbouw Antwerpen stad 

focust op samenlevingsproblemen. Daarom staan groepen die door de 

goegemeente bekeken worden als oorzaak van overlast centraal. 

4. De Boyser, K., ‘Kansengroepen, op en vooral naast de arbeidsmarkt’, in Vranken, J., De Boyser, K., 

Dierckx, D. (red.): Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2006, Leuven: Acco, pg 96-113. 

5. http://statbel.fgov.be/downloads/EU-SILC-2005.pdf 

6. Zie www.vdab.be/trends voor maandelijkse cijfers 

7. Matthijs, V., binnen het opbouwwerkproject “Arm in Arm, Relatie autochtone – allochtone armoede”. 


3.2. werkloosheid bij niet-europeanen 

3.2.1. Wie zijn ze? 

België scoort slecht wat betreft tewerkstelling van niet-Europeanen. Nergens 

is de discrepantie tussen de arbeidskansen van allochtonen en autochtonen 

zo groot. Bovendien zijn de verschillen tussen de vreemdelingen en nieuwe 

Belgen van dezelfde herkomst gering. M.a.w. herkomst is een meer bepalende 

factor dan nationaliteit. 1 Er is dus sprake van ethnostratificatie: etnische 

minderheden in een maatschappij lopen omwille van hun afkomst meer 

risico om terecht te komen in een segment van de arbeidsmarkt dat gekenmerkt 

wordt door een hoge werkonzekerheid, slechte arbeidsvoorwaarden 

en slechte arbeidsomstandigheden. 

y werkzaamheidsgraad 

De autochtonen bekleden de beste positie met een werkzaamheidsgraad van 

64,8 %. Enkel de EU-burgers kunnen volgen met een werkzaamheidsgraad 

van 60,7 %. De nieuwe Belgen bekleden de middenpositie, gevolgd door niet- 

EU burgers (Afrikanen en Aziaten). Ten slotte zijn er de Turken en Marokkanen 

waarvan er slechts drie op tien werken. 

y werkloosheidsgraad 

Van de autochtonen die zich aanmelden op de arbeidsmarkt zijn er slechts 

4,9 % werkloos. En dit t.o.v. 30 % bij Marokkanen en Turken. Vaak wordt het 

lagere onderwijsniveau van allochtonen aangehaald om hun achtergestelde 

positie op de arbeidsmarkt te verklaren. 80 % van de Marokkanen en Turken 

zijn laaggeschoold. Maar ook als men de werkzaamheidsgraad van hooggeschoolden 

bekijkt, stelt men vast dat de stratificatie zich verder zet. 

y verschillen tussen mannen en vrouwen 

Vrouwen hebben een zwakkere socio-economische positie dan mannen. Ze 

hebben minder vaak een job en hebben een minder stabiele loopbaan. Binnen 

de Turkse en Marokkaanse gemeenschap is het verschil tussen vrouwen 

en mannen nog groter omdat Marokkaanse en Turkse vrouwen zich minder 

aanbieden op de arbeidsmarkt 2 . 

Marokkanen en Turken hebben duidelijk de zwakste positie op de arbeidsmarkt 

in Vlaanderen. Vrouwen doen het nog slechter dan mannen. Antwerpen 

telt het hoogste aandeel allochtone niet-werkende werkzoekenden. 

1. Tielens, M., “Eens allochtoon, altijd allochtoon? De socio-economische stratificatie in Vlaanderen’ in: 

De arbeidsmarkt in Vlaanderen, jaarboek 2005, blz. 129-15. 

2. Misplon, R., Holdersbeke, F., “Allochtonen op zoek naar werk” in: De arbeidsmarkt in Vlaanderen, 

jaarboek 2005, blz. 153 – 170. 

3.2.2. Mogelijke verklaringen voor de achtergestelde positie op 

de arbeidsmarkt 3 

y studiekeuze 

Reeds bij het verlaten van het onderwijs hebben allochtone schoolverlaters 

een achterstand wat betreft onderwijsniveau. 42 % van de allochtone 

schoolverlaters (via VDAB) is laaggeschoold t.o.v. 16 % van de autochtone 

schoolverlaters. Daarnaast versterkt een ongunstige studiekeuze de afstand 

tot de arbeidsmarkt: allochtone jongeren kiezen vaker voor een studieniveau 

dat de doorstroming naar het hoger onderwijs sterk hypothekeert. Bovendien 

kiezen ze voor weinig arbeidsgerichte opleidingen. Ook door de studiebegeleiding 

worden ze georiënteerd naar kortere opleidingen. 

y kennis van het Nederlands 

Vaak wordt gesteld dat onvoldoende kennis van het Nederlands een bepalende 

factor is in de verklaring van werkloosheid. Men stelt echter vast dat 

deze kennis vaak voldoende is om een hogere kwalificatie in het onderwijs 

te behalen! Men kan zich dus de vraag stellen of de geringe kennis van het 

Nederlands mythe, dan wel realiteit is. 

y Intrede op de arbeidsmarkt 

Het intreden op de arbeidsmarkt verloopt bij allochtone schoolverlaters 

moeizaam. Een jaar na de middelbare studies is 44 % van de allochtonen 

nog steeds werkzoekend. Bij de vrouwen loopt dit zelfs op tot 60 %. Ook bij 

hooggeschoolde allochtonen stellen we dit vast! 

3.2.3. Discriminatie op de arbeidsmarkt 

y ethnostratificatie van de arbeidsmarkt 

Voor verschillende categorieën van werknemers en werklozen is de toegankelijkheid 

van de arbeidsmarkt beperkt. En dit zowel wat betreft kwantiteit 

als kwaliteit. Werknemers van Marokkaanse en Turkse afkomst werken vaker 

voor onderaannemers, interimbureaus, schoonmaakbedrijven, bouwfirma’s, 

horecazaken en in de gezondheidszorg. Traditioneel zijn dit sectoren waarin 

relatief slecht verloond wordt. In goed betaalde sectoren zoals de informatica, 

de post, de chemie en de openbare diensten vinden we ze nauwelijks 

terug. 

Opmerkelijk is dat deze uitsluiting zich ook voortdoet bij de beter opgeleide 

jongere generatie. Jonge Marokkanen en jonge Turken blijven vooral in de 

zwakke sectoren tewerkgesteld. 

y Discriminatie tijdens de sollicitatieprocedure 

Uit onderzoek aan de ULB4 blijkt dat bepaalde categorieën van sollicitanten 

systematisch worden geweerd. Zelfs allochtonen die ondertussen de 


jaarboek 2005, blz 167. 

4. Martens, A., Ouali, N., Etnische discriminatie op de arbeidsmarkt in het Brussels Hoofdstedelijk gewest, 

januari 2005. 


Belgische nationaliteit hebben aangenomen, worden onder alle mogelijke 

voorwendsels aan de kant gezet. 

Op basis van onderzoek wordt het volgende geconcludeerd: 

• 50 % van de werkzoekenden kreeg in drie maand tijd minstens eenmaal te 

maken met discriminerend gedrag; 

• in 27 % van de onderzochte sollicitatieprocedures kwam discriminerend 

gedrag voor. Dit cijfer steeg tot 45 % wanneer er meer dan één kandidaat 

was; 

• de discriminatie heeft zowel betrekking op vrouwen als op mannen en 

zowel op hoog- als laaggeschoolden. In het bijzonder vrouwen die hogere 

studies volgden, hebben er mee te maken; 

• drie vierde van de cv’s van allochtonen op de KISS-databank van de VDAB 

blijft ongeopend. 

Door dit alles aanvaarden allochtonen jobs onder hun kwalificatie. Vaak gaat 

het om tijdelijke of interimcontracten. Wie laaggeschoold is, wordt gewoon 

uit de markt geprezen en verzandt in langdurige werkloosheid. 

y Discriminatie op de werkvloer 

Ook op de werkvloer worden allochtonen met racisme geconfronteerd. 

Dit blijkt uit onderzoek en uit de bevindingen van de opbouwwerkers van 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad. 

3.2.4. Gevolgen van de slechte positie op de arbeidsmarkt 

y Inschakelingstrategieën toepassen 

Mensen van allochtone afkomst volgen allerlei strategieën om aan een baan 

te geraken: 

• Hoog gekwalificeerden aanvaarden een baan onder hun opleidingsniveau 

en veranderen frequenter van baan; 

• men neemt de Belgische nationaliteit aan; 

• ze veranderen hun naam en voornaam; 

• ze stellen zich tevreden met een opeenvolging van korte contracten en 

interimarbeid; 

• ze aanvaarden werk dat niet strookt met de arbeidswetgeving. We denken 

hierbij onmiddellijk aan zwartwerk. 

Ook de opbouwwerkers stellen vast dat veel Marokkanen werkloos zijn of 

werken in slechte arbeidsomstandigheden. Vaak werken zij officieel halftijds 

en halftijds in het zwart. 

y Demotivatie en het bestendigen van de achterstand 

De discriminatie leidt tot ontmoediging, pessimisme, labiliteit, enz. 

Opbouwwerkers merken in de gezinnen waarmee ze werken dat de jongste 

gezinsleden het meest gedemotiveerd zijn en het minst studeren. De 

jongsten zien immers hoe hun oudere broers toch niet aan werk geraken. 

Waarom dan studeren? Soms zijn er ook onvoldoende financiële middelen om 

ook de jongste kinderen te laten studeren. 

Meer algemeen kan men stellen dat het jongeren van allochtone afkomst 

ontbreekt aan goede voorbeelden of rolmodellen binnen de eigen groep. 

Hierdoor raken ze gedemotiveerd om te investeren in opleiding en diploma’s. 

De demotivatie komt tot uiting in spijbelgedrag, een geringe inzet op de 

school, het niet actief op zoek gaan naar werk, een vijandige houding, enz. 

Dit alles beïnvloedt het imago van allochtone jongeren negatief. De achterstand 

blijft voortbestaan én de discriminatie neemt nog toe. 


De werkloosheid bij mensen van buiten de Europese Unie vormt een ernstig 

probleem. Vooral voor mensen van Marokkaanse, Turkse en – in mindere 

mate – Congolese afkomst. 

Marokkanen, Turken en veel niet-EU-burgers hebben een reële achterstand 

in menselijk kapitaal. Het behalen van een diploma hoger secundair of hoger 

onderwijs verhoogt de jobkansen, maar vlakt de verschillen met de Belgen 

niet uit. De nationaliteit en het land van herkomst hebben meer effect op de 

kans op werkloosheid dan het opleidingsniveau. Achterstelling en discriminatie 

spelen mogelijk een meer belangrijke rol in de verklaring van de 

beperkte tewerkstellingskansen dan meestal wordt aangenomen1 . Marokkanen 

en Turken werken bovendien vooral als ongeschoolde of geschoolde 

arbeider. 

Wil men de tewerkstellingskansen van de volgende generaties Marokkanen 

en Turken verhogen dan moet men tegelijkertijd werken aan het verhogen 

van hun menselijk kapitaal als aan het wegwerken van de discriminatie 2 . 

Enkel een gelijktijdige aanpak zal efficiënt zijn. Het huidige activeringsbeleid 

(stimuleren van opleiding, werkervaringcontracten, trajectbegeleiding, …) 

schiet tekort en werkt op lange termijn demotiverend. 

Een belangrijke vaststelling waar men niet aan voorbij kan, is dat Turkse 

en Marokkaanse vrouwen ondanks een betere opleiding en minder ervaren 

discriminatie toch minder actief en tewerkgesteld (11 %) zijn dan hun mannelijke 

evenknieën 3 . Vrouwen die de Belgische nationaliteit aannemen, zijn 

wel actiever op de arbeidsmarkt (42 %). Belg worden heeft voor vrouwen dus 

een positieve invloed op werkzaamheid. 

1. Martens, A., Ouali, N., Etnische discriminatie op de arbeidsmarkt in het Brussels Hoofdstedelijk gewest, 

januari 2005. 

2. Zie hiervoor bij zowel verschillende auteurs als Martens Albert, van den Cruyce B. als bij de ervaring van 

eerste lijnswerkers, de integratiesector, de VDAB, … 

3. Van den Cruyce, B., “De ondergebruikte arbeidsreserve van vreemdelingen in België” in: Kwartaalschrift 

economie, nummer 2, 2005, pg 140. 


3.3. Jongerenwerkloosheid 


Jongerenwerkloosheid is – vooral in de grootsteden – een groot probleem. 

20 % van de werkzoekenden is jonger dan 25 jaar. Antwerpen is de stad met 

de hoogste werkloosheidsgraad en het grootst aantal effectief te bereiken 

jongere werkzoekenden. Het gaat in totaal om 4 253 jongeren 1 . Een groot deel 

van deze jongeren komt uit Borgerhout of Antwerpen-Noord. 

In 2005 lanceerden ministers Kathleen Van Brempt en Frank Van Den Broucke 

een actieplan met betrekking tot hardnekkige jeugdwerkloosheid in 

13 Vlaamse steden en gemeenten. Door middel van een sluitende aanpak 

gericht op alle werkzoekenden wil men ook de jeugdwerkloosheid aanpakken. 

In Antwerpen werken verscheidene organisaties samen aan actieplan 

“Antwerk”. 

Uit de cijfers van 2007 blijkt dat de jeugdwerkloosheid met 27 % duidelijk is 

afgenomen 2 . Dit is toe te schrijven aan de verbeterde conjunctuur enerzijds 

en aan de gebundelde inspanningen anderzijds. 

Toch stelt men vast dat er een hardnekkige kern niet bereikt wordt of niet 

doorstroomt naar de arbeidsmarkt. Het gaat hier om jongeren zonder een 

diploma middelbaar onderwijs en jongeren van niet-Belgische afkomst. 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad komt via de projecten Samen op 

Straat, Divers!City en Arm in arm, met deze jongeren in contact. 

We willen hierbij benadrukken dat Samenlevingsopbouw Antwerpen stad 

werkt met jongeren tot 30 jaar. Uit de werkloosheidscijfers blijkt dat er een 

belangrijke groep 26 tot 30-jarigen langdurig werkloos is. Deze groep wordt 

met dezelfde problemen geconfronteerd als de -26-jarigen. 

3.3.2. Missing link tussen tewerkstellingsinitiatieven voor 

jongeren en de arbeidsmarkt 

Het aantal niet-werkende werkzoekenden in Antwerpen beneden de 40 

jaar van Turkse, Marokkaanse of Zwart-Afrikaanse afkomst springt in het 

oog. 3 Vergelijkende cijfers van de VDAB (mei 2006 – mei 2007) wijzen op een 

verbetering voor Turken en Marokkanen, maar op een achteruitgang voor 

Zwart-Afrikanen. Ook het aantal Europese werklozen stijgt. Het gaat overwegend 

over Oost-Europeanen. 

Ondanks de bescheiden vooruitgang (Turken/Marokkanen) is er sprake van 

een missing link tussen de jongerenopleidingstrajecten en de arbeidsmarkt. 

1. Antwerk, Antwerps plan om de jeugdwerkloosheid aan te pakken: actieplan, 2005. 

2. Jeugdwerkloosheid daalt met 34 procent dankzij gerichte aanpak, artikel uit de morgen van 14/07/2007 

3. Matthijs Veerle, Verwerking van de cijfers VDAB: evolutie van jongerenwerkloosheid, Samenlevingsopbouw 


Jongeren worden wel bereikt door de tewerkstellingsinitiatieven maar 

uiteindelijk resulteert dit slechts in de tewerkstelling van 1 % van de bereikte 

jongeren. Misschien heeft dit te maken met de criteria waaraan men het 

succes van de tewerkstellingsinitiatieven afmeet. Al te vaak wordt het aantal 

bereikte jongeren in ogenschouw genomen i.p.v. het aantal jongeren dat 

uiteindelijk aan een job wordt geholpen. 4 

Ook de VDAB erkent dat ze er niet in slaagt om allochtone jongeren te laten 

doorstromen naar effectieve tewerkstelling 5 . 

3.3.3. Knelpunten bij het zoeken naar werk van moeilijk 

bereikbare jongeren6 y Op het niveau van de doelgroep 

• Het ontbreken van (zelf)vertrouwen en een negatief zelfbeeld 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad werkt met jongeren die weinig of 

geen vertrouwen hebben in zichzelf, hun omgeving, organisaties, diensten 

of beleid. Ze komen terecht in een vicieuze cirkel van negatieve gevoelens. 

Velen hebben geen diploma, kunnen geen attest van goed gedrag en zeden 

voorleggen, botsen met familie, vinden geen werk, worden aangesproken op 

negatief gedrag, … Jongeren geven zichzelf op en ontwikkelen een negatief 

zelfbeeld. Op deze manier groeit het gevoel dat ze niets te verliezen hebben. 

Ze verliezen hun motivatie en zijn daardoor moeilijk te mobiliseren7 . Deze 

jongeren hebben in feite nood aan succeservaringen. 

• Korte termijnvisie 

Veel jongeren hebben geen langetermijnvisie. Ze willen meteen werk. Hier 

en nu. Hierdoor zijn ze moeilijk te motiveren voor tewerkstellingsinitiatieven 

of tewerkstellingstrajecten die resultaten beogen om middenlange of lange 

termijn. 

• Zicht op het aanbod 

Jongeren van allochtone afkomst hebben een gebrekkige kennis van de 

organisaties, tewerkstellingsinitiatieven, opleidingen, enz. Ze kiezen dan 

maar voor interimbureaus waar ze vaak het gevoel krijgen gediscrimineerd te 

worden. 

4. Gesprek met het team maatschappelijke dienstverlening op 22 juni 2007 


jaarboek 2005, 153 – 170. 

6. Uit de verslagen van de inhoudelijke cel Antwerk, de verslagen van een intern overleg over de inhoudelijke 

cel van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad en de verslagen van het congres jeugdwerkloosheid 

van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad. 

7. Uit de verslagen van de inhoudelijke cel Antwerk, de verslagen van een intern overleg over de inhoudelijke 

cel van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad en de verslagen van het congres jeugdwerkloosheid 

van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad. 

Ook: Laevaert Tamara, Jongeren en tewerkstelling – Straathoekwerk Berchem. 


• Houdingsaspecten en arbeidsattitude 

Contact nemen met potentiële werkgevers veronderstelt een bepaalde 

houding. De eerste indruk is vaak erg bepalend voor het verloop van een 

gesprek. Interimkantoren storen zich bijvoorbeeld aan jongeren die met de 

handen in de zakken, het petje op het hoofd, al telefonerend het kantoor 

binnenstappen. Ook telefonische contacten verlopen niet altijd vlekkeloos. 

Zo gebeurt het dat jongeren boos de telefoon inhaken wanneer ze slecht 

nieuws krijgen. Dit hypothekeert dan weer verdere contacten. 

Soms ontbreekt het jongeren ook aan een juiste arbeidsattitude. Stiptheid, 

doorzettingsvermogen en discipline zijn dan onvoldoende verworven. Hierdoor 

haken ze soms vroegtijdig af en verliezen ze hun baan en inkomen. 

• Gevoel van discriminatie o.a. op de arbeidsmarkt 

Jongeren hebben vaak het gevoel dat ze gediscrimineerd worden. Dit gevoel 

is dikwijls geheel in overeenstemming met de feiten. In andere gevallen 

wordt discriminatie door de jongeren gebruikt als beschermingsmiddel: “ik 

ben niet aangenomen, dus het zal wel discriminatie zijn”. De werkgever 

wordt verantwoordelijk gesteld voor de slechte afloop van bijvoorbeeld een 

sollicitatie zonder dat men de confrontatie met zichzelf moet aangaan. 

• Geen aangepast aanbod 

Jongeren willen niet steeds de job doen die hen wordt aangeboden. Soms 

heeft dit culturele redenen. 

y Het niveau van de omgeving 

• Druk van familie en vrienden 

De jongeren ondervinden druk van thuis. Vaak willen ze zo snel als mogelijk 

werken “voor de ouders”. Ze zetten hun studies eind juni stop en zoeken 

werk. En dan is er de maand september. Sommige vrienden gaan terug naar 

school, anderen zijn wel aan de slag geraakt. Wie dan werkloos is, denkt na 

over de toekomst, tewerkstelling en opleiding. Om dan nog een opleiding 

aan te vatten is het vaak te laat. De opleidingen zijn volzet of de uiterste 

inschrijvingsdatum is reeds verstreken. 

• Druk van de samenleving 

We leven in een competitieve en consumptiegerichte maatschappij. Steeds 

meer jongeren vinden nog moeilijk aansluiting. Enerzijds leggen werkgevers 

de lat steeds hoger op de arbeidsmarkt. Anderzijds is de druk om een 

inkomen te verwerven via arbeid steeds groter omdat men zijn identiteit hoe 

langer hoe meer ontleent aan een steeds hoger niveau van consumptie. 

y Het structureel niveau 

• Belang van het attest goed zedelijk gedrag 

Veel werkgevers vragen naar dit document. Het bezit ervan is vaak een 

voorwaarde om werk te krijgen. 

• Taalproblemen 

Een onvoldoende kennis van het Nederlands wordt vaak aangehaald als een 

probleem. Nochtans zijn veel jongeren hier geboren en spreken ze de taal. 

De verwachtingen van de werkgevers zijn (misschien) te hoog of verkeerd. 

Ook voor uitvoerende functies voor laageschoolden worden er vaak hoge 

taaleisen gesteld. 

• Vervoersproblemen 

Een aantal jongeren heeft geen eigen vervoer. Dit brengt beperkingen met 

zich mee. Werken in de haven bijvoorbeeld of werken in bepaalde shiftsystemen 

is onmogelijk. 

• Discriminatie op de arbeidsmarkt en de werkvloer 

Jongeren worden op de werkvloer vaak geconfronteerd met een negatieve 

attitude van verantwoordelijken. Ze stellen soms vast dat ze geen tweede 

kans krijgen als ze in de fout gaan. Belgische jongeren zouden op beduidend 

meer begrip kunnen rekenen. 

Jongeren van allochtone afkomst krijgen ook vaak jobs aangeboden die deels 

in het wit en deels in het zwart betaald worden. Als men weigert om onder 

die voorwaarden te werken, dan sluit men zichzelf uit voor die job. 

• Probleem interimbureaus 

Medewerkers van interimbureaus zijn niet steeds opgeleid om met langdurig 

werkloze jongeren te werken. Men stelt vast dat er vaak conflicten optreden 

tussen kantoormedewerkers en de jongeren. Jongeren worden snel nerveus 

en soms agressief door de wijze waarop ze behandeld worden. 

y Bijkomende obstakels die samenhangen met de armoedeproblematiek 

thuis 

• Schuldenlast 

Jongeren met schuldenlast zien vaak geen voordeel in tewerkstelling. Het 

grootste deel van hun inkomen gaat toch naar de afbetaling van schulden. 

• Beperkt budget om opleiding te betalen 

Een sprekend voorbeeld is de jongere uit een arm gezin die geen geld heeft 

om een rijbewijs te halen. 


3.3.4. Jongerenwerkloosheid legt een grote druk op het gezin 

Allochtone gezinnen die zelf in armoede leven, kunnen hun werkloze 

kinderen niet blijven opvangen. De financiële en emotionele draagkracht is 

daartoe te beperkt. Bijkomend is er ook nog de angst dat kinderen nietlegale 

wegen zullen zoeken om aan geld te geraken. 

3.4. Illegale arbeidsmigranten op de 

illegale arbeidsmarkt 

3.4.1. In het land, maar uit de statistieken: cijfers/ramingen 1 

Het is onmogelijk om het juiste aantal illegalen te kennen. 

Enkel ramingen kunnen ons een beeld geven. Onderzoekers van de UCL schatten 

hun aantal in 2000 op 87 700. De Federale politie en de dienst vreemdelingenzaken 

telden in 2004 13 771 personen die ooit werden opgepakt. Engbersen 2 

schat dan weer dat in grootsteden 5 tot 10 % van de inwoners clandestien is. 

Dit zou voor Antwerpen betekenen dat er tussen de 25 000 en 50 000 mensen 

zonder wettig verblijf in de stad verblijven. Uit de omgevingsanalyse van het 

Antwerps minderhedencentrum De 8 komt het aantal van 30 000 naar voor 3 . 

In België en ook in Antwerpen is de tendens dat het aantal asielaanvragen 

daalt maar dat de clandestiene arbeidsmigratie toeneemt. Het beleid gericht 

op het sluiten van de grenzen kan de aanwezigheid van clandestiene arbeiders 

op de clandestiene arbeidsmarkt niet bannen. 

3.4.2. Migratiegolven (push en pull factoren) 4 

Migratie is meestal een gevolg van vele oorzaken. Er zijn factoren die mensen 

wegduwen (push) en er zijn factoren in het land van bestemming die mensen 

aantrekken (pull). Beiden werken in op de beslissing om te migreren. 

y Push factoren 

• Armoede; 

• de wereldwijde bevolkingsgroei; 

• milieuproblemen als woestijnvorming en het daarmee gepaard gaande 

water- en voedseltekort; 

• mensenrechtenschendingen en angst voor vervolging; 

• oorlogen en lokale conflicten. 

1. Federale overheid - Algemene directie werkgelegenheid en arbeidsmarkt, Immigratie in België: aantallen, 

stromen en arbeidsmarkt; rapport 2006; pg 50. 

2. Burgers, J., Engbersen, G., De ongekende stad 1. Illegale vreemdelingen in Rotterdam, uitgeverij Boom, 1999. 

3. Uit: opleiding en tewerkstelling van Antwerpse mensen zonder wettig verblijf. Een bevraging door 

UDEP-Antwerpen. 

4. Uit: “hoezo gelijke kansen, informatiefiche asiel:migratie”, vormingspakket als ondersteuning voor 

gelijke kansen gesprekken. 

y Pull factoren 

• De wens tot gezinshereniging; 

• vraag van westerse bedrijven naar hooggeschoolde arbeiders; 

• de vraag naar goedkope arbeidskrachten in die sectoren die niet te delokaliseren 

zijn zoals de bouw en de tuinbouw; 

• de rijkdom en de hoge levensstandaard van het westen. 

Alle bovenstaande factoren bepalen dat de migratie zal blijven toenemen. 

3.4.3. Illegale arbeid 

Illegaliteit is een complex fenomeen5 . Een Pool die in België verblijft, verblijft 

hier niet per se illegaal! Hij is niet visumplichtig en kan hier dus legaal drie 

maanden verblijven. Van zodra ze echter werken zonder een daartoe voorziene 

arbeidsvergunning, doen ze illegaal werk. 

y De structuur van de legale arbeidsmarkt bepaalt ook de structuur van 

de illegale arbeidsmarkt 

Illegale migranten worden vooral aangetroffen in kleinere, minder georganiseerde, 

marginale en minder gecontroleerde bedrijven6 . Inge Van Nieuwenhuyze7 

veronderstelt dat de economische structuur van een land bepalend is 

voor de aanwezigheid en de aard van illegale arbeid. In Spanje en Italië is er 

een grote secundaire arbeidsmarkt gevormd door kleine familiale bedrijven 

met een grote nood aan laaggeschoolde arbeid. De controle is er minimaal. 

In België echter is de economie meer gestructureerd en is er minder nood aan 

laaggeschoolde arbeid. 

Ook op de illegale arbeidsmarkt in België is men op zoek naar gespecialiseerde 

arbeid. Vele Belgen klussen na hun legale arbeidstijd bij “in ’t zwart”. Uit 

onderzoek blijkt dat 23 % van het zwart werk wordt opgenomen door illegale 

arbeiders t.o.v. 77 % door Belgen 8 . 

y sectoren van de zwarte arbeidsmarkt 

Cijfers van de sociale inspectie leren ons in welke sectoren er illegale arbeid 

te vinden is. De meeste overtredingen worden vastgesteld in Chinese en 

exotische restaurants, de bouwsector en de landen tuinbouw. Echter, als 

men het aantal overtredingen bekijkt in verhouding tot het aantal controles, 

dan is het bij particulieren, in garages, tankstations en in de voedingssector 

dat men de meeste illegale arbeiders tewerkstelt 9 . 

5. Interview met Johan Leman. 

6. Wets, J., Migratie en asiel: vluchten kan niet meer. Syntheserapport van een onderzoeksproject inzake 

het migratie- en asielbeleid in België, Leuven: HIVA, 2001. 

7. Gesprek met Inge Van Nieuwenhuyze over haar onderzoek “Getting by in Europe’s urban labour markets: 

the case of senegambian migrant in Antwerp and Barcelona”. 

8. Schneider, F., Shadow Economics of 145 countries all over the world: what do we really know?, CESifo 

Working Paper Series n0. 1806, http:// ssrn.com/abstracts=938369. 

9. Federale overheid - Algemene directie werkgelegenheid en arbeidsmarkt, Immigratie in België: aantallen, 

stromen en arbeidsmarkt; rapport 2006. 


Dit komt overeen met de vaststellingen van UDEP 1 . Zij vinden de Antwerpse 

zwartwerkende mensen zonder wettig verblijf vooral terug in de landen 

tuinbouwsector, de horeca, de schoonmaaksector, de bouwsector, bij de 

kleine middenstand en de kranten- en folderbedeling. 

Ook zij stellen vast dat heel wat mensen zonder wettig verblijf een deel van 

hun inkomen halen uit bijklussen in het privé-netwerk dat ze met Belgische 

mensen ontwikkelden. Haarkappen en poetsen zijn de meest voorkomende 

jobs in dit circuit. Daarnaast vinden een aantal geschoolde mensen binnen 

dit circuit ook werk in de vorm van karweien en klussen in het kader van 

verbouwingen en/of renovaties van woningen. 

y Concurrentie op de arbeidsmarkt 

Illegale migratie brengt de lokale arbeidsmarkt uit evenwicht omdat werkgevers 

in bepaalde sectoren toenemend gebruik maken van goedkope en flexibele 

arbeidskrachten die niet te vinden zijn op de lokale arbeidsmarkt. Dit wil niet 

onmiddellijk zeggen dat de economie van het ontvangende land daardoor ontredderd 

wordt. Veel bedrijven die van de goedkope clandestiene werkkrachten 

gebruik maken, zouden bij afwezigheid ervan niet eens bestaan2 . In deze optiek 

snoepen illegale migranten geen banen af van de lokale bevolking. 

Een Rapport van de Raad van Europa stelt dat de tewerkstelling van clandestiene 

migranten resulteert in economische verstoringen die de nationale 

economie in haar geheel bedreigen. Daar tegenover staat dat de Verenigde 

Staten en sommige West-Europese landen in bepaalde periodes de ogen sloten 

voor illegale migratie. Dit is een impliciete erkenning van de economische 

voordelen die een staat kan hebben bij clandestiene immigratie. Dit is zeker 

het geval in periodes van economische voorspoed. Clandestiene migratie is 

mogelijk door relatief transparante grenzen en een zwakke interne controle. 

Het is evenzeer verbonden met de groei van de informele economie en het 

positieve gewicht dat er soms aan gegeven wordt. Dit laatste maakt dat 

overheden soms weigerachtig staan tegenover acties tegen deze complexe 

informele en formele systemen waar clandestiene migratie en tewerkstelling 

elkaar vinden. En dit ondanks het feit dat uitbuiting hier nooit veraf is. 

De effecten van de illegale arbeidsmarkt op de legale arbeidsmarkt, namelijk 

loonsverlaging en afname van de arbeidskwaliteit, treffen vooral de meest 

kwetsbare groepen die men eveneens terugvindt in slecht betaalde jobs, jobs 

van mindere kwaliteit, enz. Meer concreet gaat het over mensen van Marokkaanse 

en Turkse afkomst en laaggeschoolden. 

y samenlevingsproblemen 

Europa sluit de grenzen. Maar de economie heeft laaggeschoolde arbeid 

nodig voor de productie van goederen die men niet kan produceren in derde 

wereldlanden. We denken hier aan de bouwsector, de schoonmaaksector en 

de tuinbouw. 

1. Opleiding en tewerkstelling van Antwerpse mensen zonder wettig verblijf. Een bevraging door UDEP- 

Antwerpen, juli 2007. 



Mensen zonder wettig verblijf worden pas een last als ze geen beroep kunnen 

doen op een eigen netwerk en overlast veroorzaken. Kortom als ze op 

problematische wijze in contact komen met de legale samenleving. 

Mensen zonder wettig verblijf die niet in een economisch circuit terecht 

komen omwille van ziekte, ouderdom, gezinssituatie of het ontbreken van 

netwerken, komen in de armoede terecht. Zij gaan in concurrentie met 

andere uitgesloten groepen. 

De beeldvorming van mensen zonder wettig verblijf is bijzonder negatief. 

Vaak worden zij afgeschilderd als regelrechte criminelen. Een bepaald 

segment zit ook daadwerkelijk in de criminaliteit. Het overgrote deel echter 

belandt in een "struggle for live" waarin zwartwerk en extreme armoede 

schering en inslag zijn. Velen kloppen aan bij caritatieve instellingen en 

professionele welzijnsorganisaties. 

Er ontstaat een duale samenleving 3 waarin rechthebbenden en rechtelozen 

tegenover elkaar staan. Samenlevingsopbouw Antwerpen stad voegt hier een 

tussengroep aan toe: de generatiearmen, de migranten van de 2de, 3de en 

4de generatie die structureel te maken krijgen met armoede en uitsluiting. 

y Collectieve acties 

Picum (Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants) 

deed onderzoek naar illegale arbeiders op de illegale arbeidsmarkt. Zij 

komen met een aantal voorbeelden van manieren waarop men kan werken 

met deze groep4 : 

• De publieke opinie mobiliseren in het kader van sensibiliseringsacties, 

publieke manifestatie, …; 

• verzamelen en registreren van gegevens; 

• clandestiene arbeidsmigranten informeren over hun rechten; 

• de weerbaarheid van clandestiene arbeidsmigranten versterken door 

zelforganisatie; 

• een présyndicale werking ondersteunen (via samenwerking met 

vakbonden); 

• sociale acties t.a.v. werkgevers om rechten rechtstreeks af te dwingen; 

• samenwerking met officiële instanties om onrecht te bestrijden en slachtoffers 

te beschermen; 

• … 

y Regularisatie 

Men kan de groep illegale migranten opdelen in twee groepen: illegale 

migranten met verlopen verblijfsvergunning en diegenen die illegaal zijn van 

bij aankomst. 



4. Zie www.picum.org of www.orcasite.be. 


Onder de eerste groep vindt men mensen die binnenkomen met een toeristen- 

of studentenvisum en uitgeprocedeerden. Deze laatsten doen vaak een 

beroep op welzijnsorganisaties. En dit zowel tijdens als na de procedure. Zij 

hebben deze organisaties nodig om te overleven. 

De groep die steeds illegaal is geweest kan meestal terugvallen op een eigen 

netwerk om het land binnen te komen, om huisvesting te vinden, enz. Ook 

werk vinden zij via dit netwerk. Voor Senegalezen bijvoorbeeld is dit de 

ambulante verkoop 1 , voor Brazilianen de bouw. 

De eerste groep is in regel gebaat bij een regularisatie omdat een regularisatie 

hun verblijf legaal maakt en hen rechten geeft. 

Voor de tweede groep zal dit niet steeds opportuun zijn. Vaak duwt elke stap 

om hun verblijf te legaliseren, hen verder in de armoede. De simpele reden 

hiervoor is dat een legaal verblijf de kosten de hoogte injaagt: 

• Men moet een vast adres hebben als alleenstaande of gezin. Men kan 

m.a.w. niet onderhuren. 

• Men moet zich in orde stellen met onder meer de sociale zekerheid en de 

mutualiteit. 

Zolang de migratiestop gehandhaafd blijft en de conventie van Génève de 

enige legale toegangspoort tot Europa is, zal de groep clandestiene arbeidsmigranten 

blijven groeien. 

Toegelaten worden tot het Europees grondgebied is een loterij geworden. 

Regularisatieacties zijn dit ook. Op lange termijn is regularisatie niet de 

oplossing tegen informele arbeidscircuits. Van zodra een grote groep geregulariseerd 

is, komt er een nieuwe groep hen vervangen. Dit wil uiteraard niet 

zeggen dat voor de concrete bescherming van individuele slachtoffers, de 

regularisatie geen oplossing kan bieden. Maar voor structurele oplossingen 

voor een collectief probleem, moeten we op zoek naar andere pistes. 

1. Gesprek met Van Nieuwenhuyzen, I. 


4 ReCHT OP 

maaTsCHaPPelIJke 

DIeNsTveRleNINg 

Mensen hebben recht op maatschappelijke dienstverlening. Het is echter niet 

evident om van dat recht gebruik te maken. Er zijn de gebrekkige kennis van 

de rechten en de voorzieningen, de ingewikkelde administratieve procedures 

en de psychologische drempels. Kortom, er bestaat een probleem van 

toegankelijkheid. 

Ook Mark Suykens, directeur Verenigingen van Vlaamse Steden en Gemeenten 

stelt dat de sociale dienstverlening van gemeenten en OCMW’s versterkt moet 

worden 1 . 

4.1. Dienstverlening van het OCmw 

Artikel 23 van de Belgische grondwet over de economische, de sociale en 

de culturele rechten bepaalt: "Elk persoon heeft het recht om een leven te 

leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid, (…). Deze rechten 

omvatten in het bijzonder het recht op sociale zekerheid, op bescherming 

van de gezondheid en op maatschappelijke, medische en juridische 

dienstverlening." 

Deze maatschappelijke dienstverlening wordt gegeven door het Openbaar 

Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW). "Elke persoon heeft het recht 

op maatschappelijke dienstverlening. Deze heeft tot doel iedereen in de 

mogelijkheid te stellen een leven te leiden dat beantwoordt aan de menselijke 

waardigheid. Om voor deze bijstand te zorgen, zijn er Openbare Centra 

voor Maatschappelijk Welzijn opgericht." 

4.1.1. Een afstand tussen de rechthebbende en de 

dienstverlening: de drempels 

De toegankelijkheid van de maatschappelijke dienstverlening is een knelpunt. 

Veel mensen ervaren drempels2 . Dit heeft ondermeer te maken met 

gevoelens van schaamte en de angst om beoordeeld te worden. 

De afstand tussen de rechthebbende en de dienstverlening is ook groot 

omwille van een gebrek aan informatie3 . Een essentieel element om toegang 

1. Jacobs, M., Synthese omgevingsanalyse, sector samenlevingsopbouw Vlaanderen. Gebaseerd op twee 

artikels: Suykens M., De uitdagingen en opdrachten voor de lokale besturen voor de beleidsperiode 2007- 

2012, Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten, februari 2007. + Suykens, M., Een toekomst voor het 

sociaal beleid, Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten, maart 2007. 

2. Zie hiervoor www.armoede.be, thema maatschappelijke dienstverlening. 

3. Zie ook bij allochtone armoede: mensen in armoede van buitenlandse afkomst hebben te weinig 

kennis over onze maatschappij. Door een te kort van deze kennis vinden zij hun weg niet in o.a. de 

dienstverlening. 


te krijgen tot zijn rechten is immers beschikken over betrouwbare informatie. 

De wetgeving is bovendien complex en vaak begrijpen laaggeschoolde 

aanvragers moeilijk de toekenningsvoorwaarden en procedures. De woorden 

die gebruikt worden zijn soms moeilijk "zodat een gewone mens er niet meer 

aan uit kan". 

Cruciaal zijn ook het onthaal en de intake. Op die ogenblikken wordt de 

kwaliteit van de relatie tussen de gebruiker en het OCMW in belangrijk mate 

bepaald. Lange wachttijden en wachtrijen, gebrek aan ontmoetingsruimte 

en te weinig tijd voor het uitbouwen van een menselijke relatie, zijn vaak 

aangehaalde problemen. 

Goed bedoeld is niet voldoende. De manier waarop de aanvraag wordt 

ontvangen en de onderhandelingen over de aanvraag zijn beslissend voor 

het traject van de rechthebbende en voor zijn relatie met de maatschappelijk 

werker. Hierbij valt op dat de verwachtingen van de aanvrager en het 

antwoord van het OCMW enorm kunnen uiteenlopen. Ook de dringendheid 

van de aanvraag wordt vaak anders beoordeeld door gebruiker en maatschappelijke 

werker. 

Tussen maatschappelijk werker en de rechthebbende zou er sprake moeten 

zijn van een partnerschap, vergelijkbaar met de relatie tussen een goed 

advocaat en zijn cliënt. Dit is niet steeds het geval. Maatschappelijk werkers 

zijn niet onafhankelijk. Naast de belangen van de cliënt moeten zij ook de 

belangen van het OCMW voor ogen houden. Dit wordt het scherpst aangevoeld 

in die situaties waar de maatschappelijke werkers naast hun begeleidende 

en ondersteunende opdracht ook een controlerende rol moeten 

opnemen. Deze twee functies concurreren en conflicteren met elkaar. 

Belangrijk bij het opbouwen van een relatie is communicatie. Verschillend 

taalgebruik kan de hulpverlening doen falen. Een goed bedoeld voorstel 

wordt vlug gehoord als "zie je wel, ik kan het niet" of "ze gaan zich weer 

moeien". 

Ook een betere kennis van de levenssituatie van mensen in armoede kan leiden 

tot een meer kwaliteitsvolle en emanciperende hulpverlening. Een hulpverlening 

die de cliënt zijn controle over zijn of haar leven niet ontneemt. 

Zonder volledig te willen zijn, vermelden wij hier een laatste knelpunt: de 

papierberg. Wie van een uitkering leeft, moet goed thuis zijn in allerhande 

administratieve verplichtingen. Ook op andere terreinen kunnen armen hun 

rechten niet doen gelden omwille van de complexe administratie. 

4.1.2. Liberalisering van de dienstverlening 

Met de oorspronkelijke tekst van de Europese richtlijn Bolkenstein wou 

men alle dienstverlening in de EU liberaliseren. Ook de sociale diensten en 

de gezondheidszorg werden bij aanvang geviseerd. Na veel protest werden 

deze laatste domeinen uit de dienstenrichtlijn geweerd. Dit betekent echter 

dat de sociale diensten en de gezondheidszorg onder de gewone verdragen 

vallen en dus geen bijzondere bescherming genieten. Door het EAPN (Europees 

Netwerk Armoedebestrijding) wordt een campagne voorbereid om 

een nieuwe Europese richtlijn te schrijven voor de bescherming van sociale 

diensten en de gezondheidszorg in het bijzonder. Deze campagne zal via het 

Belgisch Netwerk Armoedebestrijding en het Vlaams Netwerk van Verenigingen 

waar Armen het Woord nemen ook in ons land gelanceerd worden. 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad wil zich in deze actie inschakelen om 

de kwaliteit en de toegankelijkheid van de maatschappelijke dienstverlening 

en de gezondheidszorg voor maatschappelijk achtergestelden te vrijwaren en 

te verbeteren. 

4.1.3. Signalen vanuit het opbouwwerk 

Het opbouwwerk ziet dezelfde drempels als de Verenigingen waar Armen het 

Woord nemen. Het opbouwwerk ziet evenwel ook drempels specifiek voor 

arme allochtonen. We denken dan vooral aan taaldrempels en drempels 

voortspruitend uit het statuut. 

4.1.4. Aanknopingspunten voor samenwerking 

y lokaal sociaal beleid / werkgroep middelen 

In de doelstellingen en acties beschreven in het lokaal sociaal beleidsplan, 

kan Samenlevingsopbouw Antwerpen stad zich terugvinden. Zo beamen wij 

dat veel problemen van mensen afhankelijk van een leefloon het gevolg zijn 

van het lage inkomen. Het verhogen van het leefloon zou veel ellende kunnen 

voorkomen. De OCMW's bepleiten dit overigens zelf in hun federaal referendum 

ter gelegenheid van de vorming van een nieuwe federale regering 1 . 

Ook Monica De Coninck heeft in haar functie van voorzitster van de Vlaamse 

Vereniging van Steden en Gemeenten voor een dergelijke verhoging gepleit 2 . 

y vorming 

Er is meer vorming nodig voor zowel raadsleden als maatschappelijk werkers 

om tot een meer respectvolle houding te komen tegenover OCMW-cliënten. 

Men kan hiervoor samenwerken met APGA (Antwerps Platform Generatiearmen) 

en de Verenigingen waar Armen het Woord nemen. Dit werd aanvaard 

op de werkgroep lokaal sociaal beleid. 

1. VVSG, UCVW, VSGB-AVCB, "Federaal Memorandum 2007 van de OCMW's", juni 2007, p. 7. 

2. VVSG, "Memorandum", 05/01/07, gepresenteerd aan de politieke partijen. 


4.2. sociaal infopunt 

Het sociaal infopunt is een dienst dichtbij huis waar men met allerlei sociale 

vragen terecht kan. We denken aan vragen over kinderopvang, ouderenzorg, 

drugs, huisvesting, enz. In het sociaal infopunt krijgt men onmiddellijk een 

antwoord of wordt men doorverwezen naar de juiste dienst of voorziening. 

Voor de doelgroep van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad is het belangrijk 

dat het infopunt en het functioneren ervan voldoende gekend is. Bovendien 

moeten de doorverwijzingen efficiënt gebeuren. 

In Antwerpen is er midden 2006 een netwerk van sociale infopunten van 

start gegaan. De proefprojecten bevinden zich in de districten Deurne, 

Merksem, Borgerhout, Antwerpen, Berchem en Wilrijk. Op dit ogenblik (sept. 

2007) zijn er in deze districten 36 sociale infopunten actief. Het betreft zowel 

publieke diensten (stad en OCMW) als diensten van private derden (vakbonden, 

mutualiteiten, Algemeen Welzijns werk). Tegen 2013 wil men gans 

Antwerpen bedienen. 

Het is nog wachten op de meting van de efficiëntie van de netwerken. Uit 

contacten die wij hebben, leiden we nu reeds af dat mensen met complexe 

hulpvragen de weg niet vinden naar sociale infopunten. Er zijn m.a.w. nog 

steeds drempels die maken dat mensen in de kou blijven staan. Om de drempels 

goed in kaart te brengen, is participatie van de doelgroep nodig. Mensen 

moeten zelf de drempels kunnen aangeven. 

De eerste ervaringen in Borgerhout leren ons waaraan het in de praktijk vaak 

ontbreekt. Ze leren ons ook hoe het beter kan: 

• Aan elke vraag moet voldoende tijd besteed worden om ze op deskundige 

manier te kunnen analyseren; 

• hierbij moet men voldoende aandacht hebben voor eventuele achterliggende 

problemen; 

• cliënten met vragen die onmiddellijk opgelost kunnen worden door de 

reguliere administratieve diensten, moeten meteen doorverwezen worden. 

Zij moeten ook onmiddellijk geïnformeerd worden over de documenten 

die zij moeten meenemen bij het bezoek aan die dienst(en); 

• er moet informatie gegeven worden over het bestaande aanbod en de voor 

de cliënt meest geschikte private of publieke voorzieningen. Men doet 

daarbij best aan proactieve dienstverlening met bijkomende informatie die 

aansluit bij de oorspronkelijke vraag; 

• minimaal moet de cliënt de juiste doorverwijsgegevens krijgen. Een 

tweede of volgende doorverwijzing moet worden vermeden; 

• indien de situatie dit vereist, moet de cliënt begeleid worden door een 

afspraak te maken of de cliënt rechtstreeks in contact te brengen met de 

bevoegde dienst; 

• op regelmatige basis moet er een (extra) maatschappelijk werker aanwezig 

zijn die de langzame cliënt op individuele basis en diepgaander kan 

begeleiden met zijn vraag, probleem of dossier; 

• doorverwijzingen moeten in kaart worden gebracht en worden opgevolgd. 

Een vorm van monitoring dringt zich op. 


5 ReCHT OP wONeN 

Steeds meer opbouwwerkers worden geconfronteerd met mensen die hun 

recht op wonen moeilijk kunnen uitoefenen. In het project Arm in arm 

kampen alle gezinnen met huisvestingsproblemen. Het gaat dan hoofdzakelijk 

over betaalbaarheid, energieschulden, overbewoning en een slechte 

kwaliteit 1 . Alle gezinnen staan ingeschreven op een wachtlijst voor een 

sociale woning. De gezinnen lijden onder de slechte woonsituatie die een 

groot effect heeft op andere levensdomeinen zoals onderwijs en gezondheid. 

Het valt opbouwwerkers ook op dat veel mensen die in armoede leven, 

geconfronteerd worden met discriminatie op de woonmarkt. 

Binnen de sociale huursector signaleert men vooral communicatie- en 

informatieproblemen. Bewoners weten vaak niet bij wie ze terecht moeten 

voor informatie en klachten. De communicatie met de technische diensten 

verloopt in vele gevallen moeilijk. 

De doelgroepen waar Samenlevingsopbouw Antwerpen stad vooral mee 

geconfronteerd wordt, zijn nieuwkomers, mensen zonder papieren, mensen 

zonder wettig verblijf, jonge gezinnen waarvan de referentiepersoon werkloos 

is, mensen die leven van een leefloon en alleenstaanden. We worden 

ook meer en meer geconfronteerd met noodkopers 2 . 

Vaak is de woonproblematiek een verborgen probleem. Mensen schamen zich 

om er mee naar buiten te komen of ze zijn niets anders gewoon. 

Alle opbouwwerkers stellen dat sociale verdringing een ernstig probleem 

vormt. Zeker als de huidige evoluties op de woningmarkt zich verderzetten. 

Vooral de kleine sociale huisvestingsmarkt, de gedwongen verhuizingen 

na renovatie van een sociale woonblok en de stijgende huurprijzen op de 

private huurmarkt, baren hen zorgen. 

Daarnaast wordt er ook melding gemaakt van overlast en leefbaarheidsproblemen 

die samenhangen met de woonproblematiek. En dit zowel op de 

sociale als de private huurmarkt. We verwijzen hiervoor naar deel 2 van de 

omgevingsanalyse. 

1. Gesprek met El Hassan Radi, opbouwwerker Samenlevingsopbouw Antwerpen stad. 

2. Bespreking van de cluster wonen op de personeelstweedaagse (april 2007) van Samenlevingsopbouw 



5.1. algemeen 

Voor mensen die in armoede leven is het steeds moeilijker om een kwaliteitsvolle 

en betaalbare woning te vinden. Het recht op wonen staat onder 

druk. De sociale huurmarkt is ontoereikend en de private huurmarkt krimpt 

en wordt onbetaalbaar. 

De overheid speelt een cruciale rol in het versterken van deze (negatieve) 

trend via de subsidiëringsmechanismen die het bouwen van een eigen 

woning bevorderen 1 . De dualisering op de woonmarkt is dan ook een dualisering 

tussen eigenaars en huurders. 

5.1.1. Profiel van bewoners op de woonmarkt 2 

y De trend naar een steeds groter aandeel eigenaars zet zich door. 

• 74,4 % van de Vlaamse huishoudens is eigenaar; 

• 24,1 % van de Vlaamse huishoudens huurt hun woning; 

• 18,5 % huurt op de private huurmarkt. 5,6 % op de sociale huurmarkt; 

• 1,5 % van de Vlaamse huishoudens woont gratis. 

y Het aandeel private en sociale huurders is dubbel zo groot in stedelijk 

gebied als in niet-stedelijk gebied. In Antwerpen stad woont 11,5 % van de 

huishoudens in een sociale woning3 . Meer dan de helft van de Antwerpse 

huishoudens is eigenaar van zijn woning (53,1 %). Let wel: dit zijn cijfers 

van 2001. Indien de Vlaamse trend zich ook voordeed in Antwerpen dan zal 

het aandeel eigenaars ook hier toegenomen zijn. 

y Het socio-economische profiel van de vlaamse huurders is beduidend 

zwakker dan het profiel van de Vlaamse eigenaars 4 . Vooral huishoudens 

met werkloze, zieke of arbeidsongeschikte referentiepersonen, lagere 

inkomens, eenoudergezinnen en alleenstaanden zijn oververtegenwoordigd 

op de private huurmarkt. Op de sociale huurmarkt behoort de 

helft van de huishoudens tot het laatste inkomensquintiel. 43 % van de 

referentiepersonen is werkloos, 34 % is ouder dan 64 jaar en 20 % heeft 

een nationaliteit van buiten de EU. 

5.1.2. Kwaliteit van de woningen 

Ongeveer 25.000 woningen zijn van slechte kwaliteit. Dit is een grote vooruitgang 

t.o.v. 19955 . Toch bewoont nog 17,7 % van de huurders een woning in 

slechte tot zeer slechte staat. De situatie is nog steeds het meest ongunstig 

op de private huurmarkt. 

1. Goossens, L., “Wanneer het pad een tunnel wordt. Over het woonbeleid in Vlaanderen”, presentatie op 

de studiedag Wonen aan de onderkant, UA, 28/10/2005. 

2. Pannecoucke, I. (2005), “De Vlaamse huursector belicht”, in: De Decker, P., Goossens, L., Pannecoucke, I. 

(red;), Wonen aan de onderkant, Antwerpen, 2005, pg. 61-82. 

3. Gegevens Databank Sociale Planning Antwerpen. 

4. Heylen, K., Le Roy, M., Vanden Broucke, S., Vandekerckhove, B., Winters S., Wonen in Vlaanderen, De 

resultaten van de woonsurvey 2005 en de uitwendige woningbeschouwing 2005. 

5. Idem, pg 13. 

5.1.3. Kostprijs en betaalbaarheid van het wonen 

De kost van het wonen neemt sneller toe dan het gemiddelde inkomen. 

De woonkost stijgt sneller voor huurders dan voor eigenaars. De grootste 

problemen inzake betaalbaarheid doen zich voor op de private huisvestingsmarkt. 

Toch zou slechts 50 % van deze huurders recht hebben op een sociale 

woning. Een grote groep van kwetsbare huurders heeft daardoor geen 

alternatief. Door het aanbodstekort is het moeilijk om je recht op wonen uit 

te oefenen. De lange wachtlijsten in de sociale huursector bewijzen dat een 

gevoelige uitbreiding van het aantal sociale woningen nodig is. Zoniet wordt 

het voor de zwakste groepen steeds moeilijker om behoorlijke huisvesting te 

vinden. 

Huisvesting is een factor die de welvaartsongelijkheid in toenemende mate 

versterkt 6 . 

5.2. sociaal wonen 


Er is een tekort aan sociale woningen. Hierdoor zijn de wachtlijsten lang. Wie 

in 2005 een sociale woning kreeg toegewezen, stond gemiddeld 2 jaar en 2 

maanden op een wachtlijst 7 . 

Het profiel van de sociale huurders is het laatste decennium verzwakt. Waar de 

sociale huursector in het verleden een doorsnee van de bevolking huisvestte, 

wordt zij vandaag gekenmerkt door een oververtegenwoordiging van gepensioneerden, 

laagopgeleiden en uitkeringstrekkers 8 . 

De verhoogde instroom van mensen met een laag inkomen verstoort de 

financiële leefbaarheid van de sociale huisvestingsmaatschappijen. Bovendien 

is een groot deel van het patrimonium van de Antwerpse sociale huisvestingsmaatschappijen 

nog steeds verouderd en aan renovatie toe. 

Hierdoor is een globale stijging van alle sociale huurprijzen noodzakelijk, maar 

dit zorgt ervoor dat de meest kwetsbare kandidaten zich geen sociale woonst 

meer kunnen veroorloven. Zij zijn aangewezen op de secundaire woningmarkt. 

Hier en daar ontstaan er gettoblokken met een smeltkroes van bewoners. Dit 

zorgt voor samenlevingsproblemen en leefbaarheidsconflicten. In het tweede 

deel van deze omgevingsanalyse gaan we hier dieper op in. 

6. De Decker, P., Van Dam, R. (2005) “De huisvestingsval,. Of wat huishoudens overhouden na het betalen 

van hun woonkosten”, in: De Decker, P., Goossens, L., Pannecoucke, I. (red;), Wonen aan de onderkant, 

Antwerpen: ACCO, 2005, pg. 93-112. 

7. De Decker, P.,(2006) “Waar kunnen armen nog wonen en welke ondersteuning kunnen ze daarbij van 

de overheid verwachten?” in Vranken, J., De Boyser, K., Dierckx, D. (red.): Armoede en sociale uitsluiting, 

jaarboek 2006, Leuven: Acco, pg 258. 

8. Idem. 


5.2.2. De roep om een grote sociale mix 

Een trend die door het beleid wordt versterkt, is het streven naar een 

grote sociale mix 1 . Men wil huishoudens met hogere inkomens aantrekken 

en de instroom van risicohuurders beperken. Deze laatsten zijn mensen 

met een zeer laag inkomen, alleenstaanden, gescheiden vrouwen met 

kinderen, allochtonen, onaangepasten (ex-psychiatrie, ex-verslaafden, 

ex-gevangenen). 

Bedoeling is de financiële leefbaarheid van de huisvestingsmaatschappij 

te verhogen en de onleefbaarheid weg te werken. Men is ervan overtuigd 

dat door betere huurders aan te trekken de samenlevingsconflicten zullen 

verminderen. Voor mensen in armoede heeft dit tot gevolg dat de toegang 

tot betaalbare huurwoningen nog moeilijker wordt! 

5.2.3. Het woonbeleid en de sociale huurmarkt 

De nieuwe Vlaamse Wooncode en het nieuwe Kaderbesluit Sociale Huur leggen 

de nadruk op de leefbaarheid in de sociale woningbouw. Een uitbreiding 

van het aanbod voor de laagste inkomens krijgt minder aandacht. De focus 

op de leefbaarheid komt tot uiting in het nastreven van een sociale mix, het 

invoeren van een proefperiode van 2 jaar, de bereidheid om de Nederlandse 

taal te leren als voorwaarde voor het bekomen van een sociale woning, het 

verhogen van de inkomensgrens, enz. Indien deze maatregelen niet gepaard 

gaan met een uitbreiding van het aanbod, komt het recht op wonen voor de 

laagste inkomensgroepen nog meer in het gedrang. 

Het nieuwe Antwerpse bestuursakkoord wil de fusie van de 4 grootste sociale 

huisvestingsmaatschappijen: Huisvesting Antwerpen, Onze Woning, De Goede 

Woning en Perisfeer. De fusiemaatschappij zal 18.000 woningen beheren. 

Door deze fusie krijgt het stadsbestuur meer greep op het stedelijk sociaal 

woonbeleid en wil het de dienstverlening voor de huurders verbeteren. Het 

stadsbestuur is niet zinnens om het patrimonium uit te breiden. Wel wil het 

via eigen toewijzingscriteria de leefbaarheidsproblemen aanpakken en greep 

krijgen op de instroom van nieuwe huurders. Het is bekend dat het stadsbestuur 

2 nadruk legt op het aantrekken van meer bemiddelde jonge gezinnen 

met kinderen. Daartoe wil het stadsbestuur het bestaande negatieve imago 

van de sociale huisvesting bijsturen. 

PASH, het Platform van Antwerpse Sociale Huurders, bestaat uit 13 sociale 

huurdersgroepen. PASH heeft m.b.t. deze fusie en het geplande beleid haar 

bezorgdheid geuit. Het vraagt: 

• een beter en transparanter bestuurlijk beleid; 

• meer en betaalbare kwaliteitsvolle sociale woningen; 

• meer leefbaarheid in de sociale woonwijken; 

• een betere begeleiding van gezinnen met problemen; 

1. zie het sociaal huurbesluit, de Vlaamse Wooncode. 

2. Bestuursakkoord Antwerpen 2007-2012, Stad Antwerpen, pg. 17-18. 

• waardering voor het vrijwilligerswerk in de wijken; 

• meer bewonersparticipatie. 

5.2.4. Betaalbaarheid van de sociale huisvesting 

Voor woningzoekenden met lage inkomens zijn de stijgende basishuurprijzen 

en de veranderende toewijzingsregels, negatief. De toegankelijkheid neemt 

hierdoor immers af voor deze groep. Recent onderzoek bij 105 huurders in het 

Sint-Andrieskwartier leert ons dat méér dan de helft van de ondervraagden 

meer dan 30 % van het inkomen besteedt aan wonen. Huur én energiekosten 

werden in rekening gebracht. 

5.2.5. Huurdersparticipatie 

Sinds 1999 behartigt PASH3 in Antwerpen de belangen van de sociale huurders. 

PASH is lid van VIVAS, de Vlaamse Vereniging Inwoners Van Sociale 

woningen. Sedert enkele jaren organiseert PASH jaarlijks de ‘Dag van de 

sociale huurder’. 

Ondanks de geleverde inspanningen van ondermeer het opbouwwerk slagen 

PASH en de lokale sociale huurdersgroepen er nauwelijks in om allochtone 

gezinnen te betrekken bij hun werking. Hierdoor worden zij ook niet echt 

vertegenwoordigd door PASH. Hetzelfde kan gezegd worden over niet-allochtone 

maar maatschappelijk erg zwakke huurders. 

5.3. Private woningmarkt 


De private huurmarkt krimpt 4 . Ook het gemiddeld kadastrale inkomen daalt, 

wat erop kan wijzen dat de betere woningen wegvloeien van de huurmarkt 

naar de koopmarkt. Het aanbod wordt kleiner dan de vraag, waardoor de 

huurprijzen stijgen. 

Oorzaken van het krimpende aanbod: 

• Veel verhuurders zijn op leeftijd en verkopen hun woning i.p.v. ze te 

renoveren. Wanneer opbrengstwoningen worden geërfd, moeten de 

erfgenamen de woning vaak verkopen om de hoge erfrechten te kunnen 

betalen. Beide mechanismen zorgen ervoor dat er veel huurpanden op de 

koopmarkt terecht komen; 

• de stijgende woningprijzen maakt verkopen interessant; 

• het Federale en het Vlaamse woonbeleid stimuleert het verwerven van 

eigendom. Het eerste niveau via de fiscaliteit, het tweede niveau via 

premies. 

3. Platform van Antwerpse Sociale Huurders. 

4. Vanden Broucke, P., Winters S., Buyst, E., ea Naar een aanbodbeleid voor de Vlaamse private woningmarkt, 

2007. 


1 

y Profiel huurders en verhuurders 

Op de private huurmarkt is het aandeel van mensen onder de 35 en boven de 

65 jaar groter dan het Vlaamse gemiddelde. De leeftijdsgroepen ertussen zijn 

ondervertegenwoordigd. Private huurders vertonen een zwakker sociaaleconomisch 

profiel. Ze zijn vaker werkloos, hun inkomen is lager, het aandeel 

alleenstaanden en eenoudergezinnen is groter. 

De verhuurders zijn vnl. particulieren. Een verhuurder verhuurt gemiddeld 2,2 

woningen. 60 % verhuurt 1 woning. Het gaat vaak om woningen via nalatenschap 

verworven. Zowat twee derde van de woningen wordt rechtstreeks 

verhuurd, de rest via een immokantoor. Het aandeel woningen dat verhuurd 

wordt via een sociaal verhuurkantoor, blijft beperkt. De drie Antwerpse 

sociale verhuurkantoren verhuren samen een 300-tal woongelegenheden. In 

hoofdzaak gaat het over appartementen. 

2 

y Betaalbaarheid van de huurwoningen 

De particuliere huurwoningen zijn minder betaalbaar dan de sociale huurwoningen3 

. Een grote groep huurders en kandidaat-huurders op de private 

huurmarkt heeft in principe recht op een sociale woning. Door het beperkte 

aanbod en de lange wachtlijsten vallen ze echter uit de boot. 

Kwalitatief slechte woningen zorgen voor hoge energiekosten die kunnen 

leiden tot energieschulden. 

4 

y staat van de woningen op de private woningmarkt 

• 13 % van de woningen is in slechte tot zeer slechte staat; 

• 1,6 % van de woningen is in zeer slechte staat; 

• 6 % van de woningen is van ontoereikende kwaliteit; 

• woningen in (zeer) slechte staat bevinden zich in stedelijke centra; 

• eind 2003 telde de inventaris van ongeschikte en/of onbewoonbare woningen 

3411 wooneenheden. In Antwerpen stad staan er 602 panden op de inventaris 5 . 

De overgrote meerderheid (442) bevindt zich in Antwerpen Noord. In Antwerpen 

stad staan er 303 woningen op de inventaris voor verwaarlozing (203 Antwerpen-Noord) 

en 1560 op de inventaris voor leegstand (1111 Antwerpen-Noord). 

In vergelijking met eigenaars en sociale huurders zijn de particuliere huurders 

kwalitatief het slechtst gehuisvest 6 . Ook de woononzekerheid is het 

grootst bij particuliere huurders. 

1. Pannecoucke, I. (2005), “De Vlaamse huursector belicht”, in: De Decker, P., Goossens, L., Pannecoucke, I. 

(red;), Wonen aan de onderkant, Antwerpen:ACCO, pg. 61-82. 

2. Pannecoucke, I., “Van krot naar herenhuis”, presentatie op de studiedag Wonen aan de onderkant, UA, 

28/10/2005. 

3. Pannecoucke, I., De Decker P. (2003), Onderzoek naar de mogelijkheden van de integratie van de private 

huurmarkt in het Vlaams woonbeleid, Universiteit Antwerpen: OASeS, pg. 56. 

4. Pannecoucke, I., “Van krot naar herenhuis”, presentatie op de studiedag Wonen aan de onderkant, UA, 

28/10/2005. 

5. Cijfers van de databank sociale planning (www.DSPA.be). 

6. Pannecoucke, I., De Decker P. (2003), Onderzoek naar de mogelijkheden van de integratie van de private 

huurmarkt in het Vlaams woonbeleid, Universiteit Antwerpen: OASeS, pg. 46. 

Gevolg 

De concurrentie onderaan de woningmarkt neemt toe. Middengroepen 

worden eigenaar en kopen voormalige opbrengstwoningen. Ook in achtergestelde 

wijken merken we deze trend. Het stadsbestuur verwelkomt deze 

evolutie en versterkt haar via campagnes. Dit zorgt ervoor dat betaalbare 

kwalitatieve woningen van de huurmarkt verdwijnen en dat de druk op de 

secundaire huurmarkt toeneemt. De toename van het aantal eenverdieners 

en nieuwkomers versterkt het effect. Hierdoor wordt alles verhuurbaar. De 

vaststelling dat er ca. 300 000 slechte woningen bewoond worden, bevestigt 

deze stelling. 

Privaat huren wordt alsmaar duurder. De prijsstijgingen zijn in beperkte 

mate het gevolg van een verbeterde woonkwaliteit. Het is vooral de ongecontroleerde 

vrije markt die de prijs bepaalt. Er is sprake van een slechte 

prijs-kwaliteit verhouding en de koopkracht van huurders op de private 

woningmarkt daalt. 

5.3.2. De rol van de huurmarkt voor kwetsbare gezinnen 

Veel jonge alleenstaanden en startende huishoudens huren met de bedoeling 

om later iets te kopen. Voor kwetsbare gezinnen is dit anders. Zij zullen 

nooit een eigen woning kunnen verwerven. Hun recht op wonen zal altijd 

onder druk staan. 

5.3.3. Informatie over rechten en plichten 

Veel private huurders geven aan geen kennis te hebben van hun rechten en 

plichten als huurder 7 . Bovendien weten zij vaak niet bij welke diensten zij 

terecht kunnen voor informatie of ondersteuning bij problemen. Hierdoor 

zijn diegenen die het meest nood hebben aan goede informatie het slechtst 

geïnformeerd. 

5.3.4. Discriminatie op de huurmarkt 

Uit onderzoek8 blijkt dat 55 % van de Turken en Marokkanen en 66 % van 

de mensen uit Zwart Afrika gediscrimineerd wordt. Vaak zijn het andere 

huurders of buurtbewoners die erop aandringen om niet aan allochtonen 

te verhuren. Het Centrum voor Gelijkheid van Kansen bevestigt dit racisme. 

60 % van de klachten in de periode 1993-2003 betrof eigenaars die niet aan 

allochtonen wilden verhuren. Het grootste eigenaarssyndicaat stelt dat de 

volgende categorieën risicohuurders zijn: alleenstaanden, eenoudergezinnen 

en etnische minderheden. De kans bestaat dat zij de huurprincipes bedreigen: 

stabiliteit, solvabiliteit, discretie en goed nabuurschap. 

7. Baert, E. Beleidsaanbevelingen private huurmarkt, Samenlevingsopbouw Antwerpen stad, 2007. 

8. De Decker, P. (2006), “Waar kunnen armen nog wonen?”, in: Vranken, J., De Boyser, K., Dierckx, D. 

(red.): Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2006, Leuven: Acco, pg 257. 


5.3.5. Krotwoningen en huisjesmelkerij 

Door de grote schaarste op de huurmarkt kunnen woningen van extreem slechte 

kwaliteit aan onredelijk hoge prijzen verhuurd worden 1 . Veel huurders die in 

zo’n slechte maar dure woning wonen, zijn toch niet geneigd om daarmee naar 

buiten te komen. Ze willen geen problemen met de huisbaas en een dak boven 

het hoofd is altijd beter dan de straat. Mensen zonder wettig verblijf dan weer, 

hebben nauwelijks rechten die hen beschermen. Steeds meer worden eenpersoonskamers 

gelijktijdig aan meerdere personen verhuurd. Soms betaalt men 

per vierkante meter! Bepaalde huizen worden verhuurd in drie shiften van acht 

uur. 

We stellen vast dat er naast Belgische huisjesmelkers steeds meer huisjesmelkers 

van allochtone afkomst zijn: in eerste instantie Turkse en Marokkaanse eigenaars 

en meer recent ook Oost-Europese en Pakistaanse. 

Indien een krot onbewoonbaar verklaard wordt, heeft de stad de plicht om de 

bewoners te herhuisvesten. Bij gebrek aan oplossingsmogelijkheden neemt de 

verblijfsduur in de onthaalcentra voor daklozen toe. In feite is er nood aan een 

bijzonder herhuisvestingsscenario. 

Het krotspotteam van de stad Antwerpen bezocht in 2007 in de Amandusbuurt 

1.395 verschillende woningen. 54,3 % van deze woningen bleek van voldoende 

kwaliteit 2 . Voor de overige 45,7 % werd de eigenaar gecontacteerd met de vraag 

om aan de mankementen te verhelpen. In 84,5 % van de gevallen deed de eigenaar 

dit. Voor 15,5 % bracht deze methodiek geen soelaas. Dan werd er alsnog 

een procedure tot ongeschikt- en onbewoonbaarverklaring opgestart. 

Ook in de Atheneumbuurt ging het krotspotteam op onderzoek. De resultaten 

waren erg vergelijkbaar. Alleen scoorde de Amandusbuurt met 54,3 % beter wat 

betreft het aantal woningen dat bij aanvang in orde was. In de Atheneumbuurt 

was dat 40,7 %. 

5.3.6. Woonbewegingen doorheen de stad en de dreigende 

sociale verdringing3 Wij stellen een verschil en een complementariteit vast tussen de types van 

woonwijken binnen de stad. 

Antwerpen-Noord is een doorgangswijk voor zowel de lagere als de hogere 

sociaal-economische klassen. Nieuwkomers, generatiearmen en jonge tweeverdieners 

beginnen er aan hun wooncarrière. Nieuwkomers en generatiearmen 

in goedkope appartementen van slechte kwaliteit. Jonge tweeverdieners in de 

grotere, maar relatief goedkope herenhuizen. Naarmate het inkomen toeneemt, 

1. De Decker, P. (2006), “Waar kunnen armen nog wonen?”, in: Vranken, J., De Boyser, K., Dierckx, D. 

(red.): Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2006, Leuven: Acco, pg 257. 

2. Zie het persbericht van het krotspotteam. 

3. Lambrechts, L., Terreinverkenning op de private woningmarkt, Samenlevingsopbouw Antwerpen stad, 

2005. 

verhuizen mensen naar andere buurten. 

Naargelang het type huizen en de bewoners die erdoor aangetrokken worden, 

onderscheiden we twee types van woonwijken. 

Enerzijds zijn er arbeiderswijken met kleine woningen van lage kwaliteit en met 

weinig comfort. In deze wijken vinden we overwegend mensen met een lage 

sociaal-economische positie. Traditioneel waren dit wijken waar de Belgische 

arbeiders zich vestigden. De nieuwe inwijkelingen zijn nieuwe Belgen of mensen 

van allochtone afkomst. De sociaal-economische status van de wijk blijft dus 

min of meer hetzelfde, maar de kleur is gewijzigd. Anderzijds zijn er conjunctuurwijken 

waar jonge tweeverdieners kopen en zich blijvend vestigen. We denken 

bijvoorbeeld aan Zurenborg en verschillende delen van Borgerhout. In deze 

wijken die een conjunctuurbeweging maken, vinden we grote herenhuizen met 

tuin. Omdat de oudere eigenaars niet steeds in staat waren hun huizen goed te 

onderhouden zijn ze wat in waarde gedaald. De nieuwe eigenaars renoveren en 

herstellen, waardoor het huis weer in waarde stijgt. Wanneer dit op grote schaal 

gebeurt, zien we dat de hele wijk wordt opgewaardeerd. 

Het beleid van de stad focust vooral op het aantrekken van jonge tweeverdieners. 

Stadsvernieuwing wordt hier gezien als het opwaarderen van wijken. Men 

gaat uit van een onlosmakelijke band tussen het patrimonium en de bevolkingssamenstelling. 

Als men het patrimonium van de wijk verbetert, dan volgt 

de samenleving vanzelf. Ook de sociale problemen worden verondersteld te 

verdwijnen. 

Men probeert dit proces ook op gang te brengen in de doorgangswijken. En dit 

ondanks het feit dat deze wijken voor de stad en haar bewoners momenteel 

een heel andere functie hebben. Het woonbeleid mag niet eenvormig gericht 

zijn op het aantrekken van tweeverdieners, maar moet rekening houden met de 

verschillende wijktypes en hun functies. Er is m.a.w. nood aan een gedifferentieerde 

aanpak. 

Het beleid van de stad Antwerpen wordt ontgetwijfeld beïnvloed door de druk 

die de rijkere, groene randgemeenten uitoefenen. Sociaal-economisch heeft de 

stad een centrumfunctie i.v.m. cultuur, onderwijs, gezondheid én tewerkstelling. 

154 129 Antwerpenaren zijn binnen of buiten de stad aan het werk. In de 

stad Antwerpen zelf stellen bedrijven 239 371 mensen te werk. Een eenvoudige 

rekensom maakt duidelijk dat er erg veel mensen uit de rand naar de stad 

komen om er te werken. 

In de meeste randgemeenten ziet men de omgekeerde beweging. Er is weinig 

tewerkstelling in de gemeente en veel inwoners gaan elders werken. 


Besluit 

In de stad heeft niet elke wijk dezelfde functie. Sommige wijken zijn 

toegespitst op wonen. In andere wijken vinden we vooral winkelstraten of 

ondernemingen en kantoren. Ook niet elke woonwijk heeft dezelfde functie. 

De overheid moet deze functies herkennen, erkennen en ondersteunen. 

Het eenzijdig aantrekken van jonge tweeverdieners in alle wijken is niet 

wenselijk. Dit veroorzaakt immers sociale verdringing van vooral de laagste 

inkomensgroepen. Elk woonwijktype heeft nood aan een eigen en specifiek 

woonbeleid dat deel uitmaakt van een duidelijk en alomvattend woonbeleid 

voor de gehele stad. 

Stadsvernieuwingsprojecten hebben al te vaak tot gevolg dat de functie van 

woonwijken verandert. Men pakt de problemen van deze woonwijken niet 

aan, maar men verandert het karakter ervan. 

5.3.7. Participatie van bewoners op de private woningmarkt 

Wil men de problemen op de private huurmarkt efficiënt en effectief 

aanpakken, dan is het noodzakelijk alle betrokken partijen bij het stedelijk 

woonbeleid te betrekken. Zowel verhuurders als huurders moeten in overleg 

vertegenwoordigd worden. Wil men de zwakste private huurders bereiken, 

dan is een specifieke aanpak vereist. 

5.4. energiearmoede 

Sinds juli 2003 is de energiemarkt in Vlaanderen geliberaliseerd. Verscheidene 

leveranciers boden zich op deze markt aan. Veel huurders op zowel de private 

als de sociale huurmarkt kampen sindsdien met energieproblemen. 

5.4.1. Betalingsmoeilijkheden 1 

Gezinnen met betalingsmoeilijkheden worden afgesloten van energie. Op 31 

december 2005 was dit het geval voor 342 Vlaamse huishoudens voor wat betreft 

elektriciteit en voor 435 huishoudens voor wat betreft aardgas. Daarnaast zijn er 

een aantal huishoudelijke afnemers die gedropt zijn door hun leveranciers. Op 31 

december 2005 ging dit over ongeveer 35 000 huishoudens voor elektriciteit en 

24 000 voor aardgas. Zij werden niet afgesloten, maar verder beleverd door de 

netbeheerder. 

5.4.2. De vrijmaking van de markt bracht veel problemen met 

zich mee2 • Gebrek aan informatie en communicatie van zowel overheid als 

leveranciers; 

1. De Boyser, K., Leroy, T. (2006), ‘Overheid en armoedebestrijding in 2006’, in Vranken, J., De Boyser, K., 

Dierckx, D. (red.): Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2006, Leuven: Acco, pg 67-68. 

2. Uit de nieuwsbrief van het opbouwwerkproject “energie en armoede”. Een project van Samenlevingsopbouw 

Antwerpen provincie i.s.m. de verenigingen waar armen het woord nemen. 

• onjuiste facturatie, uitblijven van facturen, onbegrijpelijke rekeningen; 

• een respectloze houding t.o.v. klanten, agressieve verkoop door leveranciers, 

onbereikbaarheid en klantonvriendelijkheid van de leveranciers, 

oneerlijke handelspraktijken; 

• oplopende kosten bij het niet kunnen betalen van rekeningen: aanmaningskosten, 

kosten voor ingebrekestelling en dropkosten; 

• problemen met budgetmeters en stroombegrenzers; 

• wie is beschermde klant? Wie krijgt een sociaal tarief? Vaak onbeantwoorde 

vragen en weigering door leveranciers; 

• geen of weinig adequate klachtenbehandeling; 

• administratieve fouten bij o.a. verhuis. 

5.4.3. Bevindingen Samenlevingsopbouw Antwerpen stad 

Ook de opbouwwerkers van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad worden 

geconfronteerd met mensen die problemen hebben met hun energiefactuur. 

Zij signaleren vooral volgende problemen: 

• De facturering; 

• administratieve fouten bij verhuis; 

• oneerlijke verkoopspraktijken; 

• de energiebedrijven hebben geen loketten en zijn enkel telefonisch 

bereikbaar. Er zijn geen vaste contactpersonen. Men wordt elke keer door 

iemand anders te woord gestaan; 

• er wordt vaak foute informatie gegeven over de facturatie; 

• agressieve verkoopstechnieken. 

De opbouwwerkers die in sociale huisvestingscomplexen werken, stellen 

problemen vast m.b.t. dubbele facturatie. Zo heeft de Sociale Huisvestingsmaatschappij 

De Goede Woning een collectief contract afgesloten met 

Electrabel. Toch blijven bewoners nog facturen ontvangen van Luminus, 

Nuon, e.a. 

De opbouwwerkers krijgen ook steeds meer te maken met problemen 

omtrent andere huurlasten zoals de kost van water, kosten voor onderhoud 

van gedeelde ruimten, enz. 

5.4.4. Europees beleid 

Op Europees niveau heeft de Europese Commissie (EC) initiatief genomen voor 

het opstellen van een "Europees Charter voor de bescherming van de Energieconsument". 

De EC deed een eerste rondvraag over de inhoud van zo'n charter. 

De werkgroep "Energie en Armoede" werkt hieraan mee. Ze doet dit samen 

met het Belgisch Netwerk Armoedebestrijding. In de werkgroep is al een eerste 

brainstorm gehouden over de inhoud van het charter. Nog andere consultatierondes 

op Europees niveau en in de lidstaten zullen volgen. Een charter heeft 

geen wettelijk bindend karakter voor de lidstaten. Toch is het vaak sterk richtinggevend 

voor het te volgen beleid. Samenlevingsopbouw Antwerpen stad kan 

zich mee inschakelen in deze actie ten gunste van de zwakke energiegebruiker. 


6 ReCHT OP ONDeRwIJs 

6.1. algemeen 

Een goede scholing is een opstap naar werk en daardoor veruit de belangrijkste 

hefboom om aan de armoede te ontsnappen. En dat terwijl armoede 

net de grootste drempel vormt tot een kreukloze schoolloopbaan. 

Volgens Kind en Gezin is de helft van de kinderen die in arme gezinnen 

opgroeit van allochtone afkomst. De problemen die Belgische generatiearmen 

binnen het Vlaamse onderwijs ondervinden, doen zich nog veel keer 

sterker voelen bij kansarme allochtone leerlingen. 

Vooreerst zijn er de problemen die veroorzaakt worden door hun sociaaleconomische 

positie. Allochtone gezinnen die in armoede leven, zijn vaak slecht 

gehuisvest en hebben vaak relationele problemen. Ouders zijn noodgedwongen 

bezig met overleven zonder meer. Het onderwijs van de kinderen en een 

goede onderwijsondersteuning worden naar de achtergrond verdrongen. Uit 

een onderzoek van OASeS blijkt dan ook dat kinderen uit gezinnen met een 

laag inkomen veel meer schoolachterstand oplopen en vijf maal meer kans 

hebben om in het bijzonder onderwijs terecht te komen (25 % tegenover 5 %). 

Bovendien is het onderwijs voor allochtone gezinnen nog steeds te duur. 

Zelfs een kleine bijdrage komt onmiddellijk in concurrentie komt met andere 

levensnoodzakelijke uitgaven. Zeker omdat het vaak gezinnen betreft van 7 

tot 8 kinderen. 

In de tweede plaats spelen de verschillen tussen thuis- en schoolcultuur een 

enorme rol. Vele allochtone ouders zijn laaggeschoold en hebben slechts 

een gebrekkige kennis van het Nederlands. Hierdoor zijn zij vaak niet in 

staat de schoolloopbaan van hun kinderen mee te ondersteunen, terwijl uit 

onderzoek blijkt dat net deze leerlingen extra behoefte hebben aan ondersteuning. 

Het onderwijs van zijn kant, is vooral afgestemd op leerlingen uit 

de middenklasse. Hierdoor vinden kinderen uit de lagere sociaaleconomische 

klassen minder aansluiting bij het lessenpakket. Het Vlaamse onderwijssysteem 

is voor allochtone ouders nieuw en onbekend. Onvoldoende kennis 

van het Nederlands maakt schriftelijke en mondelinge communicatie met de 

school vaak moeilijk. 

Ten derde speelt het onderwijs als instituut een negatieve rol in het aanbieden 

van gelijke onderwijskansen. Uit onderzoek van het HIVA (2007) blijkt dat 

het onderwijs ongelijkheden naar sociale en etnische afkomst van generatie 

op generatie reproduceert. 1 Het onderwijs zwakt de sociale ongelijkheid 

waarmee kinderen de school binnenstappen niet af, maar bevestigt en ver- 

1. Hirtt, N., Nicaise, I., De Zutter, D. (2007), De school van ongelijkheid, Berchem: EPO. 


sterkt ze. Volgens het HIVA-onderzoek zijn de mechanismen die de ongelijkheid 

in stand houden, het gevolg van gevestigde belangen en politiek verzet 

tegen grondige hervormingen. In het onderwijs heeft er de laatste decennia 

wel een massificatie plaatsgevonden, maar geen democratisering. 

6.2. Opvoedingsondersteuning 

Opbouwwerkers krijgen vaak vragen over opvoedingsondersteuning. Ook 

binnen de hulpverlening en de jeugdzorg komt de nood aan opvoedingsondersteuning 

naar boven 1 . Ouders weten vaak zelf niet meer hoe ze met hun 

opvoeding moeten omgaan. Ze zijn vragende partij voor uitwisseling met 

CLB en onderwijs. Bij de ouders is er ook een grote vraag naar huistaakbegeleiding. 

Ouders hebben vaak verkeerde verwachtingen ten aanzien van 

de school. Men verwacht dat de school de opvoeding voor een groot deel zal 

overnemen. 

6.2.1. Wachtlijsten 

Gezinnen in armoede wijzen op enorme wachtlijsten voor aangepaste opvang 

voor kinderen met een handicap of gedragsmoeilijkheden. Vaak is het 

aanbod ook weinig adequaat. Er is nood aan een grotere flexibiliteit en aan 

meer occasionele vormen van opvoedingsondersteuning. Zo is er een gebrek 

aan kort- en crisisopvang. 

6.2.2. Jeugdhulpverlening en allochtone jongeren 

Vooral Kind en Gezin, het algemeen welzijnswerk en de bijzondere jeugdzorg 

bereiken jongeren van allochtone afkomst. De ambulante geestelijke 

gezondheidszorg heeft een gespecialiseerd aanbod rond ondermeer traumaverwerking 

en gedrags- en leermoeilijkheden, maar bereikt spijtig genoeg 

zeer weinig allochtone jongeren. 

Jongeren van etnisch-culturele minderheden komen vaker in residentiële 

instellingen terecht en hebben vaker te maken met gedwongen hulpverlening. 

Ze maken veel minder gebruik van de ambulante mogelijkheden omdat 

die onvoldoende gekend zijn en omdat er onvoldoende toeleiding is. Ook de 

hoogdrempeligheid en de beperkte herkenbaarheid van de diensten spelen 

een negatieve rol. 

Allochtone jongeren komen dus vaak pas in aanraking met de jeugdzorg en 

de hulpverlening als het water hen aan de lippen staat, als er zich een crisis 

voordoet of als er politioneel geïntervenieerd wordt 2 . 

1. Deze bemerkingen kwamen naar boven tijdens de rondetafel m.b.t. armoede en sociale uitsluiting 

georganiseerd door Samenlevingsopbouw Antwerpen stad op 26 juni 2007. 

2. Salmon, P. (2000), Integrale jeugdhulpverlening voor jongeren uit etnisch-culturele minderheidsgroepen. 

6.2.3. Opvoedingsondersteuning vanaf de kleuterschool 

Allochtone moeders hebben een idee van de ontwikkelingsdoelen van het 

kleuteronderwijs en beseffen dat het belangrijk is dat hun kinderen Nederlands 

leren en voorbereid worden op het eerste leerjaar. Toch bereiken 

allochtone kinderen in de derde kleuterklas niet steeds het gewenste niveau. 

Vaak zijn ze nog niet schoolrijp. Ze kunnen hun achterstand ten opzichte van 

autochtone kinderen dus niet helemaal inhalen door kleuteronderwijs te 

volgen. Opvoedingsondersteuning voor de ouders en een goed contact met 

de school zou daaraan kunnen verhelpen. Ouders weten immers vaak niet 

hoe ze hun kind thuis kunnen ondersteunen. Laaggeschooldheid en gebrekkige 

kennis van het Nederlands blijken grote hinderpalen. Communicatie met 

de school verloopt hierdoor moeizaam. 

6.3. Onderwijs 

In Vlaanderen stijgt het schoolniveau nog steeds. Europees behoren we tot 

de top 3 . Dit succesverhaal verhult echter een steeds grotere dualisering tussen 

hooggeschoolden t.o.v. laaggeschoolden, rijk t.o.v. arm en autochtoon 

t.o.v. allochtoon. Processen van sociale uitsluiting spelen doorheen heel het 

onderwijstraject 4 . 

6.3.1. Het kleuter- en lager onderwijs 

Veel kinderen die in armoede leven, lopen al in het kleuteronderwijs een 

achterstand op. Ze stappen niet op de normale leeftijd het eerste leerjaar 

binnen5 . Die kinderen blijven hun leerachterstand meeslepen. Sterker, in hun 

verdere schoolloopbaan zal de achterstand nog toenemen. 

Op het einde van het lager onderwijs heeft 15 % van de leerlingen minstens 

één jaar vertraging opgelopen 6 . Bij de Belgische leerlingen gaat het om 13 %, 

bij de niet-Belgische leerlingen om bijna de helft. Vooral kinderen met een 

werkloze vader hebben het enorm lastig om bij te blijven. Ook kinderen van 

wie de moeder het lager onderwijs niet afmaakte, kunnen moeilijk volgen. 

Een kind uit een gezin dat moet rondkomen met een inkomen onder het 

armoederisico, zakt eveneens vlug naar de staart van de klas. Kinderen 

van alleenstaande moeders en van vreemde nationaliteit zijn bijzonder 

kwetsbaar 7 . 

De doorverwijzing naar het buitengewoon lager onderwijs is een ander 

3. Bral, L., Maatschappelijke trends met achterstelling als insteek, uiteenzetting Samenlevingsopbouw 

Vlaanderen, Brussel, 7 mei 2007. 

4. De Boyser, K. (2006), ‘Breuklijnen in het onderwijs’, in Vranken, J., De Boyser, K., Dierckx, D. (red.): 

Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2006, Leuven: Acco, pg 115. 

5. Nicaise, I. (Hoger Instituut van de Arbeid), in visie nr 14., 27-04-2001. 

6. Bral, L., Maatschappelijke trends met achterstelling als insteek, uiteenzetting Samenlevingsopbouw 





groeiend probleem. In het schooljaar 2005-2006 zaten 6,44 % van alle 

leerlingen van het lager onderwijs in het buitengewoon onderwijs. Hun 

aandeel steeg sinds het begin van de jaren 90 met 45 % 1 . Problematisch is dat 

er onevenredig veel kinderen uit kansarme gezinnen in het buitengewoon 

onderwijs terechtkomen. Deze kinderen horen zeker niet allemaal thuis in 

het buitengewoon onderwijs; een derde zou onnodig worden doorverwezen 2 . 

Het gewoon lager onderwijssysteem neemt haar verantwoordelijkheid niet 

op t.a.v. deze kinderen of kan ze niet opnemen omwille van een gebrek aan 

middelen. 

Voor kinderen die in armoede opgroeien is niet enkel een adequate begeleiding 

belangrijk. Ook de context is van belang. Kinderen van arme mensen 

hebben dikwijls geen eigen kamertje, hebben geen kranten in huis, gaan 

minder vlug naar de dokter, wonen in een weinig stimulerende omgeving, 

enz. Ook de wijze waarop leerlingen uit kansarme gezinnen benaderd en 

gepercipieerd worden, is van belang. De helft van de leerkrachten is ervan 

overtuigd dat kinderen uit arme milieus van nature minder intelligent zijn 3 . 

Selffulfilling prophecy doet vaak de rest. 

6.3.2. Het secundair onderwijs 

De vertraging die kinderen oplopen in het lager onderwijs zorgt voor een 

ongelijke start bij aanvang van het secundair onderwijs. 

Ook in het secundair onderwijs stijgt het aantal leerlingen dat doorverwezen 

wordt naar het buitengewoon secundair onderwijs. Heel wat factoren beïnvloeden 

deze verwijzing: taalproblemen bij allochtonen en ontoereikende 

schoolse vaardigheden bij kansarme gezinnen 4 . 

Op het einde van het secundair onderwijs heeft 40 % van de jongens, 30 % 

van de meisjes en 70°% van de niet–Belgen 5 minstens een jaar vertraging. 

Vooral jongeren uit de lagere sociale klassen 6 lopen vertraging op. De 

schoolse vertraging verschilt naargelang de onderwijsvorm. Vooral in het BSO 

is de vertraging groot (58%). Voor het kunstsecundair onderwijs is het 50 %, 

voor het TSO 44 % en voor het ASO 15 %. Deze verschillen zijn te verklaren door 

het watervaleffect. 

6.3.3. Het hoger onderwijs 

Ook de doorstroming en de deelname aan het hoger onderwijs verschilt 



2. Nicaise, I. (Hoger Instituut van de Arbeid), in visie nr 14., 27-04-2001. 



4. Idem. 

5. Bral, L., maatschappelijke trends met achterstelling als insteek, uiteenzetting Samenlevingsopbouw 


6. Gemeten aan de beroepscategorie en het diploma van de ouders. 

naargelang de socio-economische groep waartoe men behoort 7 . 

Opmerkelijk is dat slechts 1 op 5 allochtone jongeren er in slaagt een diploma 

hoger onderwijs te behalen. Verschillende factoren zijn bepalend 8 : de lage 

sociaaleconomische positie, de lagere score wat betreft verbale vaardigheden, 

het ontbreken van rolmodellen, een zwakke vooropleiding, onvoldoende 

informatie over de structuur van het hoger onderwijs, slechte contacten 

met medeleerlingen of met docenten, enz. 

6.3.4. Na het onderwijs 

Ook na de onderwijsloopbaan blijft de kloof tussen laag– en hooggeschoolden 

toenemen. Laaggeschoolden volgen immers minder bijkomende 

opleidingen dan hoger geschoolden. De cultuur van het levenslang leren gaat 

aan hen voorbij. Ook de digitale kloof blijft groeien. 

6.3.5. Brede school: een interessant instrument om te werken 

aan gelijke onderwijs kansen 

Brede School verwijst naar een lokaal samenwerkingsverband tussen school 

en andere maatschappelijke actoren. Het Brede Schoolconcept hertekent 

de plaats van de school in de samenleving. De school is niet langer een 

eiland binnen de buurt. Op die manier kunnen de school en de buurt mekaar 

wederzijds versterken. 

Brede Schoolprojecten zijn er niet alleen in Vlaanderen en Brussel, maar ook 

in Nederland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. 

y Het vlaamse beleid rond Brede school 

De Vlaamse ministers van Onderwijs, Cultuur, Jeugd en Sport, Welzijn en de 

Vlaamse Gemeenschapscommissie schaarden zich achter het concept Brede 

School. In een visietekst 9 wordt de idee van de Brede School vertaald naar 

de Vlaamse context. Er zijn proefprojecten in een aantal steden waaronder 

Antwerpen. 

y Brede school en kansarmoede 

De Brede Schoolprojecten lopen vooral in kansarme buurten of in scholen 

met veel kansarme leerlingen. Die scholen ervaren immers vlugger de grenzen 

van de eigen draagkracht. De nood aan samenwerking wordt er sterker 

aangevoeld. 

Er bestaat op beleidsniveau geen consensus over de focus op kansengroepen. 

Men stelt zich immers de vraag of een exclusieve focus niet stigmatiserend is 

en of niet alle kinderen recht hebben op een dergelijk project. Daarom werd 



8. Almaci, M., Depreeuw, B., ea, Allochtonen in het hoger onderwijs: Factoren van studiekeuze en studiesucces 

bij allochtone eerstejaarsstudenten, maart 2007. 

9. Joos, A., Ernalsteen, V., Lanssens, A., Bredeschool in Vlaanderen en Brussel. Visietekst., Steunpunt 

gelijke onderwijskansen, 36 pg. , december 2006. 


in de visietekst ingeschreven dat Brede Schoolprojecten ten goede moeten 

komen aan alle kinderen en jongeren en dat de meerwaarde schuilt in de 

uitwisseling tussen verschillende groepen. 

Wie de prioritaire partners zijn in Brede Schoolprojecten, is afhankelijk 

van de lokale context. Vaak zijn het organisaties actief op het domein van 

cultuur, jeugd of sport. De primaire oriëntatie van Brede Schoolprojecten 

op toeleiding naar het verenigingsleven, is hier niet vreemd aan. Elk project 

heeft ook een Centrum voor Leerlingen Begeleiding als partner. Soms participeert 

ook een Centrum voor Algemeen Welzijnswerk. Opvallend is dat als de 

problematiek zwaarder is, welzijnspartners sterker vertegenwoordigd zijn. 

In Vlaanderen is de Brede School niet noodzakelijk een instrument voor 

gelijke onderwijskansen omdat het niet expliciet bedoeld is voor kansengroepen. 

Toch lopen Brede Schoolprojecten vooral in scholen met veel 

kansarme leerlingen of in scholen in kansarme buurten. Hoewel men binnen 

het Steunpunt GOK momenteel de invloed van Brede Schoolprojecten nog 

onderzoekt, lijkt het niet voorbarig om te stellen dat de impact positief is. De 

Brede School kan een belangrijk instrument zijn om onderwijsachterstelling 

weg te werken. 

In andere landen staat men al verder in het effectenonderzoek. In Nederland 

stelde men de volgende resultaten vast: 

• Een positief effect op de binding leerling-school; 

• het aantal leerlingen dat deelneemt aan activiteiten stijgt; 

• het schoolverzuim en het voortijdig schoolverlaten neemt af; 

• de slaagpercentages zijn hoger en de door- en uitstroom is beter; 

• de sociale competenties, het zelfvertrouwen en de verantwoordelijkheidszin 

nemen toe. 

In de Verenigde Staten stelde men het volgende vast in ‘community schools’: 

• Leerlingen leren meer en zijn meer aanwezig op school; 

• er is een positief effect op de onderwijsbetrokkenheid van de families; 

• community schools functioneren beter en vitaliseren de buurt; 

• de community school verkleint de verschillen in succes tussen kansrijke en 

kansarme leerlingen. 


Deel 2 

TOeNemeNDe 

POlaRIseRINg 

eN segRegaTIe 


1 INleIDINg 

Diversiteit is een realiteit! Onze samenleving is de laatste decennia op 

heel wat vlakken steeds meer divers geworden. Vooral de toename van de 

etnisch-culturele diversiteit is opmerkelijk. De stad Antwerpen heeft inwoners 

uit meer dan 160 herkomstlanden en is daarmee na New York de meest 

kleurrijke stad ter wereld. Een realiteit die niet door iedereen aanvaard 

wordt. 

Volgens het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en Racismebestrijding 1 

is het aantal buitenlanders dat ons land binnenkomt de laatste jaren 

fors gestegen. In 2005 kwamen er meer dan 92.000 buitenlanders aan 

in België. Twee derde daarvan kwam uit Europa. Momenteel leven er in 

ons land ongeveer twee miljoen mensen van buitenlandse herkomst. 

Zevenhonderdduizend van hen hebben inmiddels de Belgische nationaliteit 

verworven. 

De toenemende verscheidenheid in onze samenleving is niet alleen etnisch. 

Een aantal maatschappelijke veranderingen maken onze samenleving steeds 

veelvormiger en complexer. Geleidelijk aan is de manier waarop we invulling 

geven aan ons leven minder voorspelbaar geworden 2 . Job, woonplaats, 

relatie of politieke voorkeur zijn niet langer statisch maar onderhevig aan 

verandering. We wonen, werken en ontspannen ons niet meer op dezelfde 

plaats. Sommige mensen bewegen zich in een netwerk dat voor een groot 

stuk uit verwanten bestaat 3 . Voor veel anderen zijn collega’s, vrienden, buren 

en familieleden "aparte mensen voor aparte wensen"; ze maken niet per se 

deel uit van hetzelfde sociale netwerk. Voor sommigen is de woonomgeving 

het toneel voor het sociale leven, terwijl het voor anderen niet meer is dan 

een plek om te slapen. 

Nieuwe communicatiemiddelen brengen de wereld in de huiskamer. We 

knopen virtuele contacten aan en de massamedia brengen conflicten tussen 

Westerse landen en landen met een islamitische bevolking heel dichtbij. Dit 

alles beïnvloedt het samenleven hier. 

De grote maatschappelijke veranderingen en de toegenomen diversiteit 

in sociale relaties kunnen voeding geven aan een gevoel van onzekerheid. 

Onveiligheidsgevoelens en bezorgdheid over sociale samenhang zijn 

te beschouwen als uitingen van deze onzekerheid. De twijfel beroert ons 

echter niet enkel individueel. De maatschappij in haar geheel, wordt erdoor 

geraakt. 

1. Centrum voor gelijkheid van kansen en racismebestrijding, jaarverslag 2007, 178 p. 

2. Vlaams minderhedencentrum, 2006, visietekst sociale cohesie. 

3. Zie visietekst sociale cohesie van het Vlaams Minderheden Centrum. 


In de wijken waarin wij werken, komen armoedeproblemen en samenlevingsproblemen 

samen voor. Radicaliseringmechanismen haken op elkaar in 

en versterken elkaar. De cocktail van bestaans(on)zekerheid, diversiteit in 

leef- en wooncultuur, etnische afkomst en generaties, leidt tot wrijvingen 1 . 

In de minst draagkrachtige wijken hebben bewoners geen mogelijkheid om 

zich af te sluiten voor elkaar. Dit leidt automatisch tot spanningen. Het ontbreekt 

aan ontmoetingsplaatsen gericht op diversiteit en netwerkvorming. 

De toenemende armoede maakt deze wijken ook minder draagkrachtig. Men 

vindt er relatief weinig kapitaalkrachtige mensen die de lasten mee kunnen 

dragen. Kwalitatieve dienstverlening van post of bank trekt weg. De kloof 

tussen goede en minder goede wijken groeit. 

De cultuur van allochtonen wordt als een belangrijk probleem ervaren. Die 

zou botsen met belangrijke kenmerken van de Westers samenleving zoals 

individuele vrijheid en secularisering. Sinds 11 september is deze polarisering 

nog toegenomen. We merken dit aan een sterkere identificatie van jongeren 

met de islam en racisme gecombineerd met toegenomen islamofobie. 

Samenlevingsconflicten zijn echter niet uitsluitend cultureel van aard. Ze 

zijn ook het resultaat van structurele achterstelling, racisme, verrechtsing en 

mondiale polarisering. 

De opbouwwerkers van Samenlevingsopbouw Antwerpen stad stellen een 

toenemende segregatie en polarisering vast. Kristel Driessens stelt dat inwoners 

van arme wijken aan sociale segregatie doen 2 . 

Tegelijkertijd verharden de groepen hun standpunten tegenover elkaar. Het 

gaat ons inziens over een groeiende polarisering tussen moslims en nietmoslims. 

Ook Karin Heremans, directrice van het Koninklijk Atheneum van 

Antwerpen – een school met meer dan 50 verschillende nationaliteiten -, 

stelt dat de polarisering en de segregatie de laatste jaren is toegenomen 3 . Zij 

stelt een kloof vast tussen kansarm en kansrijk, allochtoon en autochtoon, 

gelovig en ongelovig, moslim en niet-moslim. 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad is ervan overtuigd dat mensen die 

in deze samenleving minder macht hebben, nood hebben aan netwerken, 

solidariteit en (politieke) participatie aan de samenleving. De enige manier 

om iets aan de wereld te veranderen, is een machtspositie verwerven om zo 

een tegenmacht te vormen 4 . 

1. Zie voorstellingsfolder Samenlevingsopbouw Antwerpen stad: “Wie zijn we, Wat doen we en Waarom?”. 



3. Heremans, K., debat op de 7de dag op zondag 9 september 2007. 

4. Hooghe, M., Bij het overlijden van Piere Bourdieu: Cultuur is macht, De standaard 2/02/2002. 

2 sOCIOlOgIsCHe TReNDs 

2.1. Individualisering 

2.1.1. Toenemende individualisering 

In onze samenleving staat het individu centraal. Op allerlei terreinen doet 

men een appel op het individu. Het individu is het planbureau van het eigen 

leven en mensen worden geacht steeds de regie over het eigen leven te 

voeren. 

In reflecties over deze tendens botsen we op twee mogelijke invullingen van 

de individualisering. Een positieve invulling verbindt individualisering met 

vrijheid, autonomie en zelfredzaamheid. De positieve invulling zet zich af 

tegen bevoogding en betutteling. Een negatieve invulling verbindt individualisering 

met egoïsme en consumentisme. Het brengt het individualisme 

ook in verband met fenomenen als zingevingsproblemen, morele ontreddering, 

sociaal isolement, verharding van sociale relaties en toenemende 

criminaliteit. 

2.1.2. De samenleving is een risicosamenleving geworden 

Er duiken in onze samenleving nieuwe risico’s op die zorgen voor nieuwe 

onzekerheden. Mensen moeten meer dan vroeger zelf keuzes maken5 . Blijven 

ze bij hun partner, of gaan ze een nieuw relatie aan? Blijven ze dit werk 

doen, of zoeken ze een andere job? Blijven ze wonen in een achtergestelde 

buurt of verhuizen ze? Leeft men volgens norm A, of volgens norm B? 

Hier zien we het bevrijdend aspect van de individualisering. Het is niet langer 

de maatschappij die bepaalt hoe men dient te leven, er is plaats voor eigenheid. 

Tegelijkertijd is het maken van keuzes een verplichting. Het warme 

nest van de familie- en dorpsgemeenschap dat in jouw plaats kiest, is er 

niet langer. Het maakte plaats voor een stedelijke jungle die voortdurend in 

beweging is en waarin men zelf voortdurend beweegt zonder te weten waar 

men zal uitkomen. 

Elchardus 6 spreekt liever van de traditionalsering en het tanende gezag van 

politieke en religieuze ideologieën. Werd ons denken vroeger vooral in goede 

banen geleid door het gedachtegoed van de godsdienstige of politieke zuil 

waartoe we behoorden, tegenwoordig worden onze opvattingen vooral 

gevoed door onderwijs en massamedia, niet door het individu. Het is een 

illusie te denken dat voorkeuren het gevolg zijn van een vrije, individuele 

keuze die weinig te maken heeft met maatschappelijke of economische 

structuren. 

5. Geldof, D., Niet meer maar beter. Over zelfbeperking in de risicomaatschappij , Leuven: ACCO, 1999. 

6. Elchardus, M., interview in de Morgen nav zijn boek "de dramademocratie", 2002. 


De individualisering en de toegenomen vrijheid gaan gepaard met nieuwe 

vormen van sociale ongelijkheid. Immers, om van die vrijheid te kunnen 

genieten, moet men geld hebben. Voor de groepen die worden getroffen 

door werkloosheid, leidt dit tot grote frustraties. De kloof tussen arm en rijk, 

tussen opgeleiden en niet-opgeleiden, tussen zij die kunnen kiezen en zij die 

niet kunnen kiezen, tussen zij die participeren aan de samenleving en zij die 

niet participeren, vergroot. 

2.1.3. De toenemende angst en het subjectieve 

onveiligheidsgevoel 

Uit onderzoek blijkt dat de angst én de belangstelling voor angst 1 toeneemt 

in onze samenleving. Deze angst komt o.m. tot uiting in de toename van het 

onveiligheidsgevoel. 

Dit onveiligheidsgevoel heeft negatieve gevolgen. Angstige mensen beperken 

hun bewegingsvrijheid en voelen zich ongelukkig. De band met de buurt 

verzwakt en de gemeenschapszin neemt af. Individuele bewoners passen 

hun gedrag aan. Zij blijven meer thuis, laten extra sloten en alarminstallaties 

plaatsen. Zij trekken zich psychisch en fysiek uit de buurt terug, wat 

dan weer bijdraagt tot een verdere atomisering van de buurt. De informele 

sociale controle neemt af, wat dan weer kan leiden tot een toename van de 

criminaliteit. Met andere woorden: angst is negatief voor de levenskwaliteit 

van mensen, van de buurt en van de samenleving. Angst komt ook tot uiting 

in een verhoogde kans op politiek extremisme en de ontwikkeling van een 

repressieve opstelling. 

Belangrijk voor de interculturele wijken waarin Samenlevingsopbouw 

Antwerpen stad werkt, is dat de grotere zichtbaarheid van “de andere” een 

groter onbehagen en onveiligheidsgevoel veroorzaakt. De eerste generatie 

migranten schakelde zich in via arbeid en wilde daarbij haar eigenheid 

zoveel als mogelijk verborgen houden. De laatste decennia is "de allochtoon" 

zichtbaarder geworden 2 . De confrontatie met “de andere” roept onveiligheidsgevoelens, 

angstreacties en racistische reflexen op. 

Het samenleven met migranten kan minimaal verklaren waarom Vlamingen 

zich onveilig voelen 3 . Dit heeft an sich niets te maken met de criminaliteit 

onder de allochtone bevolking. Onveiligheidsgevoelens zijn vooral het resultaat 

van de angst voor onbekenden. 

Hierover verscheen deze zomer een ophefmakende studie van de Amerikaanse 

1. Elchardus, M., ea, Onveiligheidsgevoelens, een literatuurstudie. Studie uitgevoerd in opdracht van de 

KBS, 2003. 

2. De Vos, R., “Filosofische visies op gemeenschapsvorming” in: Cockx, F., De Vriendt, J., Cahier, Ne Zanger 

is een roep: over gemeenschapsvorming, 2006. 

3. Van hemel, L., Subculturele diversiteit en onveiligheidsgevoel in Vlaanderen, Eindverhandeling, Katholieke 

universitiet Leuven, 2005. 

socioloog Robert Putnam 4 . Hij stelt dat als de diversiteit in een wijk stijgt, de 

sociale netwerken uit elkaar vallen en mensen elkaar gaan wantrouwen. Ook 

tussen autochtonen onderling, stijgt het wantrouwen als er vreemde eenden 

in de bijt komen. Voor de tegenstanders van de multiculturele samenleving 

een bewijs dat ze niet werkt! 

Mark Hooge stelt dat het inderdaad niet vanzelfsprekend is om samen te leven. 

Spontaan zal er nooit contact komen 5 . Daarom moet je dit kunstmatig bevorderen. 

Als je dit niet doet, krijg je buren die elkaar negeren. Mensen krijgen 

minder angst voor elkaar als ze de muren van het getto slopen. Dit gaat niet 

vanzelf. De overheid moet ingrijpen. Intercultureel samenleven, is aangeleerd 

gedrag. Angst voor anderen is een van onze menselijke overlevingsinstincten. 

2.1.4. Gebrek aan herkenbaarheid 

Angst en het vermijdingsgedrag zorgen ervoor dat het niet vanzelfsprekend is 

om contact te maken met mensen van een andere afkomst. 

De Nederlandse sociologe Talja Blokland stelt dat samenlevingsproblemen en 

het tekort aan sociale cohesie voortvloeien uit een gebrek aan herkenbaarheid 

6 . Herkenbaarheid ontstaat op basis van herhaaldelijke observaties van 

anderen in de openbare ruimte. Herkenbaarheid doorbreekt de anonimiteit. 

Het is een remedie tegen de onzekerheid en het gevoel geen vat te hebben op 

de eigen straat, buurt of stad die men niet langer als van zichzelf beschouwt. 

Werken aan ontmoeting en herkenbaarheid in het dagdagelijkse leven is niet 

eenvoudig. Vaak is er immers sprake van een diepgeworteld wantrouwen 

tussen de verschillende bevolkingsgroepen. De negatieve beeldvorming via de 

media is hier niet vreemd aan. 

Bewoners geven sterk aan dat ze problemen hebben met de herkenbaarheid 

van hun omgeving. Onzekerheid en onveiligheid prijken hoog op de lijst van 

zwaarste problematieken waar ze mee geconfronteerd worden. Vaak wordt 

de veelvormigheid en complexiteit van de samenleving toegeschreven aan de 

andere “die van mij verschilt”. 

Ruth Soenen stelt in haar antropologisch onderzoek vast dat op publieke 

plaatsen en in winkels of trams, mensen willens nillens in contact komen met 

diverse soorten onbekenden. Zij noemt dit het kleine ontmoeten 7 . Het gaat om 

vluchtige en korte contacten die reëel zijn en die een sociale betekenis hebben. 

Het kleine ontmoeten confronteert ons met een grote diversiteit en kan 

er mee voor zorgen dat “de andere” meer herkenbaar wordt. 

4. Vandyck, T., “hoe meer diversiteit er is, hoe groter het wantrouwen wordt” in: De morgen, 18 augustus 

2007. 

5. Hooghe, M., ‘Het verenigingsleven en een democratische politieke cultuur. Dragen alle verenigingen bij 

tot de democratie?’, in: dialoog – webtijdschrift voor agogiek in dialoog, jaargang nr. 2, maart 2003. 

6. Blokland, T., Wat stadsbewoners bindt: sociale relaties in een achterstandswijk, Kampen, Kok Agora, 

1998. 

7. Soenen, R., Het kleine ontmoeten. Over het sociale karakter van de stad, Garant, 160 p. 


2.2. groepsvorming 

2.2.1. Individualisering gaat het opnemen van een 

maatschappelijk engagement niet tegen 

De toenemende individualisering, secularisering, modernisering en vermarkting 

worden als belangrijke oorzaken van de samenlevingsproblemen en 

het afbrokkelen van de sociale samenhang gezien. De verregaande individualisering 

zou groepsvorming tegengaan en het aantal verbindingen tussen 

mensen doen afnemen 1 . 

Kijkt men naar de werkelijkheid dan ziet men dat er geen sprake is van 

sociale ontbinding. Mensen zetten zich in als vrijwilliger, zijn lid van een vereniging 

en organiseren collectieve acties. De tijdsgeest mag dan liberaal zijn, 

mensen blijven sociale wezens 2 . Volgens Duyvendak verlangt er nagenoeg 

niemand naar een ongebonden, autonoom of contextloos leven. De gemeenschapsbanden 

bestaan nog altijd, maar ze zijn veranderd. Het groepsgedrag 

is lichter, makkelijker en minder beperkend geworden. De collectieven waar 

men deel van uit maakt zijn minder robuust dan de vroegere kerken, partijen 

of vakbonden. 

Enkele cijfers op een rijtje: 

3 • De helft van de Vlamingen is actief in minstens één vereniging . Dit 

is een stabiel cijfer. In de grootstad stellen wij een hoger participatiecijfer 

vast dan elders. 

4 • Een vijfde van de Vlamingen verricht onbetaald vrijwilligerswerk . 

Dit is opnieuw een stabiel cijfer. Deze groep bestaat meer uit 

mannen, 45 tot 65 jarigen en hoger geschoolden. Vlamingen doen 

ook meer aan vrijwilligerswerk in de stedelijke rand dan in de 

grootsteden. 

• Maatschappelijk achtergestelde groepen participeren opmerkelijk 

minder aan het verenigingsleven dan de sociaaleconomisch sterkere 

groepen5 . Enkel in religieuze verenigingen, vakbonden, vrouwenorganisaties 

en helpende verenigingen speelt de socio-economische 

achtergrond geen rol. 

Mensen organiseren zich niet minder dan enkele decennia geleden. Ze doen 

dit wel op een andere manier. Zo stelt Lesley Hustinx 6 vast dat het vrijwilligersengagement 

veranderd is. Het klassieke beeld van een langdurige, 

1. Duyvendak, J., “Specie kleeft anders dan cement” in: MO/samenlevingsopbouw, oud en nieuw, 15de 

jaargang, nr. 144/145. 

2. Duyvendak, J., Hurenkamp, M., Vrijheid in gemeenschap. Essay, 2004. 

3. Bral, L., Maatschappelijke trends met achterstelling als invalshoek, Presentatie op Samenlevingsopbouw 

Vlaanderen op 7 mei 2007. 

4. Idem. 

5. Gijselinckx, C.; Loose, M., Wie participeert er (toch)? Patronen en factoren van verwachte en onverwachte 

participatie aan het verenigingsleven in Vlaanderen, in: Vlaanderen gepeild, Leuven: Hoger 

Instituut voor de Arbeid, 2007. 

6. Hustinx, L., “De rechten van vrijwilligerswerk. Eigentijds vrijwilligerswerk voor iedereen een recht?” in: 

overwerk, tijdschrift van het steunpunt WAV, 2-3, 2005. 

regelmatige onbaatzuchtige, onvoorwaardelijke en organisatiegebonden 

inzet, vervaagt. Meer en meer maakt dit beeld plaats voor een vorm van 

kortstondig, projectmatig, zelfgericht en ongebonden vrijwilligerswerk. 

2.2.2. Groepsvorming op basis van verschillende rollen en 

identiteiten 

Voor de sector Samenlevingsopbouw - die werkt aan structurele oplossingen 

voor collectieve problemen - is de vaststelling dat het probleem van sociale 

samenhang gaat over een tekort aan bruggen tussen bestaande gemeenschappen 

of groepen belangrijk. Vanuit onze maatschappelijke opdracht 

om vooral te werken met maatschappelijk achtergestelde groepen is de 

kloof tussen hoog- en laaggeschoold, kansrijk en kansarm, allochtoon en 

autochtoon, gelovig en niet gelovig, moslim en niet moslim een belangrijk 

aanknopingspunt. 

Groepen ontstaan vaak spontaan uit het sociale weefsel van de samenleving 7 . 

Vanuit de opbouwwerkmethodiek is het belangrijk te bekijken hoe in de 

huidige maatschappelijke context groepen zich vormen en in stand houden. 

Wij overlopen de verschillende bases waarop groepen gevormd worden 8 . 

y groepsvorming op basis van dezelfde etnische afkomst 

Etnisering wordt vaak opgevat als een vorm van sociale afsluiting9 . Met 

etnisering bedoelen we het benadrukken van fysieke en culturele aspecten 

die betrokkenen zien als het eigene. Etnisering kan betrekking hebben op 

de verschillende deelaspecten van een cultuur zoals de taal, de godsdienst, 

de zeden en gewoonten, de geschiedenis of de politiek. Kortom, met alles 

wat met de identiteit van gemeenschappen te maken heeft. Het is hierbij 

niet van belang of de constructie van de nieuwe identiteit historisch juist 

is of niet. Van belang is dat de betrokkenen deze constructie voorstaan en 

legitiem achten. Etnisering is niet alleen een reactie op uitsluiting, maar kan 

zich ook voordoen tijdens processen van sociale opgang. Ook de autochtone 

bevolking is niet vrij van etnisering. Nationalisme, het streven naar uniforme 

waarden en normen, naar een cultureel homogene samenleving en de 

opgang van extreemrechts zijn makkelijk uit te leggen als vormen van witte 

etnisering. 

y groepsvorming vanuit identificatie rond een gezamenlijk belang 

Mensen van allochtone afkomst organiseren zich in zelforganisaties 10 vanuit 

de identificatie met de eigen groep, om hun eigen identiteit te kunnen bele- 

7. Görgöz, R., “Gemeenschapsvorming en diversiteit”, in: Cockx, F., De Vriendt, J., Cahier, Ne Zanger is een 

roep: over gemeenschapsvorming, 2006, blz. 81. 

8. Gebaseerd op gesprekken op de personeelstweedaagse (april 2007) en de ronde tafel rol van het middenveld 

– verenigingsleven – actief burgerschap van dinsdag 4 september 2007, Georganiseerd door 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad. 

9. Gowricharn, R., Het omstreden paradijs, over multiculturaliteit en sociale cohesie, Utrecht, 2002. 

10. Veel van die zelforganisaties zijn erkend door stad Antwerpen. 


ven, om hun cultuur uit te dragen of om ontmoetingen met Belgen tot stand 

te brengen. Zo zullen de voortrekkers van zelforganisaties andere leden van 

de groep helpen om zich te integreren of dienstverlening organiseren voor 

nieuwkomers uit de eigen groep. 

y groepsvorming op basis van religie 

We stellen vast dat de rooms-katholieke religie steeds minder een bindmiddel 

is. Toch is er ook sprake van een revival. Denken we maar aan de populaire 

jongerendagen en de groeiende invloed van de Sint-Egidius gemeenschap. 

Voor de moslimbevolking is religie nog wel een belangrijk bindmiddel. 

In de wijken waar Samenlevingsopbouw Antwerpen stad actief is, zijn 

moskeeën belangrijke ontmoetingsplaatsen. Daarom zijn het ook belangrijke 

plekken als men de moslimgemeenschap wil bereiken én betrekken bij de 

ruimere samenleving. We doen er een appél op hen als burger. Moskeeën 

kunnen een plaats zijn van waaruit emancipatorisch gewerkt wordt. 

y groepsvorming op basis van een achterstellingspositie 

Men kan mensen organiseren op basis van hun achterstellingspositie zoals 

dit gebeurde bij eerdere emancipatieprocessen (vrouwenbeweging, arbeidersbeweging, 

…). Deze vorm van groepsvorming is eigen aan de sector 

samenlevingsopbouw. 

We kunnen stellen dat elke vorm van groepsvorming uitsluiting in de hand 

werkt. Ook als men mensen organiseert op basis van een gezamenlijk belang, 

sluit men andere belangen uit. Bij het organiseren van een straatpoets 

bijvoorbeeld zijn er “goede burgers” die meewerken en “slechte burgers” die 

niet participeren. Zelfs mensen samenbrengen om te feesten, kan aanleiding 

geven tot segregatie. Zo kreeg de allochtone gemeenschap een veeg uit de 

pan van Antwerpse politici omdat ze niet aanwezig waren op de nieuwjaarsreceptie 

van de stad. 

2.3. Netwerkvorming 

2.3.1. Gebrek aan gemengde netwerken 

Opbouwwerkers stellen vast dat spontane groepsvorming tot homogene 

groepsvorming leidt. Mensen zoeken gemakkelijker mensen op die eenzelfde 

culturele voorkeur hebben, een gelijke rol vervullen, van dezelfde etnische 

afkomst zijn en/of hun identiteit op dezelfde manier beleven. Ze doen dit 

vooral omdat ze in een groep vertrouwen en veiligheid vinden. 

We merken dat netwerken moeilijk gemengd geraken, zowel naar etnische 

als naar sociaal-economische diversiteit. Bijvoorbeeld: “witte” huurdersgroepen 

hebben zo’n hoge drempels dat het voor allochtone huurders 

moeilijk is om er deel van uit te maken; de netwerken van generatiearmen 

beperken zich vooral tot lotgenoten… 

De homogene groepsvorming werkt segregatie in de hand. Segregatie kan 

leiden tot polarisering als de standpunten van de groepen t.o.v. elkaar verharden. 

Een manier om segregatie en polarisering tegen te gaan is het slaan 

van bruggen tussen de verschillende segmenten van de samenleving. Daar 

wringt echter het schoentje. Talja Blockland stelt dat sociale netwerken van 

burgers van allochtone en autochtone afkomst moeilijk onderling gemengd 

raken 1 . Het gaat immers over die contacten die mensen niet spontaan 

aangaan 2 . 

Er is niet alleen een gebrek aan gemengde netwerken tussen mensen van 

allochtone en autochtone afkomst. Ook de kloof tussen arm en rijk vind je 

terug in sociale netwerken. 

Bourdieu 3 stelt dat de hogere klassen het sociale en culturele kapitaal gebruiken 

om de lagere sociale klassen op een subtiele manier te verhinderen om 

op te klimmen op de sociale ladder. Door bv. interessante banen onder elkaar 

te laten circuleren en ervoor te zorgen dat opera hoger wordt geschat dan 

carnavalsnummers zet men het sociaal en het cultureel kapitaal in om het 

economisch kapitaal te reserveren voor de ingewijden. 

Armoede gaat ook gepaard met krimpende en homogene sociale netwerken 

en een afname van de sociale contacten 4 . Armen nemen nauwelijks deel 

aan het socio-culturele leven. Vrije tijd is vaak het eerste waarop bespaard 

wordt. Hierdoor raken mensen in armoede nog meer vervreemd van de 

samenleving. 

2.3.2. Sociologische strategieën om tot duurzame vermenging 

van netwerken te komen 

Het feit dat mensen zich vooral bewegen in eigen kring kan leiden tot de 

oprichting van verenigingen die het wij/zij-gevoel versterken. In een samenleving 

die al barsten vertoont, kan dit problematisch zijn. We moeten dus op 

zoek naar manieren om gemengde netwerken te creëren. 

Binnen de sociologie zijn er verschillende standpunten over het werken aan 

gemengde netwerken. Afhankelijk van de stroming gaat men ervan uit dat 

men contacten al dan niet moet forceren om tot een respectvolle interculturele 

samenleving te komen. 

De aanhangers van de contacthypothese gaan ervan uit dat onbekend 

1. Blokland, T., Wat stadsbewoners bindt: sociale relaties in een achterstandswijk, Kampen, Kok Agora, 

1998. 

2. Ronde tafel m.b.t. de rol van het middenveld, het verenigingsleven en actief burgerschap van dinsdag 

4 september 2007, Georganiseerd door Samenlevingsopbouw Antwerpen stad. 

3. Om klassenverschillen te beschrijven, gebruikt Pierrre Bourdieu het begrip “kapitaal”. Hij maakt een 

onderscheid tussen: economisch kapitaal: financieel bezit; sociaal kapitaal: het geheel van relaties tussen 

het individu en de anderen en de graad van eer en respectabiliteit die men geniet; cultureel kapitaal: 

kennis, vaardigheden, de familiaal-culturele erfenis en diploma’s. 




onbemind maakt. Negatieve beeldvorming treedt op als gevolg van het ontbreken 

van contacten tussen autochtonen en allochtonen. Men gaat ervan 

uit dat gemengde contacten gemengde netwerken tot stand brengen. Uit 

onderzoek 1 blijkt dat mensen die op het werk of in hun buurt contact hebben 

met etnische minderheden minder geneigd zijn om die groep als geheel 

op afstand te houden. Hierin vinden de onderzoekers grond voor volgende 

stelling: alledaagse positieve ervaringen van mensen in gemengde sociale 

situaties, kunnen bijdragen aan het verminderen van etnische dreiging. In 

Vlaanderen blijkt nochtans dat de weerstand t.a.v. allochtonen niet wegebt 

door gewenning 2 . 

Aanhangers van de like me hypothese gaan ervan uit dat gemengde contacten 

uitzonderlijk zijn omdat je enkel contact wil onderhouden met mensen 

die in hoge mate hetzelfde zijn. Door een sterk verschillende levensstijl 

hebben mensen nu eenmaal nauwelijks contactonderwerpen, zelfs al wonen 

ze op een steenworp van elkaar 3 . 

Het nut van het kunstmatig bevorderen van contact wordt enkel aanvaard 

binnen de contacthypothese: je krijgt netwerken over de grenzen heen als 

je ontmoeting organiseert over de grenzen heen. Bij de like me hypothese is 

er alleen ergernis als je verschillende culturen samenbrengt. Alleen als men 

mensen eerst opvoedt opdat andersheid eigenheid wordt, wordt het verschil 

weggevlakt. 

Uit beide hypotheses kan men een derde hypothese synthetiseren die stelt 

dat men dezelfde mensen met grote regelmaat moet samenbrengen omdat 

ze anders toch weer uit elkaar drijven door hun verschillende levensstijl. 

De hypothese stelt dat je mensen een andere levensstijl moeten aanleren 

om intercultureel te kunnen samenleven. Elkaar aanvaarden en met elkaar 

leren omgaan, veronderstelt meer dan het creëren van sociale netwerken in 

buurten. Het gaat over een leerproces met als doel ”het andere” als normaal 

te beschouwen en niet als een aantasting van je eigenheid . 

Robert Putnam spreekt over bonding en bridging 4 . Men versterkt allerlei 

groepen (bonding) rond een gemeenschappelijkheid. Vanuit deze groepsvorming 

werkt men aan een open houding t.o.v. andere groepen door opnieuw 

te zoeken naar wat men gemeenschappelijk heeft. Van daaruit bouw je 

aan bruggen en leg je dwarsverbindingen tussen verschillende groepen 

(bridging). 

Bij bridging en bij het bevorderen van de solidariteit tussen groepen zijn er 

een aantal hinderpalen. Eerst en vooral kunnen de groepen zich moeilijk 

1. Coenders, M., Lubbers, M., Scheepers, P., ‘Het tolerante land’ in historisch en landenvergelijkend perspectief, 

In: Jaarboek Mens en Maatschappij, december 2006. Amsterdam: University Press. 

2. Meulemans, B., Billiet, J., Etnocentrisme in Vlaanderen, Opmars of afnamen?, in: Vlaanderen gepeild, 

Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, administratie planning en statistiek, 2005. 

3. Zie bijvoorbeeld het onderzoek van Maarten Loopmans: Loopmans, M. (2000), ‘Het bedrog van de 

buurt’, Agora, 16 (3), 26-28. 

4. Putnam, R., Bowling alone. The collapse and revival of American Community. New York, Simon and 

Schuster. 

identificeren 5 met elkaar. Men leeft binnen de veilige grenzen van de eigen 

groep en wil dat het liefst zo houden. Ten tweede is de sociale afstand tussen 

de groepen met macht en de groepen zonder macht, groot. Religieuze en 

culturele verschillen tussen de “machtigen” en de “machtelozen” benadrukken 

deze afstand nog eens. 

Volgens Talja Blockland moet men mensen, groepen en instituties duurzaam 

of herhaald bij elkaar brengen wil men tot een interculturele samenleving 

komen en wil men sociale netwerken doen ontstaan. Zij stelt dat er drie 

belangrijke aanknopingspunten zijn om mensen bij elkaar te brengen. In de 

eerste plaats is er het thema van de sociaaleconomische achterstand van 

de onderscheiden minderheden. Zolang die achterstand niet kleiner wordt, 

blijven andere initiatieven tot verbinden onzinnig. Sociaaleconomische 

positieverbetering van minderheden gaat samen met meer interetnische 

verbindingen. 

Het tweede aangrijpingspunt betreft de inrichting van openbare plaatsen 

en het benutten van publieke instituties. Deze inrichting is belangrijk om 

publieke familiariteit op te bouwen. Als stadsbewoners de anderen herhaald 

tegenkomen, bouwen ze kennis op waardoor het vreemde meer eigen wordt. 

Het derde aangrijpingspunt betreft duurzame projecten die interetnische 

verbindingen bevorderen op niet-etnische gronden. Het gaat over het 

verbinden op grond van gemeenschappelijkheid en het overstijgen van wat 

mensen scheidt. 

Om tot kwaliteitsvolle banden te komen kan men verschillende stappen zetten 

op de bindingsladder. 

In eerste instantie moeten mensen elkaar ontmoeten, wil er sprake zijn van 

intercultureel contact. In de wijken waar Samenlevingsopbouw Antwerpen 

stad actief is, is dit niet evident omdat de verschillende gemeenschappen 

elkaar niet kennen en naast elkaar leven. Groepsoverstijgende ontmoeting 

moet bewust tot stand worden gebracht. Het gaat bijvoorbeeld over straat- 

of buurtfeesten, maar ook over het inrichten van ontmoetingsplaatsen 

(markt, bibliotheek, park, speelterrein of voetbalveld) waar verschillende 

etnische groepen met elkaar in contact kunnen komen. 

De tweede stap is dat mensen elkaar leren kennen. Sommigen denken dat 

ontmoeten automatisch leidt tot het leren kennen en waarderen van elkaar 6 . 

Dit is echter erg optimistisch gedacht. Het vluchtige ontmoeten op een 

straatfeest, festival of markt leidt niet noodzakelijk tot betekenisvolle communicatie 

tussen leden van verschillende etnische groepen. Enkel het bewust 

streven naar wederzijds begrip en respect leidt tot resultaat. 

Een stap verder is het organiseren van interculturele ontmoeting om concrete 

5. Zie ook Talja Blokland m.b.t. herkenbaarheid. 

6. Zie de contacthypothese. 


afspraken te maken over bijvoorbeeld omgangsvormen in de buurt, geluidshinder, 

enz. De idee is dat wanneer buurtbewoners tot een gesprek komen ze 

misschien ontdekken dat ze minder van elkaar verschillen dan ze aanvankelijk 

dachten en dat ze zich aan dezelfde problemen in de buurt ergeren. Deze 

ontdekking kan een basis zijn om gezamenlijk afspraken te maken. 

Een laatste stap is het streven naar wederzijdse hulprelaties. Het idee is dat 

maatschappelijk achtergestelden door informeel contact met meer kapitaalkrachtige 

groepen meer informatie en dus betere kansen krijgen in de 

samenleving. 

2.3.3. Solidariteit in een interculturele samenleving 

Men kan zich afvragen of het erg is dat er weinig gemeenschappelijkheid en 

solidariteit bestaat tussen de verschillende bevolkingsgroepen 1 . Wanneer 

iedereen voldoende solidair is met de leden van de eigen groep en wanneer 

niemand zich vijandig opstelt jegens niet-groepsleden is er toch niets aan de 

hand? 

Twee argumenten schragen de idee dat er in de interculturele samenleving 

nood is aan solidariteit tussen de verschillende bevolkingsgroepen 2 . Het 

eerste argument vloeit voort uit overwegingen over sociale rechtvaardigheid. 

Een samenleving is het aan zichzelf verplicht hardnekkige sociale ongelijkheid 

te bestrijden. Pas wanneer burgers gelijke kansen krijgen en deze kansen 

ook daadwerkelijk kunnen gebruiken, is de geschetste laissez-faire-houding 

verdedigbaar. Een tweede argument is gebaseerd op een welbegrepen 

eigenbelang: een aanzienlijk en structureel verschil in sociale positie tussen 

bevolkingsgroepen bedreigt de sociale samenhang. De kans dat uitgesloten 

groepen gevoelens van wrok ontwikkelen en zich definitief afkeren van de 

ontvangende samenleving wordt groter naarmate de culturele en sociale 

scheidslijnen scherper en meer langdurig zijn. 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad erkent dat het risico bestaat dat 

socio-economische tegenstellingen omslaan in etnisch religieuze tegenstellingen. 

Sociale cohesie bestaat bij de gratie van doorlaatbare grenzen tussen 

groepen, onderlinge afhankelijkheid en wederkerigheid. Dit alles komt er 

niet vanzelf. Zowel de overheid als de burgers zullen proactief moeten handelen 

om nieuwe vormen van gemeenschappelijkheid te creëren. 

2.3.4. Rol van het middenveld 

We willen even stil staan bij het middenveld. In het zoeken naar nieuwe 

organisatievormen om tot een solidaire en interculturele samenleving te 

komen, speelt het middenveld ons inziens een belangrijke rol. 

1. Komter, A., Burgers, J. & Engbersen, G., Het cement van de samenleving; een verkennende studie naar 

solidariteit en cohesie. Amsterdam, University Press, 2000. 

2. Idem. 

Luc Huysse 3 definieert het middenveld als organisaties die drie activiteiten 

ontplooien: dienstverlening, waardenvorming en belangenverdediging. 

Met deze activiteiten bouwt het middenveld bruggen tussen de burger 

en de politieke instellingen. Er wordt m.a.w. gewerkt aan integratie binnen 

de samenleving in het algemeen en binnen het politiek systeem in het 

bijzonder. 

y vangnetten van het klassieke verenigingsleven vallen weg: wat is het 

belang van het middenveld? 

In het verleden beschikten politieke partijen over een middenveld waarbinnen 

gewone mensen zich engageerden. Meer concreet ging het over 

zuilgebonden verenigingen, scholen, jeugdbewegingen, enz. Dit middenveld 

is voor een groot deel weggevaagd en niet langer een middel tot integratie 

van mensen in de samenleving en in de politieke wereld. Dit wil niet zeggen 

dat mensen geen engagement meer aangaan. Het aantal mensen dat aan 

het verenigingsleven deelneemt, blijft constant. Mensen engageren zich wel 

anders en elders. In de steden is er een rits aan nieuwe fora en verenigingen, 

enz. Soms gaat het over tijdelijke verenigingen of actiegroepen die zichzelf 

opheffen als ze hun doel bereikt hebben. Ook in de culturele sector en bij 

migrantenorganisaties vinden we een bruisend engagement terug. 

Het is belangrijk dat de overheid het middenveld activeert. Op deze manier 

maken politici de burger duidelijk dat er naar hem geluisterd wordt én dat 

het zin heeft om je ergens voor in te spannen. 

y verenigingsleven en democratisering 

Mark Hooghe stelt vast dat een samenleving waarin er netwerkvorming 

bestaat beter functioneert 4 op politiek en economisch vlak. Participatie 

leidt tot een beter functionerende overheid. Een sterk uitgebouwd verenigingsleven 

zet de overheid onder druk om meer alert te reageren op diverse 

maatschappelijke behoeften. M.a.w. op macroniveau is een vereniging of een 

beweging een krachtig instrument om economische en politieke belangen te 

verdedigen. 

Op microniveau is er echter geen aanwijzing dat de deelname aan groepen 

automatisch zou leiden tot een meer democratische instelling van individuen. 

Soms kan zelfs het omgekeerde optreden. Sommige verenigingen zoals 

vakbonden blijken geen democratische houding te bevorderen. Het verenigingsleven 

komt niet als een soort democratisch manna uit de lucht vallen. 

Verenigingen zijn maar goed voor de democratie in de mate dat er binnen die 

verenigingen ook een democratisch waardepatroon gecultiveerd wordt 5 . Dan 

zijn het plaatsen waar mensen leren onderhandelen en bemiddelen. Deze 

3. Huyse, L, Over politiek, Leuven: Uitgeverij Van Halewyck, 2003, 437 p. 

4. Hooghe, M., ‘Het verenigingsleven en een democratische politieke cultuur. Dragen alle verenigingen bij 

tot de democratie?’, in: dialoog – webtijdschrift voor agogiek in dialoog, jaargang nr. 2, maart 2003. 

5. Vooral verenigingen met veel hooggeschoolde leden, worden hierdoor gekenmerkt. Vaak zijn dit buurtwerken, 

schoolcomités of sportverenigingen. 


vaardigheden hebben een positief effect op het democratisch bewustzijn. 

Mark Hooghe doet een oproep op het middenveld om constant aan deze kar 

te trekken. 

2.4. samenleving en conflicten 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad stelt vast dat er zich in verschillende 

stadswijken al dan niet latente conflicten voor doen. 

2.4.1. Concurrentie aan de onderkant van de samenleving 

In 2003 begon de wereld aan haar sterkste economische groei sinds de jaren 

’701 . Sinds de val van de Berlijnse muur zijn klassenverschillen ogenschijnlijk 

minder belangrijk geworden. Schijn bedriegt, want de grote ongelijkheden 

komen meer en meer terug op de – internationale – agenda. Mondiaal 

spreekt men over de 20/70/10 samenleving. Rik Coolsaet beschouwt dit als 

de nieuwe vorm van klassenmaatschappij: de 20 % uitgestotenen, de 70 % 

middenklasse en de 10 % superrijken. Mondiaal stelt men vast dat de kloof 

tussen de allerrijksten en de allerarmsten toeneemt. De aanvaarding van 

grote ongelijkheden slinkt. De middenklasse leeft in angst om in verdrukking 

te raken. 

In Vlaanderen zien we dat de groep mensen die in armoede leeft of met 

uitsluiting wordt geconfronteerd steeds meer divers is. Volgens de onderzoeksgroep 

OASeS van de Universiteit Antwerpen kennen personen van 

Marokkaanse en Turkse herkomst een zeer groot armoederisico (zie omgevingsanalyse 

deel 1). 

Hoewel er veel overeenkomsten bestaan tussen de verschillende maatschappelijk 

achtergestelde groepen, hebben ze geen voeling met elkaar. Generatiearmen, 

arbeiders en de lagere middenklasse beschouwen elkaar, en vooral 

de allochtonen, als concurrenten op de woon- school en arbeidsmarkt. 

Een verklaring voor deze concurrentie vinden we in de competitietheorie 2 . 

Die stelt dat mensen met een zwakke economische positie meer concurrentie 

ondervinden van de aanwezige allochtonen. Hierdoor uiten ze meer 

bezwaren tegen hun aanwezigheid. Deze theorie verklaart ook waarom leden 

van etnische minderheidsgroepen leden van andere etnische groepen als 

bedreigend ervaren en dienovereenkomstig op hen reageren. 

De concurrentie aan de onderkant van de samenleving neemt overigens toe. 

De aanwezigheid van mensen zonder wettig verblijf, is hier niet vreemd aan. 

Ze worden als een last ervaren als ze in een problematisch contact komen 

met de legale samenleving. Mensen zonder wettig verblijf die niet in een 

(zwart) economisch circuit terecht komen omwille van ziekte, gezin, ouder- 

1. Coolsaet R. (2008), de geschiedenis van de wereld van morgen, Uitgeverij van Halewijck, Leuven, 320 p. 

2. Jacobs, D., Abts, K., Swyngedouw, M. (2001), Verklaringen voor etnocentrisme. De rol van sociaal 

kapitaal, sociaal-economische onzekerheid, sociale integratie en gevoelens van discriminatie. Een 

verkenning. Brussel: IPSoM. 

dom of het ontbreken van netwerken komen in armoede terecht. Zij wegen 

op de draagkracht van de netwerken die hen ondersteunen. De nieuwste 

groepen worden door eerder gemigreerde gemeenschappen én door de 

autochtonen in de rol van zondebok geduwd. Zo stelt Vranken 3 in het onderzoek 

naar armoede bij mensen van buitenlandse afkomst dat de ervaren 

achterstelling mensen in het verweer dwingt. Het zet hen er toe aan om op 

hun eigen beurt mensen te gaan uitsluiten. 

Dit confronteert opbouwwerkers met het feit dat maatschappelijk achtergestelde 

groepen waar zij zich naar richten niet enkel verschillend zijn maar dat 

ze elkaar als concurrenten beschouwen. De maatschappelijk achtergestelde 

groepen met de minste draagkracht krijgen de zwaarste draaglast van de 

problemen die diversiteit met zich meebrengt. Dit werkt net bij de maatschappelijk 

achtergestelde groepen radicalisering in de hand. 

2.4.2. Racisme, onverdraagzaamheid en toegenomen 

islamofobie 

Een groot aantal Vlamingen aanvaardt de diversiteit in de samenleving en 

de multiculturele samenleving niet. Bijna negen Vlamingen op tien vindt dat 

vreemdelingen zich moeten aanpassen aan de Belgische cultuur en gebruiken. 

Amper 3,5 % vindt dat nieuwkomers hun eigen cultuur mogen behouden. 

Dit betekent niet dat Vlamingen afwijzend staan tegenover de migrant 

als persoon. Bijna 60 % van de Vlamingen vindt dat Turken en Marokkanen 

over het algemeen vriendelijk zijn als men ze beter leert kennen. 

Zoals we in het deel 1 “Armoede en sociale uitsluiting” al aanhaalden, zijn 

mensen van niet-Europese afkomst vaak het slachtoffer van discriminatie op 

de arbeidsmarkt, de woningmarkt en in het onderwijs. 

In 2006 ontving het Centrum 650 meldingen van raciale discriminaties en 

racisme en 75 klachten van discriminatie op basis van geloof. Een vergelijking 

met voorgaande jaren duidt op een aantal onrustwekkende trends: racistisch 

geweld zit in de lift, er zijn meer meldingen van discriminatie in de dagelijkse 

omgang en het racisme op de werkvloer lijkt verder te stijgen. 

De jonge generatie protesteert openlijk tegen discriminatie en sociale uitsluiting. 

Ze wil het verschil niet langer uitgommen maar haar culturele eigenheid 

op het publieke forum verdedigen. Tarik Fraihi 4 stelt dat de mondigheid van 

de tweede generatie allochtonen veel groter is dan die van de eerste generatie. 

Ze zijn niet bereid om hun kansen te verspelen door discriminatie en 

racisme. Juist omdat allochtone jongeren ervaren dat ze niet dezelfde kansen 

krijgen als hun autochtone leeftijdsgenoten en mondig geworden zijn, is er 

op dit moment een radicalisering aan de gang. Allochtone jongeren willen 



4. Fraihi, Tarik (2000), Het failliet van de integratie-industrie. Opinietekst in de Morgen, 8 mei 2002. 


erbij horen en eisen hun rechten op. Inclusief het recht om anders te zijn. 

Tarik Fraihi wijst ook op een belangrijk sociologisch mechanisme dat stelt 

dat "de ander" zich meer en meer gaat gedragen volgens het racistische 

beeld dat in de perceptie overheerst 1 . Allochtone jongeren doen beroep op 

hun destructief recht 2 . Dit is het recht dat mensen zich toeëigenen om wraak 

te nemen op diegene die hen onrecht heeft aangedaan. De pijn die hen is 

aangedaan geeft hen het recht om te reageren. Soms tegen de dader zelf, 

maar vaak ook tegen een onschuldige derde. Allochtone jongeren beschouwen 

kolonisatie en discriminatie als onrecht. De ongelijkheid die hen treft, 

willen zij wreken op “de” maatschappij. Destructief recht in combinatie met 

uitsluiting leidt tot territoriumdrang op het openbare terrein, het gebruik van 

de beschuldiging van racisme als wapen en het moeilijk bespreekbaar maken 

van overlast en criminaliteit. 

De toenemende onverdraagzaamheid en racisme is te verklaren door 

verschillende factoren zoals de economische perceptie, de aanwezigheid 

van een politieke partij met een racistisch discours en vermoedelijk ook de 

beeldvorming in de strijd tegen het terrorisme na 11 september 3 . 

Sinds 11 september 2001 wordt "de ander" geïdentificeerd met de islam. 

Soms wordt de islam gezien als de nieuwe vijand bij uitstek in een nakende 

botsing van beschavingen. Soms wordt hij gezien als onverenigbaar met 

de democratie en dus als een obstakel voor de integratie 4 . De islam wordt 

geassocieerd met terrorisme, vrouwenonderdrukking, fundamentalisme, 

onverdraagzaamheid, enz. Er is een groeiend vijandbeeld t.a.v. moslims. Dit 

werkt de segregatie verder in de hand. De uitgebreide media-aandacht voor 

de wereldwijde “war on terrorism” versterkt de associatie tussen islam en 

terrorisme alleen maar. En dit met alle gevolgen van dien voor de houding 

t.o.v. vreemdelingen. 

Er wordt geen onderscheid meer gemaakt tussen de verschillende stromingen 

binnen de islam: moslimextremisme, orthodoxie, gematigde strekkingen, 

enz. Allemaal één pot nat. De angst voor de islam wordt mee gevoed door de 

media die rapporteren over islamitische partijen in Turkije en Marokko, maar 

die zwijgen over het toenemende christelijk fundamentalisme in Europa en 

de Verenigde staten. 

Sprekende voorbeelden over deze eenzijdige beeldvorming zijn er te over. 

Nederlands politicus Geert Wilders voert op zijn webstek een strijd tegen de 

islamisering van Nederland en beweert dat zes op de tien Nederlanders "de 

islam" als een bedreiging zien. Het is duidelijk dat deze beeldvorming een 

1. Fraihi, T., “Racisme:Vlaanderen is ziek;”, in: uitpers, nr. 76, 7de jg, juni 2006. 

2. Destructief recht is een term uit de contextuele therapie. 

3. Idem. 

4. Zemni, S. (2006), Politieke Islam, 9/11 en jihad, ACCO, Leuven, 227 p. 

ideale voedingsbodem vormt voor een groeiende polarisering tussen moslims 

en de anderen. Het vijandsbeeld wordt sterker. Waar er vroeger in de praktijk 

van het opbouwwerk werd verwezen naar Marokkaanse en Turkse mensen 

als oorzaak van de problemen wordt er nu vaker verwezen naar moslims als 

probleemveroorzakers. Bij de moord op Joe Van Holsbeeck in het centraal 

station van Brussel werd meteen de vinger gewezen naar de allochtone 

gemeenschappen en dan meer specifiek Noord-Afrikanen. Er werd de moslimgemeenschap 

gevraagd om de hand in eigen boezem te steken. Het bleek 

achteraf niet om een Noord-Afrikaanse dader te gaan. Anderzijds vindt de 

ontvangende samenleving het niet evident om zelf mee de verantwoordelijkheid 

op te nemen voor de racistische moorden van Hans Van Temssche. 

2.4.3. Radicalisering 

Rik Coolsaet 5 stelt vast dat er overal ter wereld een proces van radicalisering 

bezig is. Voorbeelden zijn de opkomst van het extreem-rechtse gedachtengoed, 

het neoconservatieve en het christelijk fundamentalisme in de 

Verenigde Staten en de toenemende islamofobie. 

Het is dan ook geen toeval dat het begrip identiteit de afgelopen decennia 

zo’n belangrijke plaats inneemt in de politiek. Religieus fanatisme en politiek 

extremisme versimpelen de wereld tot een wij tegen zij. In het zij projecteren 

we ons onbehagen. In het wij zoeken we beschutting. Voorbeelden 

hiervan zijn het hypernationalisme in Joegoslavië, de genocide in Rwanda en 

dichter bij huis de opkomst van het Vlaams nationalisme. 

Heel wat jongeren met een moslimachtergrond zijn op zoek naar hun eigen 

identiteit 6 . Steeds meer jongeren van de tweede generatie voelen zich in 

deze zoektocht aangesproken door de islam. Voor velen gaat de islamisering 

gepaard met een specifiek levensmodel waarbij men als belijdende moslim 

zo strikt mogelijk bepaalde religieuze voorschriften tracht op te volgen. Er 

zijn een aantal uiterlijke zaken waaruit blijkt dat steeds meer jongeren antwoorden 

zoeken in de islam. Waar meisjes een aantal jaar geleden klaagden 

dat hun vader hun dwong om een hoofddoek te dragen is de hoofddoek 

momenteel ook een emancipatorische strijd van vrouwen om het recht op 

hun eigen identiteit. Opbouwwerkers worden geconfronteerd met jongeren 

die plots weigeren om een hand te geven aan iemand van het andere 

geslacht, die actie willen voeren tegen (Marokkaanse) cafés en restaurants 

waar ook alcohol wordt geschonken en die in discussie gaan over de evolutieleer. 

Andere voorbeelden zijn het op tijd bidden, de vraag om ook op de 

werkplaats te kunnen bidden en de toenemende vraag naar halal voedsel op 

scholen. 

Deze tendens van islamisering haakt in op tendensen van structurele 

uitsluiting op de arbeidsmarkt, in het onderwijs én de toenemende islamo- 

5. Zemni, S. (2006), Politieke Islam, 9/11 en jihad, ACCO, Leuven, 227 p. 

6. Fadil, N., Een seculier alternatief door “extrimistene te bestrijden?, een bijdrage op de KIF-KIF site, juni 

2006. 


fobie. Steeds meer jongeren die goed opgeleid zijn maar zich gediscrimineerd 

voelen, identificeren zich verregaand met de eigen groep. Jean Tillie (2006) 

stelt dat een beperkte groep moslimjongeren kiest voor een sociaal isolement 

dat gepaard gaat met een sterk wantrouwen tegenover het politieke 

bestuur. Deze jongeren komen terecht bij radicale imams en websites van 

radicale islamitische stromingen zoals Wahabieten en Jihadisten, of ze 

belanden in Salafistische studiegroepjes. De auteur benadrukt tegelijkertijd 

dat we dit radicalisme genuanceerd en binnen de juiste proporties moeten 

blijven bekijken. Hij waarschuwt ervoor om niet alle jongeren over één kam 

te scheren. Ten eerste gaat het (in Nederland) om een zeer kleine groep 

jongeren van 2 %. Het overgrote deel van de moslimbevolking in Nederland 

is niet gevoelig voor radicalisme. Ten tweede gaat het om fundamentalisten 

met een groot wantrouwen ten opzichte van de politieke elite, maar ook 

tegenover hun eigen religieuze elite. Het zijn mensen die vinden dat de islam 

onder vuur ligt en dat daar wat aan gedaan moet worden. 

Voor opbouwwerkers die niet vertrouwd zijn met de islam blijkt het overigens 

erg moeilijk om de radicalisering van moslims juist in te schatten. 

Zowel volwassenen als jongeren organiseren zich vaak rond religie: een 

plaats organiseren om samen te bidden, Arabische les of koranles geven, 

een reis naar Mekka organiseren,… Het is vaak niet duidelijk wanneer hun 

doelgroep gewoon probeert om vroom te leven en antwoorden zoekt in een 

religieuze context en wanneer ze radicale standpunten innemen. De ervaring 

leert dat voeling met en kennis van islam bij opbouwwerkers en kennis van 

andere talen hier erg belangrijk in zijn. Deze zaken zijn nodig om situaties 

in een juist perspectief te plaatsen, om mensen te kunnen erkennen in hun 

identiteit en om hen op een constructieve manier bij de ruimere samenleving 

te betrekken. 

Jean Tillie en Frank Buysse minimaliseren het gevaar van het radicalisme 

niet helemaal. Ze willen het probleem aanpakken door moslimjongeren 

een democratisch alternatief te bieden én ze uit hun gesloten netwerken 

te halen. De stedelijke overheid sluit zich daarbij aan en doet een appel op 

Samenlevingsopbouw Antwerpen stad om bruggen te slaan 1 . 

Sami Zemni stelde op het rondetafelgesprek van Samenlevingsopbouw 

Antwerpen stad dat jongeren op zoek zijn naar zingeving 2 . Ze zijn ook op zoek 

naar hun identiteit. Radicale stromingen willen dat jongeren hun individualiteit 

opgeven en zich identificeren met de radicale islam. Daarom stelt Zemni 

dat eenzijdig werken aan het verbeteren van de socio-economische positie 

van allochtone jongeren niet voldoende is. We moeten ook aandacht blijven 

hebben voor de identiteitsvorming. 

1. Verslag Ronde tafel over polarisering en radicalisering van dinsdag 12 juni 2007 en Ronde tafel m.b.t. 

de rol van het middenveld, het verenigingsleven en actief burgerschap van dinsdag 4 september 2007. 

Beiden georganiseerd door Samenlevingsopbouw Antwerpen stad. 

2. Verslag Ronde tafel over polarisering en radicalisering van dinsdag 12 juni 2007. 

Radicalisme vinden we overigens evengoed terug bij aanhangers van het 

extreem Vlaams nationalistisch denken of bij het christelijk fundamentalisme. 

Een fundamenteel verschil is echter de angst die gepaard gaat met 

het denken over de islam. Rosalie Heens (stafmedewerker van Werkplaats 

Theologie en Maatschappij) stelt dat men de invloed van het creationisme of 

de New born Christians minimaliseert en die invloed niet als een bedreiging 

ervaart. Moslims daarentegen worden sowieso als bedreiging voor onze 

westerse waarden en normen gezien 3 . 

2.5. samenleven: relatie tussen overheid 

en burger 

2.5.1. Verzuring en cliëntgedrag 

Maatschappelijk stellen we een verzuring vast bij de bevolking. Mensen zijn 

de greep kwijt op hoe dingen lopen in de samenleving. De economische 

conjunctuur, de kennismaatschappij en het ondoorzichtige politieke bedrijf 

zorgen voor onbehagen met een pessimistisch toekomstbeeld als gevolg. Ook 

de internationale spanningen zijn geen ver-van-mijn-bedshow meer. 

In de wijken waar Samenlevingsopbouw Antwerpen stad actief is, tekent 

deze verzuring de dagelijkse realiteit scherp. Het Vlaamse belang haalt er een 

groot aantal stemmen. 

De overheid bleef niet afzijdig. Er kwamen wijkplannen, opleidings- en 

tewerkstellingsinitiatieven, systemen om de communicatie en de dienstverlening 

tussen burger en beleid/overheid te optimaliseren. Mensen 

verwachten ook alle heil van de overheid (het stadsbestuur). De overheid 

stelt zich vaak op als een manager die zijn burgers benadert als klanten van 

haar bedrijfseenheden. De burger wordt meer en meer behandeld vanuit 

een klantenfilosofie. Dit model benadert de burger te eenzijdig als kritische 

consument. Gebrek aan betrokkenheid maakt dat burgers zich te afhankelijk 

opstellen van de overheid. Het maakt hen bang want men is overgeleverd 

aan de beslissingen die men elders neemt. 

De Vlaamse regering wil dit cliëntmodel doorbreken. Het Vlaamse regeerakkoord 

van juli 2004 4 sluit meer aan bij een neo-republikeinse invulling van 

het concept burgerschap. Van alle burgers en het maatschappelijk middenveld 

wordt een verantwoordelijke, actieve betrokkenheid verwacht. Ook de 

overheid moet haar duit in het zakje doen. Op deze manier ontstaat er een 

tweerichtingsverkeer waarin elke partij haar verantwoordelijkheid opneemt 

en zich loyaal t.o.v. de ander opstelt. 

3. Rosalie Heens op de Ronde tafel over polarisering en radicalisering van dinsdag 12 juni 2007. 

4. Carton, A., Pauwels, G., burgerschap in Vlaanderen anno 2004, de perceptie van de burger en de 

overheid in de weegschaal gelegd, in: Vlaanderen gepeild, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 

administratie planning en statistiek, 2005. 


Onderzoek 1 wijst uit dat de tweerichtingsrelatie nog niet bestaat. De Vlaming 

kijkt nog steeds naar de overheid als ultieme probleemoplosser. De eigen 

inzet wordt als minder belangrijk beschouwd. Vooral laaggeschoolden hechten 

veel belang aan de rol van de overheid. Ze vinden de eigen inzet om van 

de samenleving waarin men leeft iets te maken minder belangrijk. Het appèl 

van de Vlaamse overheid aan de burgers om zich actief in te zetten sluit beter 

aan bij de hoger geschoolden, de mannelijke bevolking, diegenen die ooit lid 

zijn geweest van verenigingen en diegenen die al vertrouwen stellen in de 

overheid. Het is m.a.w. een serieuze uitdaging om ook de andere bevolkingsgroepen 

te activeren. 

2.5.2. Het wantrouwen t.o.v. politieke instanties en overheid 

Naast de angst voor “de ander” is ook het wantrouwen in instellingen een 

belangrijke oorzaak van het groeiende onbehagen. Vooral instellingen die 

men associeert met politiek, worden niet vertrouwd: de regering, vakbonden, 

partijen, pers, justitie, …. 

Volgens Elchardus is de wantrouwige burger geen bijzonder kritische of 

betrokken burger 2 . Integendeel, het is een burger die weinig participeert 

in het verenigingsleven, weinig vrijwilligerswerk doet, een lage mate van 

buurtbetrokkenheid toont, niet zou gaan stemmen als er geen opkomstplicht 

zou zijn, die sterke gevoelens van antipolitiek koestert en sceptisch staat 

tegenover de vertegenwoordigersdemocratie. De wantrouwige burger is een 

verzuurde burger. 

Het uit onbehagen geboren antipolitieke gevoel veroorzaakt wantrouwen en 

een mensen maatschappijbeeld dat botst met de democratische waarden 

en dat getuigt van een gevoel van politieke machteloosheid en gemis aan 

empowerment. Sterke indicatoren voor het algemene gevoel van onbehagen 

zijn de pessimistische toekomstverwachtingen en het onveiligheidsgevoel 

die sterk met elkaar verweven zijn. Dit is een bange samenleving en bange 

mensen hebben weinig vertrouwen in de instellingen. 

2.5.3. Burgerparticipatie 

De klassieke vormen van participatie bestaan niet meer. De participatiekanalen 

als adviesraden, hoorzittingen en inspraakprocessen hebben afgedaan. 

Overal zie je mensen tegen deze oude instrumenten opbotsen 3 . De Rynck 

spreekt van een verschuiving in het participatiepatroon 4 . Het is een verplaatsing 

weg van de traditionele kanalen gestuurd door de regels van het 




2. Elchardus, M., Smits, W., Anatomie en oorzaken van het wantrouwen”, VUBpress, Brussel, 2002. 

3. Van Lindt, L., ‘Liever een amateuristisch wijkfeest dan een professioneel stadsevenement, een interview 

met Filip De Rynck’, in: Lokaal, februari 2006, pg. 78. 

4. Jacobs, M., Synthese omgevingsanalyse, Samenlevingsopbouw Vlaanderen, op basis van een lezing 

door Filip De Rynck, pg. 73. 

representatieve systeem naar meer autonoom participatiegedrag volgens 

eigen regels en eerder aansluitend bij de dynamiek van de burgerparticipatie 

dan bij de instrumenten van de politieke participatie. “Lokale besturen 

stellen burgerschap vaak gelijk met deelname aan inspraakvergaderingen, 

hoorzittingen en andere door het bestuur opgezette initiatieven”, stelt De 

Rynck 5 . “Het gaat om het burgerschap dat gedacht is vanuit de klassieke 

representatiedemocratie die jarenlang gefunctioneerd heeft, maar nu merk 

je dat burgers afhaken.” 

In het representatiesysteem verwacht het beleid van burgers dat ze participeren 

in een virtuele wereld van papieren plannen. Binnen Samenlevingsopbouw 

Antwerpen stad stellen we vast dat het vooral "witte mannen 

op pensioensleeftijd" zijn die aan deze klassieke kanalen deelnemen. Voor 

maatschappelijk achtergestelde groepen is het moeilijk om hieraan te 

participeren wegens een hoog vergaderritme, de vergadercultuur, enz. Veel 

praten, weinig doen. Indien deze klassieke instrumenten het enige kanaal 

voor burgerparticipatie zijn, dan walst men de – spontane - initiatieven van 

burgers plat. 

Uit onderzoek 6 blijkt dat de huidige participatievormen onvoldoende aansluiten 

bij de leefwereld van specifieke doelgroepen. Bij de stimulering van 

bijvoorbeeld het verenigingsleven moet ook nagedacht worden over hoe het 

aanbod dichter bij bepaalde doelgroepen gebracht kan worden. 

Filip De Rynck stelt dat het belangrijk is dat men de zin voor initiatief van 

burgers prikkelt zonder hun initiatieven in te pikken 7 . Men moet burgers 

ondersteunen en terug loslaten. Het is belangrijk dat burgers niet enkel 

betrokken worden bij de voorbereiding van de plannen, maar veel meer bij 

de uitvoering ervan. Met andere woorden: men moet stoppen met burgers 

enkel te betrekken bij de besluitvorming. Doen is belangrijker dan praten! 

Op deze manier kan men ook de ongewenste effecten van burgerparticipatie 8 

neutraliseren: het organiseren van ontevreden burgers en het afhaken van 

actieve bewoners. 

Volgens Eddy Van Pottelberghe zijn veel instrumenten van bewonersparticipatie 

zoals een ombudsdienst of een meldpunt op de leest van mondige 

burgers geschoeid 9 . Dat impliceert dat veel mensen onvermijdelijk uit de boot 

vallen omdat zij deze instrumenten niet kunnen hanteren. 

5. Hautekeur, G., ‘Prikkel bewonersinitiatieven en stimuleer burgerschap, interview Filip De Rynck over het 

kantelen van het bestuur’, in: TerZake, december 2006, pg. 5. 




7. Hautekeur, G., ‘Prikkel bewonersinitiatieven en stimuleer burgerschap, interview Filip De Rynck over het 

kantelen van het bestuur’, in: TerZake, december 2006, pg. 5. 

8. Van Morissen, E., ‘Onbedoelde effecten van sociale cohesie’, in: Rooilijn 38 (5), pg. 213-218. 

9. Jacobs, M., Synthese omgevingsanalyse, Samenlevingsopbouw Vlaanderen, op basis van een gesprek 

met Eddy Van Pottelberghe, pg. 70. 


Binnen Samenlevingsopbouw Antwerpen stad experimenteren wij met 

andere vormen van bewonersparticipatie door in te spelen op competenties 

van mensen én door deze te koppelen aan initiatieven van onder meer de 

overheid. 

2.5.4. Drempels voor potentiële actieve burgers 

Doen is belangrijker dan praten, maar goede ideeën of initiatieven van 

maatschappelijk achtergestelde groepen lopen vast op bestaande drempels. 

Op de rondetafel over het middenveld, het verenigingsleven en actief burgerschap 

werden volgende drempels gesignaleerd 1 : 

• Financiële drempels: voor veel activiteiten of subsidieaanvragen moet je 

geld voorschieten (prefinanciering). 

• Omkadering: er zijn sterke groepen die weinig omkadering nodig hebben. 

Maatschappelijk achtergestelde groepen hebben echter wel omkadering en 

ondersteuning nodig. 

• Obstakels: 

» De taal: hoe moet je je uitdrukken t.a.v. de overheid? 

» Kennis van de context/de infrastructuur van Antwerpen (zalen, …) 

» Reglementeringen: voorwaarden waar ze aan moeten voldoen werken 

remmend. Bv. voorwaarde om samen te werken met andere groepen, 

bewijsstukken (facturen i.p.v. kastiketten ), … 

» Straatfeestje: advies van de brandweer, nutsvoorzieningen, … 

» Netwerk: ons kent ons helpt je om je weg te vinden in de reglementen. 

» Begeleiding: mensen zijn blij als iemand hen helpt om hun droom/idee 

te realiseren. 

Sommige acties bereiken zonder ondersteuning op maat geen mensen uit 

maatschappelijk achtergestelde groepen. Daarom is het belangrijk dat er op 

een creatieve manier gezocht kan worden naar nieuwe werkvormen, dat men 

kan experimenteren, dingen kan uitproberen, kan slagen en mag mislukken. 

2.5.5. Actief burgerschap als norm 

Actief burgerschap impliceert dat burgers moeten participeren aan de 

samenleving. Het “moeten” heeft iets normatiefs. De actieve burger die 

participeert aan samenlevingsinitiatieven is de norm geworden2 . Burgers die 

niet participeren, worden vies bekeken. 

1. Idem. 

2. Ronde tafel m.b.t. de rol van het middenveld, het verenigingsleven en actief burgerschap van dinsdag 

4 september 2007, Georganiseerd door Samenlevingsopbouw Antwerpen stad. 

In het huidige inburgeringsbeleid is actief burgerschap geen vrijblijvend 

appèl aan de nieuwkomer. Het is een dwingende uitnodiging, een plicht om 

actief deel te nemen aan de samenleving. Nieuwkomers moeten inspanningen 

leveren en de taal en de omgangsvormen leren kennen en respecteren 3 . 

Ook de autochtone bevolking wordt op haar verantwoordelijkheid gewezen. 

Voor deze groep is de oproep echter minder dwingend van aard. 

In het normen-en-waardendebat worden initiatieven van Marokkaanse 

vaders toegejuicht omdat ze overlast verminderen. Aan de andere kant wordt 

de allochtone gemeenschap verweten te weinig burgerzin aan de dag te 

leggen omdat ze ontbreekt op bewonersvergaderingen. Sociale cohesie vormt 

een sterker wordend onderdeel van het stedelijke beleid. Schotelantennes, 

huwelijken met mensen uit het thuisland, illegaliteit en de instroom 

van Marokkaanse Nederlanders in de kleinhandel conflicteren met de 

beleidsdomeinen. 





3 TReNDs IN HeT 

maaTsCHaPPelIJk DIsCOURs 

3.1. De balans slaat over naar het 

individueel schuldmodel en 

individuele verantwoordelijkheid 

We stellen een verschuiving vast in het maatschappelijk discours dat armoede 

en samenlevingsproblemen verklaart. Er wordt meer nadruk gelegd op de 

individuele verantwoordelijkheid (schuld) dan op de structurele ongelijkheid. 

Het plichtenverhaal domineert het rechtenverhaal. 

Dit discours heeft een effect op het samenleven én op het beleid dat 

gevoerd wordt. Verschillende beleidsbeslissingen bevestigen en versterken 

deze trend. Voorbeelden hiervan zijn het activeringsbeleid op de arbeidsmarkt, 

de omschakeling van het bestaansminimum naar het leefloon, 

beiden gekoppeld aan een plicht met risico op verlies van het recht op een 

vervangingsinkomen. 

Dit denken sluit sterk aan bij het discours dat stelt dat er voldoende kansen 

gegeven worden aan allochtone burgers en dat zij de verantwoordelijkheid 

hebben die kansen te nemen. Mislukken ze, dan ligt het aan hen zelf. Marokkaanse 

ouders worden steeds meer individueel én collectief verantwoordelijk 

gesteld voor wangedrag en criminaliteit van jongeren. Er is bitter weinig 

aandacht voor het feit dat het sommige Marokkaanse ouders ontbreekt aan 

veerkracht om opgroeiende pubers op te voeden in een wereld die nog niet 

de hunne is. Paul Scheffer 1 wijt gebrek aan ondernemingszin bij Marokkaanse 

en Turkse mannen aan de té ruimhartige sociale zekerheid. Dit leidt volgens 

hem tot polarisering tussen productieve werkende autochtonen en improductieve 

werkloze minderheden van migranten. Dit discours gaat lijnrecht in 

tegen rechten die binnen deze samenleving moeizaam verworven zijn. 

1. Scheffer, P. (2007), Het land van aankomst, De bezige bij, Amsterdam, 276 p. 

3.2. een universalistisch discours: 

het concept van de multiculturele 

samenleving komt onder druk te 

staan 

De multiculturele samenleving ligt onder vuur. De pleitbezorgers worden 

de laatste jaren in de hoek gedrumd door universalisten 2 . Ze worden teveel 

tolerantie verweten en teveel de problemen op vlak van integratie te 

vergoelijken. 

Columnist Paul Cliteur 3 bijvoorbeeld verwijt de weldenkende progressieveling 

dat hij de problemen van de groeiende diversiteit onder de mat veegt. Hij 

beweert in zijn boek Moderne Papoea's dat het multiculturalisme niet veel 

anders is dan een oorlog tegen het Westen, zoals het nazisme en stalinisme 

dat waren. Volgens hem hangt de intellectuele elite van Nederland sinds de 

jaren ‘60 over de multiculturele samenleving de verkeerde opvattingen aan. 

Voor cultuurrelativisten zijn alle culturen gelijkwaardig. Volgens Cliteur is de 

Westerse cultuur met zijn universele waarden echter superieur aan andere 

culturen. Instemmend citeert hij de rechtse criminoloog en Trouw-redacteur 

Chris Rutenfrans: "We moeten niet schromen om de Westerse cultuur hoog 

te houden als de beste die er is". Ook verdedigt Cliteur de Italiaanse premier 

Silvio Berlusconi, die stelde: "We moeten ons bewust zijn van de superioriteit 

van onze beschaving, een systeem dat berust op welzijn, respect voor 

mensenrechten en respect voor religieuze rechten - iets wat je niet hebt in 

islamitische landen." 

Dit universalistische discours wint steeds meer terrein in de media, de politiek 

en bij beleidsmakers. Aanhangers van dit discours leggen de nadruk op 

het mislukken van de multiculturele samenleving en focussen op problemen 

als crimineel gedrag bij allochtone jongeren en de problematiek van asielzoekers. 

Een populistisch politicus als Geert Wilders stelt dat de islam en de 

koran zijn blijven stilstaan in de duistere middeleeuwen. 

Opbouwwerkers stellen vast dat maatschappelijk achtergestelde groepen, 

vaak mensen met een andere etnische en culturele achtergrond, minder 

macht hebben in deze samenleving. Het ontbreekt hen aan voldoende 

economisch, sociaal en cultureel kapitaal. Wij stellen vast dat het dominante 

maatschappelijke (universalistisch) discours deze bestaande ongelijkheid 

negeert. 

De aanwezigheid van een grote allochtone gemeenschap in Antwerpen 

2. Zie achteraan in bijlage de verschillende denkkaders om naar de interculturele samenleving te kijken. 

3. Cliteur, P. (2002), Moderne Papoea’s. Dilemma’s van een multiculturele samenleving, De arbeiderspers, 

Amsterdam. 


engt ons in contact met andere culturen. We worden geconfronteerd met 

cultuurverschillen. Culturen zijn geen statische of homogene gegevenheden. 

Ze transformeren voortdurend en worden beïnvloed door interactieprocessen 

in de samenleving. Al dialogerend en met de nodige crisissen en conflicten 

ontstaan nieuwe mogelijkheden en inzichten. Eens er een zeker draagvlak 

is voor een bepaalde kijk dan is er een kans dat die kijk zich in nieuwe 

vormen kristalliseert. Hierdoor ontstaan er andere machtsverhoudingen, 

wetten, waarden en normen. Deze vaststellingen sluiten eerder aan bij het 

cultuurpluralisme 1 . 

3.3. De cultuur van allochtonen, hun 

waarden en normen, worden als 

het probleem beschouwd 

De media, het beleid en de politiek hebben de mond vol van samenlevingsproblemen, 

het afbrokkelen van de sociale samenhang, de teloorgang van 

“de” waarden en normen, … De groeiende onzekerheid, de angst en het 

wantrouwen t.a.v. de overheid worden als ongewenste gevolgen gezien. De 

toenemende individualisering, secularisering, modernisering, de invloed van 

de markt, … als de oorzaak. De conclusie luidt onveranderlijk dat mensen 

meer en meer op zichzelf worden terug geworpen en minder met anderen 

delen. Men bekijkt de hedendaagse samenleving in termen van crisis en 

teloorgang 2 , met als achterliggende vraag “wat houdt onze samenleving nog 

samen?”. 

Deze discussie is al enkele decennia oud. Een nieuwe trend in het discours is 

echter dat men vaker stelt dat de gebrekkige samenhang een gevolg is van de 

multiculturele samenleving. Ook op het individuele niveau wordt de nadruk 

meer en meer gelegd op culturele verschillen tussen “wij” en “zij”. Zo stelt 

Ruben Gowricharn 3 dat problemen gerelateerd aan etnische minderheden 

worden geweten aan culturele verschillen en in het bijzonder aan verschillen 

in waarden en normen. Het soms storende gedrag van groepen allochtone 

jongeren in de openbare ruimte, de religieuze spanningen, de geringe participatie 

van allochtone vrouwen aan het openbare leven, het bestaan van 

meervoudige politieke loyaliteiten, … Deze en andere vraagstukken van de 

multiculturele samenleving zouden voortvloeien uit culturele verschillen. 

1. Een cultuurpluralistische visie is een kader dat het accent legt op interactie en verandering en zet zich 

af tegen een te statische benadering van culturen. Het stelt dat culturen voortdurend in evolutie zijn door 

interactieprocessen die plaatsvinden tussen individuen. 

2. Soenen, R., Diversiteit in verbondenheid, werktekst in het kader van het witboek steden beleid, 2001, 

pg. 2. 


3.4. een politieke invulling van het 

begrip sociale cohesie 

De roep om meer sociale samenhang blijft doorklinken. Bijvoorbeeld binnen 

het integratie– en inburgeringsbeleid van Minister Keulen en binnen het 

sociale huisvestingsbeleid. Voor de lokale integratiecentra is het versterken 

van de sociale cohesie één van de kernopdrachten. 

Het versterken van het “samenleven in diversiteit” is voor Samenlevingsopbouw 

Antwerpen stad sinds de tweede helft van de jaren'90 een kernopdracht. 

Zonder blikken of blozen kunnen we stellen dat we het bestaan 

van samenlevingsproblemen én het denken over constructieve oplossingen 

mee op de politieke agenda hebben geplaatst. Dit wordt ook erkend door 

verschillende partners en door het beleid. Ondertussen zijn er verschillende 

actoren actief op dit terrein. 

Omdat deze problematiek steeds meer (beleids)aandacht krijgt, willen we 

toch even stil staan bij de invulling van dit begrip. Het discours neemt een 

ongunstige wending. Men stelt steeds vaker dat de gebrekkige samenhang 

een gevolg is van de multiculturele samenleving. Het gebrek aan sociale 

cohesie wijt men aan verschillen in waarden en normen 4 en minder aan 

economische tegenstellingen of onderwijsbreuken. 

Terwijl eind jaren '80 en begin jaren '90 sociale cohesie vooral werd gezien in 

het perspectief van een dreigende of reeds ontstane dualisering tussen arm 

en rijk, allochtoon en autochtoon zien we dat de cohesieproblematiek vanaf 

eind jaren '90 vooral gedefinieerd wordt in termen van waarden en normen. 

Vooral na 11 september 2001 werden minderheden geassocieerd met terrorisme 

en veiligheid. Hiermee werd een politieke definitie van sociale cohesie 

geïntroduceerd. Aangezien allochtonen over meerdere loyaliteiten beschikken, 

zoekt men de oplossing van dit cohesieprobleem in loyaliteitsverklaringen 

met als eis dat de verbondenheid met “onze” identiteit en “onze” 

waarden én normen moet toenemen. 

Het begrip sociale cohesie krijgt meer en meer een universalistische invulling 

en wordt politiek gerecupereerd. Het is belangrijk om na te gaan hoe we ons 

hier als sector samenlevingsopbouw tegenover verhouden én een standpunt 

innemen. 



3.5. De dominantie van het 

diversiteitsdenken 

Een opvallende evolutie in het kijken naar integratie en samenlevingsproblematiek 

is de dominantie van het diversiteitsdenken. Ook het beleid ter zake 

is gevolgd. 

De concepten en strategieën over diversiteitsmanagement zijn ontwikkeld 

in de bedrijfswereld, meer specifiek in het domein van Human Resource 

Management in de Verenigde Staten. Demografische ontwikkelingen liggen 

hier aan de basis. Door de vergrijzing van de bevolking, de toenemende 

migratie worden ondernemers geconfronteerd met een steeds verscheidener 

publiek, zowel in de beroepsbevolking als bij de klanten. Een monocultureel 

organisatiemodel bleek hier niet tegen opgewassen. Het besef groeide dat 

de toenemende verscheidenheid van het personeelsbestand belangrijke 

consequenties heeft. De uitdaging is de diversiteit zodanig te managen en 

benutten opdat een organisatie minstens zo productief wordt als bij een 

homogene personeelsformatie. In die zin staat in diversiteitsmanagement de 

gehele dynamiek van de organisatie ter discussie en heeft het betrekking op 

alle beleids- en organisatieaspecten van een organisatie. 

Het diversiteitsdenken gaat uit van een dynamische benadering van verschillen. 

Maddy Janssens en Chris Steyaert 1 stellen dat het concept diversiteit 

verwijst naar manieren waarop mensen van elkaar verschillen. Wat mensen 

van mekaar onderscheidt zijn niet enkel onveranderlijke kenmerken zoals 

geslacht en etniciteit, maar ook veranderbare kenmerken als opleiding, 

religie en sociale status. Diversiteitsdenkers willen mensen niet vastpinnen 

op een statische benadering van verschillen. 

Eén van de grondleggers van het diversiteitsdenken, Roosevelt Thomas, 

benadrukt dat verschillen niet alleen bron zijn van conflict, maar ook als 

meerwaarde beschouwd moeten worden. Strategieën moeten richten op het 

beperken van de negatieve effecten van verscheidenheid en het optimaal 

benutten van de voordelen ervan. 

Ook gezamenlijkheid is een kernbegrip in het diversiteitsdenken. Mensen 

hebben nood om ergens toe te behoren en zich te identificeren met gelijken 

op basis van herkenbaarheid. Deze identificatie helpt hen zich te onderscheiden 

van anderen. In het diversiteitsdenken zijn identiteit en verwantschap 

geen statische begrippen maar contextgebonden gegevenheden. 

Sommige critici vinden het diversiteitsdenken te ruim en te vervagend. Zij 

vrezen dat etnisch-culturele verschillen tussen groepen, en daarmee gepaard 

1. Janssens, M., Steyaert, C., Meerstemmigheid: organiseren met verschil. Universitaire Pers Leuven, 

Leuven, 2001. 

gaande economische, sociale en politieke uitsluiting, worden weggerelativeerd 

door zich te richten op een heel gamma aan verschillen. Een verdwijntruc? 

Een kenmerk als afkomst kan daardoor zelfs een banaal karakter 

krijgen: “Het enige dat allochtonen gemeenschappelijk hebben met elkaar is 

dat zij of hun (groot)ouders ergens anders vandaan komen” 2 . 

Het diversiteitsdenken is inmiddels overgewaaid van de bedrijfswereld 

naar publieke en private instellingen. We zien dat het integratiebeleid meer 

en meer vervangen wordt door een diversiteitbeleid. Dit zien we zowel op 

Vlaams als op lokaal niveau. Voorbeelden daarvan zijn de voorstellen van 

Minister Keulen over de uitbouw van een diversiteitsbeleid als middel om 

de sociale cohesie in Vlaanderen te versterken. In de stad Antwerpen wordt 

sinds 2007 de pijler ‘Samenleven in Diversiteit’ uitgebouwd binnen sociale 

zaken. Twee nieuwe diensten, namelijk de diversiteitsdienst en de dienst 

sociale cohesie zijn een samensmelting van de vroegere integratiedienst, 

armoedecel, emancipatiedienst en dienst senioren. 

Diversiteit krijgt in de huidige maatschappelijke trend stelselmatig een 

ruime invulling. Het slaat op alle mogelijke verschillen. Met een sterk 

doorgetrokken diversiteitsbenadering wil de overheid komaf maken met het 

doelgroepdenken. Verschillen worden geïndividualiseerd en doorgetrokken 

tot het niveau van het individu en de individuele verantwoordelijkheid om 

kansen te benutten. In praktijk komt het er op neer dat een doelgroepbenadering 

voor het beleid niet langer aantrekkelijk is of als bedreigend wordt 

beschouwd. 

Onder impuls van Open VLD is er een grote druk op het verenigingsleven 

om zich open te stellen voor zoveel mogelijk groepen. Het subsidiëren van 

zelforganisaties zou volgens Bart Somers zelfs aanzetten tot segregatie. Een 

dominant discours wil het groepsdenken volledig bannen uit onze samenleving. 

Dit sijpelt binnen in het inburgeringsbeleid, het erkenningsbeleid voor 

verenigingen etc. 

We citeren Guy Verhofstadt 3 : “Het fascisme en communisme zijn dan wel 

overwonnen, maar het tribalisme en het collectivisme die eraan ten grondslag 

liggen allerminst. Overal rondom ons zien we nieuwe vormen van eng 

groepsdenken opduiken, soms vermomd in nieuwe gedaanten, soms heel 

expliciet. De nieuwe belagers van de open samenleving bedienen zichzelf 

dan niet meer van de fascistische of communistische retoriek, de inhoud 

blijft in wezen identiek: het inpeperen van de angst voor de andere en het 

terugplooien op de eigen groep.” 

Ook binnen subsidiereglementen wordt er van zelforganisaties verwacht dat 

2. Creten, P. (2003), “Bouwwerf: opgepast voor vallende brokstukken.” Visies op diversiteitsmanagement: 

een conceptuele analyse. Divers, februari 2003, nr. 1, p. 5-13. 

3. Uit « een open boek, 8 jaar Verhofstadt ». 


ze contact leggen en samenwerken met andere bewonersinitiatieven. Dit 

past binnen de strategie om segregatie van zelforganisaties te doorbreken. 

De enige uitzondering hierop komt vanuit de veiligheidsbenadering. Hier 

wordt een doelgroepenbenadering, gericht op profielen die overlast veroorzaken, 

zoals hangjongeren en vuilhufters, als strategie ingezet. 

3.6. gentrificatie in steden en wijken 

wordt aangemoedigd 

Grote steden worden geconfronteerd met een toename van de reeds aanwezige 

sociale tegenstellingen 1 . De hedendaagse stedelijke economie geeft 

namelijk in verhouding tot de vroegere industriesteden minder tewerkstellingsmogelijkheden 

aan laag opgeleiden. Tegelijkertijd brengen nieuwe 

migratiepatronen minder fortuinlijke immigranten samen in de grootste 

steden aangezien ze daar kunnen genieten van een grote onderlinge solidariteit, 

met het ontstaan van etnische concentraties tot gevolg. Daarnaast 

vormen de steden vaak een toevluchtsoord voor diegenen die geen toegang 

vinden tot de hedendaagse flexibele economie waarin bedrijven moeten 

beantwoorden aan de toenemende vereiste om op korte termijn de nodige 

rendabiliteit te creëren. 

Binnen het huidige woonbeleid van steden als Antwerpen ligt de nadruk erg 

op het aantrekken van hogere inkomens (tweeverdieners met kinderen). Het 

risico van dit beleid is sociale verdringing van de laagste inkomensgroepen. 

Stadsvernieuwingsprojecten hebben al te vaak tot gevolg dat de functie van 

woonwijken verandert: aantrekken van jonge tweeverdieners, enz. Op deze 

manier werken de steden sociale verdringing in de hand. In bepaalde buurten 

leidt het tot de verdringing van de meest kwetsbare groepen. Deze laatsten 

gaan zich als gevolg daarvan concentreren in de meest achtergestelde 

buurten omdat dit de enige voor hen nog toegankelijke buurten zijn. Dit leidt 

enerzijds tot een versterking van de intrastedelijke sociale ongelijkheden en 

anderzijds tot het behoud of zelfs een toename van de ongelijkheden tussen 

de centraal stedelijke buurten en de suburbane periferie. 

1. Kesteloot, C., Slegers, K., ea., Dynamische analyse van de buurten in moeilijkheden in de Belgische 

stadsgewesten, Grootstedenbeleid, 2006. 

4 INTeRNaTIONale 

CONFlICTeN HeBBeN eeN 

lOkaal eFFeCT 

Rik Coolsaet 2 stelt vast dat toenemende onzekerheid bij burgers geen Vlaams 

of Europees fenomeen is maar een mondiaal gegeven. Volgens Coolsaet groeit 

er een proces van radicalisering op wereldniveau. 

De massamedia brengen de nationale en internationale spanningen heel 

dichtbij. Ze hebben een belangrijk impact op het samenleven. Dagelijkse 

beelden en discussies in de media verhitten de gemoederen en sleuren 

mensen mee in een polarisering en verharding van standpunten. Problemen 

in Palestina, Turkije, Libanon, … zijn duidelijk voelbaar in de straten van 

Borgerhout of Anderlecht. 

4.1. Transnationale verbanden 

Door de globalisering onderhouden allochtonen steeds intensievere contacten 

met verwanten en vrienden in de landen van herkomst. Deze mondiale 

gemeenschapsvorming wordt overigens niet beperkt tot de allochtonen. Het 

toenemend aantal gemengde stellen en vriendschapsrelaties betrekt een 

groeiend deel van de autochtone bevolking in de transnationalisering. Met 

de verdere mondialisering zal de verstrengeling tussen de transnationale 

samenleving met de multiculturele samenleving alleen maar toenemen. 

4.2. De impact van de internationale 

politiek op de lokale samenleving 

Om redenen hierboven aangehaald neemt de impact van de internationale 

politiek op de lokale gemeenschappen toe. De harde woorden en beelden in 

de media verhitten de gemoederen en sleuren mensen mee in een polarisering 

en verharding van standpunten. Vooral christenen en moslims komen 

meer radicaal tegenover elkaar te staan. 

Voor de gemiddelde Vlaming bewijst de meer manifeste aanwezigheid van 

moslims in het straatbeeld dat er een invasie van de radicale islam is. Binnen 

de stedelijke overheid begint het debat over hoe men moet omgaan met 

salafistische moskeeën, een beweging zoals Jongeren voor islam, enz. De 

stedelijke overheid vaardigt maatregelen uit om religieuze symbolen in de 

publieke sfeer te verbieden. De media berichten over druk van de moslimgemeenschap 

op de horeca (Turnhoutse baan) 3 . 

2. Coolsaet R. (2008), de geschiedenis van de wereld van morgen, Uitgeverij van Halewijck, Leuven, 320 p. 

3. ‘Alcohol schenken is Haram’; GvA, 2007.04.20 ». 


Naar aanleiding van een aantal gewelddadige confrontaties tussen joden 

en moslims werd erop gewezen dat het Israëlisch-Palestijns conflict ook in 

Antwerpen voet aan grond begint te krijgen. Het gevolg daarvan zou een 

toenemend antisemitisme zijn vanwege islamitische allochtonen. Antwerpse 

moslims zouden sympathiseren met hun Palestijnse broeders en hun frustratie 

uitwerken op hun joodse stadsgenoten. Het transfereren van een conflict 

van een internationale context naar een lokale context, wordt gemeenzaam 

"de import van het Israëlisch-Palestijns conflict" genoemd. 

Identiteit moet echter geplaatst worden binnen een context. Uit een 

onderzoek bij de joodse en islamitische gemeenschap in Antwerpen blijkt 

dat joden op een sterke band met het thuisland Israël 1 terugvallen. Moslims 

leggen eerder de nadruk op hun religieuze overtuiging. Het blijkt dat 

het niet zozeer hun moslimidentiteit is die de identificatie bepaalt, maar 

wel de aanwezigheid van onderdrukking. Deze moslims identificeren zich 

met de Palestijnen omdat er sprake is van onderdrukking. De identificatie 

wordt alleen maar versterkt door de Arabische achtergrond en de religieuze 

overtuiging. 

Het verschil tussen de joodse en de islamitische respondenten ligt in de 

manier waarop ze daar mee omgaan. Terwijl de joden zich engageren in 

Israël zélf, trachten de moslims hun standpunten te verdedigen in Antwerpen. 

We prefereren bijgevolg het begrip "transnationale solidariteit" in 

plaats van het importeren van een conflict. Het importeren legt ons inziens 

te veel de nadruk op de grenzen van de traditionele natiestaat, terwijl uit 

onze gesprekken blijkt dat deze meer en meer aan belang moeten inboeten. 

We kunnen ons niet langer opsluiten in ons eigen dorp of onze eigen natiestaat. 

De wereld zélf is ons dorp geworden 

4.3. economische globalisering 

De economische globalisering wordt gedragen door en is als het ware de 

incarnatie van het neoliberalisme. Die ideologie gelooft dat de economie, 

door onder meer liberalisering en privatisering, zal zorgen voor een enorme 

groei van de welvaart. Die zou vervolgens doorsijpelen naar de minderbedeelden 

in de samenleving. Dit klinkt mooi, maar tot op heden gebeurt dit 

niet. De cijfers van de afgelopen 20 jaar liegen er dan ook niet om. Ze tonen 

een snel groeiende ongelijkheid binnen verschillende landen en tussen 

landen onderling. Globalisering leidt duidelijk niet tot rijkdom voor iedereen. 

Een tweede probleem is dat de spelregels van de actuele economische 

globalisering eenzijdig worden opgelegd door de sterken in de wereld en 

willekeurig worden toegepast in functie van het eigenbelang. Nog steeds 

verliezen ontwikkelingslanden miljarden dollars aan potentiële inkomsten 

1. De Prez, K., Joden en moslims in Antwerpen, over postnationale identiteiten en transnationale identiteit. 

omdat Westerse, rijke landen hun subsidies voor landbouwproducten en 

textiel in stand houden. De globalisering zal in de komende decennia voor 

nog grotere migratiegolven zorgen. 

4.4. ecologische migratie 

Op termijn zullen honderden miljoenen mensen moeten vluchten wegens 

klimaatsveranderingen, het broeikaseffect, het stijgende zeeniveau, het 

oprukken van de woestijnen, de landerosie, het oprakende drink- en irrigatiewater 

en het groeiende aantal stormen. De beheersing van deze nieuwe 

vluchtelingenstromen staat internationaal bij beleidsmakers hoog op de 

agenda. Het Institute for Environmental and Human Security 2 van de United 

Nations University (UNU-EHS) maakte in 2005, op de jaarlijkse VN-dag voor de 

reductie van rampen, bekend dat er in 2010 waarschijnlijk 50 miljoen mensen 

op de vlucht zullen zijn door ecologische rampen. De aan de VN verbonden 

wetenschappelijke organisatie Intergovernmental Panel on Climate Change 

(IPCC) gaat ervan uit dat het er in 2050 al 150 miljoen zullen zijn. 

2. http://www.ehs.unu.edu/ 


Deel 3 

BeleIDs- 

TeNDeNseN 

1 eeN sTUReNDe sTeDelIJke 

OveRHeID 

Sinds de Stedenfondscrisis en de visacrisis worden we geconfronteerd met 

een stedelijke overheid die verantwoording wil voor de besteding van het 

geld van de belastingbetaler. Tegenover de input van middelen moet er 

transparantie, efficiëntie, resultaat en verantwoording staan. 

Sedert een aantal jaren wordt er een sterke stedelijke regie gevoerd vanuit 

een stedelijke visie én een beleid. De stad zoekt uitvoeders van haar beleid 

en regisseert die. 

Ook op het terrein van onze kerntaken wordt er een beleid gevoerd. Daarom 

moet Samenlevingsopbouw Antwerpen stad zich inschrijven in het grotere 

verhaal van de stad. Hierbij zijn wij niet langer de enige speler op het terrein. 

We moeten ons willens nillens positioneren ten opzichte van de andere 

actoren en de stad. 

Het nieuwe college is een sterk sturende regisseur. Samenlevingsopbouw 

Antwerpen stad moet laten zien dat ze haar geld waard is. We zullen meer 

en meer moeten aantonen welke meerwaarde we als organisatie bieden en 

welke bijdrage wij aan het beleid leveren. 


2 ResUlTaaTsgeRICHT weRkeN 

De overheid heeft sinds de jaren '90 grote aandacht voor resultaatsgerichtheid. 

Men spreekt van "nieuw publiek management”. Organisaties hebben er 

in deze context belang bij om te laten zien dat ze goed presteren en succesvol 

zijn. 

Vroeger volstond een periodieke financiële verantwoording. Er werd daardoor 

nauwelijks nagedacht over wat organisaties nu eigenlijk leverden 

voor het ontvangen geld. Ook het effect van wat men deed werd niet echt 

geëvalueerd. Men dacht in termen van input (zoveel budget, zoveel mensen, 

zoveel uren) en niet in termen van output (zoveel producten) of outcome 

(doelrealisatie). De output werd al helemaal niet gekoppeld aan het budget 

(zoveel producten voor zoveel geld of zoveel geld per product). 

3 sameNweRkINg OP 

vlaams NIveaU 

De minister van welzijn vraagt meer samenwerking tussen het algemeen 

welzijnswerk, de verenigingen waar armen het woord nemen en 

Samenlevingsopbouw. 


4 BeTeR BesTUURlIJk BeleID 1 

4.1. mark suykens 

(Directeur Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten) 2 

y een coherent sociaal beleid op gemeentelijk vlak begint bij overleg en 

afstemming tussen OCmw en gemeente 

Wat betreft sociale diensten hulpverlening bestaat er in Vlaanderen een 

complex kluwen van organisaties, instellingen en overheden waarin de 

burger zijn weg zoekt. Vooral de zwakkere hulpbehoevenden weten vaak niet 

waar ze moeten aankloppen. De burger verdient een coherent sociaal beleid 

op gemeentelijk vlak. Dat begint bij overleg en afstemming tussen OCMW en 

gemeente en tussen de diensten binnen de beide besturen. Het begin van 

de nieuwe legislatuur is het moment om op beleidsniveau goede afspraken 

te maken tussen OCMW en gemeente en om een duidelijke, gedeelde visie op 

sociaal beleid te formuleren. 

y Nood aan bovenlokaal overleg tussen besturen en andere welzijnsacto- 

ren: meer interlokale samenwerking 

Volgens Suykens moeten lokale besturen bewust kiezen voor intergemeentelijke 

samenwerking. Een dergelijke samenwerking is mogelijk op drie 

niveaus: 

• Onderlinge afspraken over lokale taken; 

• samenwerking van lokale besturen met buurgemeenten (OCMW’s) omdat 

de reikwijdte van een problematiek, van een voorziening, van een initiatief 

de gemeentegrenzen overschrijdt; 

• streekproblematiek kan men met verschillende gemeenten en OCMW’s 

samen aanpakken. 

Heel wat gemeenten kunnen hun bestuurskracht aanzienlijk versterken door 

bij elkaar diensten af te nemen. Bovendien kunnen gemeenten door de 

bundeling van krachten profiteren van schaalvergroting. 

y Nood aan meer regie en coördinatie door lokale besturen 

De rol en de plaats van de de lokale overheid verandert. Suykens spreekt van 

een verschuiving van het hiërarchisch model naar het onderhandelingsmodel. 

Vandaag de dag zijn er immers veel verschillende actoren (organisaties, 

instellingen, bedrijven, overheden, belangengroepen) die de lokale samenleving 

in groeiende mate mee vorm geven. Lokale overheden die sturend 

willen optreden worden in toenemende mate gedwongen om te zoeken naar 

een voldoende breed draagvlak voor hun beleid. Ze moeten rekening houden 

1. Uit de Algemene Omgevingsanalyse voor de Sector Samenlevingsopbouw (Michèle Jacobs). 

2. Op basis van twee artikels: Mark Suykens, De uitdagingen en opdrachten voor de lokale besturen voor 

de beleidsperiode 2007-2012, Vereniging van Vlaamse steden en gemeenten, februari 2007, en Mark Suykens, 

Een toekomst voor het sociaal beleid, Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten, maart 2007. 

met alle belanghebbenden t.a.v. een bepaald thema of probleem. Dat kan 

slechts door te werken met een onderhandelingsmodel. 

y Investeren in modern overheidsmanagement 

Het gemeentedecreet maakt een duidelijke keuze voor hedendaagse 

beheersinstrumenten. Deze keuze kadert in de internationale opmars van het 

“new public management”. Organisatorisch biedt het decreet een instrumentarium 

om de werking van het gemeentebestuur effectiever, efficiënter 

en sneller te maken. Door middel van een deontologische code hecht het 

gemeentedecreet ook veel belang aan de rechten en plichten van verkozen 

mandatarissen en personeelsleden. 

Verder legt het gemeentedecreet vast dat elk gemeentebestuur een afsprakennota 

moet maken waarin staat hoe politici en personeelsleden gaan 

samenwerken, welke de omgangsvormen tussen het politieke bestuur en de 

administratie zijn en hoe de gemeentesecretaris zijn gedelegeerde bevoegdheden 

moet uitoefenen. 

4.2. eddy van Pottelberge 

op basis van een gesprek op 6 juli 2007 

Van Pottelberge stelt vast dat binnen lokale besturen hoe langer hoe meer 

gewerkt wordt met sterk georganiseerde en gestructureerde diensten. Soms 

nemen die zelf de gedaante aan van een waar managementteam. Voor een 

lokale actor, zoals het opbouwwerk, is het moeilijk om daar greep op te 

krijgen. Drie fenomenen vallen op: (1) rechtstreekse informatielijnen worden 

geknipt; (2) het is niet mogelijk om te interveniëren; (3) de mogelijkheid 

tot beïnvloeding is beperkt. Van Pottelberge geeft aan opbouwwerkers het 

advies om projecten niet te laten vastrijden in deze sterk georganiseerde 

en gestructureerde diensten, maar naast de ambtelijke netwerken ook de 

politieke netwerken en het eigen sociale netwerk aan te spreken. 

4.3. Filip De Rynck 

professor aan de Rijksuniversiteit Gent, op basis van 

een lezing in het kader van De Gentse Lezingen (16 april 2007) 

Binnen stadsbesturen is er een tendens tot professionalisering waar te 

nemen. En dit zowel op ambtelijk als politiek vlak: beter opgeleide en beter 

betaalde burgemeesters, meer verzelfstandiging, meer management-gericht, 

enz. Hoe werkt de politieke en ambtelijke professionalisering door op de 

civiele en politieke participatie? 


Een dergelijke professionalisering brengt een eigen ratio met zich mee. 

Eén van de belangrijke gevolgen lijkt te zijn dat de stadsbesturen steeds 

meer zelf en op eigen initiatief participatieve arrangementen ontwikkelen: 

wijkwerking, interactieve beleidsprocessen, enz.. Ann Demeulemeester, 

algemeen secretaris van het ACW, evalueert deze ontwikkeling als volgt. “Het 

middenveld wordt de voorbije jaren werkelijk weggedrumd door de overheid 

en de politici. […] Zij bezetten steeds meer het terrein waarop het middenveld 

actief is. […] Het effect is dat het autonome burgerinitiatief stilletjes 

doodgeknepen wordt, al zien we tegelijk dat sommige burgerinitiatieven 

doodgeknuffeld worden. Wat in de ogen van het bestuur een origineel idee 

is, wordt onmiddellijk omarmd, omkaderd en uitvergroot waardoor het 

niet zelden aan de oorspronkelijke initiatiefnemers ontsnapt of ontgroeit.” 

Kortom, niet alleen de mobiliserende kracht, maar ook het temperende en 

compromisvormende potentieel van het middenveld wordt daarmee opzij 

gezet. Door eigen arrangementen op te zetten ontmoedigt de stedelijke 

overheid burgerinitiatief en moedigt ze al te particularistisch “Not In My 

Backyard”-initiatief aan: burgers die arrangementen gebruiken om hun 

particuliere belang met alle mogelijke juridische middelen te verdedigen. 

Volgens De Rynck is deze ontwikkeling problematisch. Op een moment dat de 

vermaatschappelijking vooral vereist dat het bestuur aansluit bij wat zich op 

autonome wijze ontwikkelt in de samenleving werkt de sterk gegroeide professionalisering 

wellicht in de tegenovergestelde richting. Afstand houden 

en intelligent nietsdoen is lastig, maar dat is wat de moderne vermaatschappelijking 

lijkt te vragen: autonoom burgerinitiatief dat een eigen agenda 

ontwikkelt van op afstand ondersteunen, niet overnemen maar het vanuit 

de eigen situationele logica laten ontwikkelen. Volgens De Rynck zal er meer 

plaats moeten zijn voor traagheid in de arrangementen. En dat terwijl het 

accent vandaag op snelheid ligt. 

Professionalisering bevordert ook het sectorale denken. Dat sectorale denken 

is volgens De Rynck achterhaald. Hij pleit voor het integrale denken: horizontalizering 

in plaats van verticalizering. 


BIJlage: sTROmINgeN IN HeT 

kIJkeN NaaR eTNIsCH- 

CUlTURele veRsCHeIDeNHeID 

Vanuit de literatuur en het maatschappelijk discours zijn er drie stromingen 

te onderscheiden die dienen als concepten in het kijken naar etnischculturele 

verscheidenheid: het cultuurrelativisme, het universalisme en het 

cultureel pluralisme. 

Het cultuurrelativisme 

Het cultuurrelativisme legt een sterk accent op verschil en benadrukt het 

unieke van elke cultuur. Cultuurrelativisten beschouwen elke cultuur op 

zichzelf, zonder er een negatief oordeel over te vellen. Ze zijn van mening dat 

menselijk gedrag enkel beoordeeld kan worden binnen de eigen culturele 

context, die zelf ook voortdurend in beweging en evolutie is. 

Op maatschappelijk vlak vinden we deze stroming terug in bijvoorbeeld de 

discussie over de voor- en nadelen en de kansen en risico’s van islamscholen 

en moslimscouts. Op beleidsmatig vlak en in organisaties komt dit denken 

tot uiting in maatregelen van positieve discriminatie ten voordele van een 

bepaalde groep. 

Een bijdrage van de cultuurrelativisten ligt in het besef van het eigen 

culturele referentiekader en de zogenaamde vanzelfsprekendheden. Deze 

visie schept ruimte voor tolerantie voor andere kaders. Anderzijds bestaat 

het gevaar dat culturen te statisch benaderd worden en dat er te weinig 

aandacht geschonken wordt aan interactie en beïnvloeding tussen culturen 

en individuen. Vooroordelen ten aanzien van bepaalde groepen kunnen 

bestendigd worden doordat hun eigenheid in de verf wordt gezet. 

Het cultuurrelativisme heeft een grote invloed gehad op de pleitbezorgers 

van de multiculturele samenleving. Vooral in Nederland is de omslag zeer 

duidelijk merkbaar sinds de opkomst van en de moord op Pim Fortuyn. Paul 

Scheffer zegt hierover: “Het zelfbeeld van een tevreden en verdraagzame 

natie is aan het schuiven geraakt. Juist het niet stellen van vragen over de 

problemen die alle omvangrijke migratiebewegingen met zich meebrengen 

heeft het populisme zo’n kracht gegeven.” Hij spreekt dan ook over het 

veelzeggende multiculturele drama. 

Het universalisme 

De universalisten gaan uit van algemeen geldende waarden en normen en 

universeel geldende en gedeelde maatschappelijke condities. Ze leggen het 

accent op overeenkomsten en gezamenlijkheid. 

Op maatschappelijk niveau komt het universalisme tot uiting in een assimilatiepolitiek. 

Van minderheden wordt een vergaande aanpassing aan de 

dominante samenleving geëist (1). Het bestaan van cultuurverschillen wordt 

hier enkel erkend als kenmerk van een beginsituatie. Uiteindelijk dienen 

deze verschillen te versmelten in een nieuw cultuurgeheel. Integratie krijgt 

zo een uniformerende strekking. 

Op beleidsmatig vlak vinden we het terug in het gelijkheidsbeginsel “alle 

burgers zijn gelijk voor de wet”. Dit geeft weinig argumenten voor specifieke 

of categoriale maatregelen ten voordele van een bepaalde groep, zoals 

bijvoorbeeld toeleiding in de eigen taal. 

De bijdrage van de universalistische stroming ligt in de inclusieve en integrale 

aanpak van problemen. Een risico is dat men uitgaat van het universele 

karakter van de eigen waarheid, zonder rekening te houden met de machtspositie 

van de meerderheid. In extremis biedt deze stroming geen ruimte 

voor andere visies en interpretatiekaders en kan ze daardoor ook uitsluitend 

zijn. 

Het cultureel pluralisme 

In deze meer recente stroming ligt het accent op interactie en verandering. 

Het cultureel pluralisme zet zich af tegen een te statische benadering van 

culturen, wat de cultuurrelativisten wordt verweten. Pluralisten stellen 

dat culturen voortdurend in evolutie zijn door interactieprocessen die 

plaatsvinden tussen individuen. Ze leggen de nadruk op beïnvloeding en 

onderhandeling als het gaat om interculturele communicatie. Al dialogerend 

en noodzakelijkerwijs ook met de nodige crisissen en conflicten ontstaan 

nieuwe mogelijkheden en inzichten. Eens er een zeker draagvlak is voor een 

bepaalde kijk of aanvoelen is er een kans dat dit zich in nieuwe vormen kristalliseert. 

Hierdoor ontstaan andere machtsverhoudingen, wetten, waarden 

en normen. 

Ook zijn pluralisten ervan overtuigd dat verschil verrijkend is, waarmee ze 

reageren tegen een doorgedreven uniformisering van de universalisten. 

110 • BIJlage • OmgevINgsaNalyse BIJlage • OmgevINgsaNalyse • 111

COlOFON 

Redactie: Ilse Hackethal 

eindredactie: Serge Spoelders 

lay-out: Hanna Maes 

verantwoordelijke uitgever: Luk Groffy 

Alle rechten zijn voorbehouden. Niets uit deze uitgave 

mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch 

gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige 

vorm of wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door 

fotokopieën, op film of op enig andere manier zonder 

voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 

samenlevingsopbouw antwerpen stad vzw 

Breughelstraat 31-33 

2018 Antwerpen 

T 03 325 67 00 

F 03 326 11 15 

info.antwerpenstad@samenlevingsopbouw.be 

www.samenlevingsopbouw.be/antwerpenstad

omgevingsanalyse 2009-2015 (pdf) - RISO-antwerpen

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?