De toekomst van de rechtsbescherming tegen de overheid - Njb

De toekomst van de rechtsbescherming tegen de overheid
Er blijft behoefte aan een van de civiele rechtspraak onderscheiden aparte bestuursrechtspraak. Wel zijn er
verschillende vormen van bestuur en uiteenlopende soorten rechtsverhoudingen die ieder een eigen
procesrechtelijke benadering vragen. Dit staat in het eindrapport ‘Van toetsing naar geschilbeslechting. De
toekomst van de rechtsbescherming tegen de overheid’ van de VAR-commissie Rechtsbescherming dat tijdens
het congres ‘10 jaar Algemene wet bestuursrecht’ op 11 maart werd aangeboden aan de ministers van Justitie en
van Binnenlandse Zaken. Voorzitter van de commissie was prof. mr J.E.M. Polak. De commissie bestond uit
personen uit de kring van de wetenschap, de bestuursrechtspraak, de advocatuur en de overheid.
De argumenten die de commissie geeft voor een eigenstandige bestuursrechtspraak zijn de volgende:
• Het accent in de bestuursrechtspraak ligt meer dan in de civiele rechtspraak op toetsing en niet op
rechtvaststelling. Hoewel deze tegenstelling thans meer en meer wordt gerelativeerd, betekent het feit dat
één van de partijen (het bestuursorgaan) zelf eenzijdig een deel van de rechtsbetrekking tot zijn wederpartij
kan vaststellen door daarover een besluit te nemen, in ieder geval wel dat in bestuursrechtelijke geschillen
doorgaans een andere werkwijze en attitude wordt gevraagd. Is de bestuursrechter enerzijds primair toetser
van door de overheid vastgesteld recht en zelf meestal geen rechtvaststeller, anderzijds dient de
bestuursrechter in verband met de ongelijkheidscompensatie juist ten behoeve van de burger actiever op te
treden dan in een civiel proces.
• Afweging van algemeen belang en deelbelangen: het bestuursrechtelijk proces onderscheidt zich van het
burgerlijk proces en behoort zich daarvan ook te onderscheiden omdat het nooit alleen maar gaat over de
belangen van eiser en verweerder, maar altijd over het algemeen belang en vaak ook over deelbelangen van
anderen dan eiser.
• De cultuur van de goede toegang; het toegankelijkheidsargument. Dit argument heeft historisch een
belangrijke rol gespeeld bij de beslissing om geschillen betreffende sociale zekerheid niet aan de gewone
rechter over te laten. Daarnaast wordt in dit verband vaak genoemd dat, waar de eis dat de overheid aan het
recht gebonden is een hoofdelement van de rechtsstaat is, verlangd mag worden dat in geschillen met
overheden een gemakkelijke toegang tot de rechter bestaat. Andere argumenten die genoemd worden, maar
die bij de gedachtevorming binnen de commissie minder een rol lijken te hebben gespeeld, zijn de noodzaak
tot specialisatie en het staatsrechtelijke argument van de checks en balances.
Bij dit alles onderkent de commissie dat de verschillende bestuursvormen en soorten rechtsverhouding ieder een
eigen procesrechtelijke benadering vragen. Om daaraan recht te doen bepleit de commissie de ontwikkeling naar
een duaal stelsel.
Duaal stelsel
De laatste jaren draait de discussie om de vraag of men de toetsing van het bestreden besluit aan het objectieve
recht, dan wel de bescherming van de subjectieve rechten van eiser centraal stelt (in de Franse dogmatiek resp.
recours objectif of recours subjectif genoemd). De commissie onderkent een verschuiving naar de gedachte van
rechtsbescherming van individuele rechtsposities van burgers. Zij schrijft te streven naar ‘the best of both
worlds’.
Vanuit het oogpunt van een goede toegang tot de rechter biedt volgens de commissie het besluitmodel (dat
historisch gezien meer past bij het meer traditionele recours objectief) grote voordelen. Dat laat evenwel onverlet
dat dat besluitmodel als te knellend wordt ervaren. De Commissie heeft een aantal belangrijke knelpunten
gesignaleerd, zoals het feit dat niet zelden een bestuursrechtelijke rechtsbetrekking in partjes wordt verdeeld,
waaraan zowel voor het bestuur (stroperigheid, soms vele rechtsbeschermingsmomenten achter elkaar) als voor
de burger (die daarbij alert moet zijn om die nieuwe rechtsbeschermingsmomenten niet te missen en die gebaat
zou zijn bij het integraal aan de rechter kunnen voorleggen van het geschil) nadelen verbonden zijn. Dat in het
huidige bestuursprocesrecht het appellabele besluit altijd de ingang moet zijn voor een bestuursrechtelijke
procedure, wordt als een zwak punt en een te knellend systeem gezien. Vanuit ‘the best of two worlds’-gedachte
kiest de Commissie daarom voor een gemengd stelsel.
Bij de vormgeving van dit stelsel onderscheidt de commissie de kern van het bestuursrecht en het omringende
bestuursrecht (zie kader).
De kern van het bestuursrecht bestaat uit vier kenmerken:
• Optreden van het bestuur geschiedt altijd uit een oogpunt van algemeen belang;
• Het gaat om eenzijdig vaststellen van de rechtspositie van de burger;
• Het gaat om het uitoefenen van een op de wet berustende bevoegdheid;
• Het gaat om schriftelijke publiekrechtelijke rechtshandelingen (besluiten).
Naast deze kern is er het omringende bestuursrecht: zo zijn er voorbereidingshandelingen en
uitvoeringshandelingen (versus besluiten), is er naast originair bestuurshandelen dat tot de kern
behoort connex bestuurshandelen (van originair bestuurshandelen afgeleid, ook wel accessoir
bestuurshandelen genoemd). Ook overeenkomsten met overheden kunnen tot het omringende
bestuursrecht worden gerekend.
NJB 2004, afl. 11, p. 607 12 maart 2004 1

Het besluitmodel zou behouden moeten blijven voor het bestuursrecht dat tot de kern behoort, aangevuld met een
aantal specifiek verzoekschriftprocedures voor het omringende bestuursrecht, waarbij de bestuursrechter
passende uitspraakbevoegdheden moet krijgen. Dat zou een begin moeten zijn van het op langere termijn te
vervolmaken ‘duaal stelsel’ met enerzijds een bij het recours objectif passend ‘vernietigingsberoep’ en
anderzijds een bij een recours subjectif passend ‘vol beroep’ (waarvoor de verzoekschriftprocedure van art. 429
Rv model kan staan). Bij die verzoekschriftprocedures voor het omringende bestuursrecht kan volgens de
commissie dan als leidraad dienen dat door het specifiek benoemen van een aantal verzoekschriftprocedures de
veelvuldig in de literatuur bepleite bestuursrechtelijke rechtsbetrekking onder de competentie van de
bestuursrechter gaat vallen zonder dat vooralsnog in de wet dit betrekkelijk vage begrip als vervanger van het
besluit-begrip gaat dienen met het niet denkbeeldige gevaar dat de bestuursrechter weer jaren bezig is om bij de
invulling van dit begrip de nieuwe ontvankelijkheidsgrenzen te bepalen. Door invoering van
verzoekschriftprocedures op het gebied van het ‘omringende bestuursrecht’ kunnen de knelpunten die het
besluitmodel oplevert volgens de commissie in belangrijke mate worden ondervangen. Ook wanneer meerdere
besluiten in het kader van een publiekrechtelijke rechtsbetrekking achter elkaar worden genomen zou niet van de
burger verlangd moeten worden dat steeds opnieuw beroep wordt ingesteld, maar zou het concept van de
bestuursrechtelijke rechtsbetrekking kunnen helpen door met een eenvoudig verzoek een integrale procedure
over die rechtsbetrekking mogelijk te maken. Daarbij meent de commissie dat van het ‘omringende
bestuursrecht’ het overeenkomstenrecht vooralsnog niet onder de competentie van de bestuursrechter behoeft te
worden gebracht. Zij heeft niet de indruk dat daaraan in de praktijk grote behoefte bestaat. Zou dat op termijn
anders worden, dan dienen de uitspraakbevoegdheden op dit terrein te worden aangepast en te worden geregeld,
naar het voorbeeld van de regeling bij de burgerlijke rechter.
Voor wat betreft de uitspraakbevoegdheden meent de commissie dat bij de voor het omringende bestuursrecht
bepleite verzoekschriftprocedures, finale geschillenbeslechting uitgangspunt dient te zijn. Zo zou ten aanzien van
schadebesluiten van het model van het zelfstandig schadebesluit moeten worden afgestapt. Het
vorderingenmodel, gericht op een definitieve uitspraak, ligt bij dit type besluiten meer in de rede.
Bij voorbereidings- en uitvoeringshandelen ligt het voor de hand dat ook verbods- en gebodsacties op
basis van een verzoekschriftprocedure mogelijk worden. De commissie meent overigens dat ook voor
het vernietigingsberoep geldt dat de aandacht om tot een meer definitieve geschillenbeslechting te
komen positief moet worden gewaardeerd. In dat kader worden aanbevelingen gedaan en
mogelijkheden genoemd tot uitbreiding van de uitspraakbevoegdheden, ook bij het
vernietigingsberoep.
Andere voorstellen
• Wat de omvang van het geding in hoger beroep betreft, is de commissie van mening dat de uitspraak in
eerste instantie, gelet op de efficiency en rechtsvormende taak van de appèlinstanties, het object van geschil is.
De commissie meent evenwel dat dat niet noodzakelijkerwijs betekent dat in hoger beroep zonder bijzondere
rechtvaardigingsgrond geen nieuwe gronden of argumenten meer kunnen worden aangevoerd. Wat betreft
nieuwe bezwaren moet onderscheid worden gemaakt tussen
a. bezwaren ten aanzien van andere splitsbare onderdelen van het in eerste aanleg bestreden besluit;
b. nieuwe gronden ten aanzien van in eerste aanleg wel bestreden onderdelen en
c. nieuwe argumenten ten aanzien van in eerste instantie wel aangevoerde gronden.
Een beperking als onder a bedoeld werkt wel door in hoger beroep. Het pas in hoger beroep inbrengen van
nieuwe gronden als onder b bedoeld zou in het financiële bestuursrecht mogelijk moeten zijn, maar in het
ordenend bestuursrecht met het oog op een goede procesorde en de rechtszekerheid van de verschillende partijen
minder. De onder c bedoelde argumenten die de gronden adstrueren moeten in appèl met het oog op de
herkansingsfunctie kunnen worden aangevoerd, waarbij vanzelfsprekend de goede procesorde daaraan
beperkingen kunnen stellen.
Bij een en ander geldt dat beperkingen die door de aanleg in hoger beroep zelf worden aangebracht (bijv. als een
onderdeel van de uitspraak c.q. een onderdeel van het besluit niet wordt bestreden vanzelfsprekend de
appèlrechter binden).
• De commissie is voorstander van het invoeren van incidenteel appèl. Niet alleen is het volgens haar
soms bepaald ongerechtvaardigd, dat een partij die vernietiging van een besluit heeft bewerkstelligd op een
bepaalde grond en daarvan dus niet appelleert, de andere door hem in eerste aanleg aangevoerde gronden niet
meer aan de appèlrechter zou mogen voorleggen wanneer de verliezende partij appelleert. Bovendien zou een
bijkomend voordeel van het instellen van incidenteel appèl kunnen zijn, dat de mogelijkheden om tot
schikkingen te komen etc. er door worden vergroot.
• De commissie meent dat de tegenstelling tussen ex nunc en ex tunc thans veelal te dogmatisch wordt
gebezigd. De commissie beveelt een gedifferentieerde benadering aan en meent dat het niet mogelijk is de ex
nunc toetsing over de hele linie in te voeren. Ex nunc toetsing is niet problematisch bij gebonden besluiten,
waarbij het materiële recht zodanig is dat gewijzigde feiten/omstandigheden invloed kunnen hebben op de
materiële rechtspositie van betrokkenen. Bij besluiten met beoordelings- en beleidsvrijheid moet onderscheid
worden gemaakt tussen twee en meer partijengeschillen. Bij twee partijengeschillen is ex nunc toetsing wel
mogelijk, bij drie of meer partijengeschillen is het op zichzelf denkbaar (al dan niet met bestuurlijke lus), maar
kunnen processuele complicaties de nadelen die eraan verbonden zijn, groter maken dan de voordelen.
NJB 2004, afl. 11, p. 607 12 maart 2004 2

• Ten aanzien van het belanghebbende-begrip meent de commissie, dat sommige ‘grote’
belanghebbenden vooral door de leer van het ‘afgeleid belang’ ten onrechte geen toegang hebben tot de
bestuursrechter. Overwogen zou moeten worden het criterium te wijzigen in een ‘voldoende en relevant
rechtmatig belang’.
Hoewel de commissie dus enerzijds voorstander is van het verruimen van het belanghebbende-begrip, teneinde
hen die daadwerkelijk feitelijk worden getroffen door besluiten de toegang tot de bestuursrechter niet te
ontzeggen, is zij er óók voor dat het in het bestuursproces ook daadwerkelijk gaat om de materiële belangen van
de verschillende procespartijen, zodat een soort van Schutznorm-theorie wordt ingevoerd. De commissie meent
dat zo’n benadering beter bij de inhoudelijke beoordeling van een geschil een plaats kan krijgen dan in de sfeer
van de ontvankelijkheid. De benadering zou daarom geen betekenis moeten hebben voor de interpretatie van het
belanghebbende-begrip. Daarvoor voert de commissie verschillende redenen aan. Zo kan het heel wel zijn dat
een belanghebbende verschillende bezwaren aanvoert, waarvan er slechts een enkele op basis van een te
hanteren relativiteitsleer al om die reden niet zou behoeven te worden gehonoreerd. Daarnaast zou het reeds in
de ontvankelijkheidssfeer beantwoorden van relativiteitsvragen het gevaar met zich brengen dat de nietontvankelijk
verklaarde appellant alsnog bij de gewone rechter een wel ontvankelijke vordering indient.
• Wat de gewenste veranderingen in het stelsel van rechtsbescherming betreft, is de commissie het over
de volgende punten eens:
– De bezwaarschriftenprocedure dient te worden gehandhaafd, maar wel met de mogelijkheid om deze
met wederzijds goedvinden over te slaan.
– Rechtspraak in twee feitelijke instanties dient ook in het bestuursrecht uitgangspunt te zijn, met de
mogelijkheid van gefundeerde uitzonderingen.
– De bestuursrechtspraak in hoogste feitelijke aanleg dient per deelgebied van het bestuursrecht zoveel
mogelijk bij één rechter te worden geconcentreerd, behoudens waar de rechtseenheid op een deelgebied
reeds op andere wijze is verzekerd, zoals in het belastingrecht.
– Er moet enigerlei institutionele rechtseenheidsvoorziening komen, zowel voor het algemeen
bestuursrecht als voor de eenheid tussen het bestuursrecht en de andere rechtsgebieden.
Over de wenselijke toekomstige inrichting van de bestuursrechtspraak in hoogste instantie wordt binnen de
commissie verschillend gedacht.
Alternatieve geschillenbeslechting
Voor de alternatieve geschillenbeslechting formuleert de commissie een vijftal voorstellen:
• In de Awb ware expliciet neer te leggen dat de termijn voor het beslissen op bezwaar wordt verlengd zolang
een mediation tussen partijen loopt;
• In de rolreglementen van de gerechten ware hetzelfde neer te leggen voor de fase bij de beroepsrechter;
• De mogelijkheid bij overeenkomst afstand van beroepsrecht te doen ware over het gehele terrein van het
beroepsrecht te openen.
• Bij de toetsing van de gang van zaken in de bezwaarschriftprocedure zou voorop moeten staan de vraag of
in die fase voldoende moeite is gedaan om alsnog tot een gezamenlijke oplossing van het conflict te komen.
• Onderzoek moet worden verricht naar manieren waarop partijen bij bestuursrechtelijke besluitvorming en
rechtsbescherming kunnen worden gestimuleerd hun geschil aan de onderhandelingstafel, eventueel onder
leiding van een neutrale procesbegeleider, bij te leggen.
NJB 2004, afl. 11, p. 607 12 maart 2004 3