Bijlage - Gemeente Den Helder

NOLLENLANDSCHAP VAN DEN HELDER
DE NATUUR ALS KUNSTWERK
een vernieuwend natuur-, landschaps- en kunstproject in een stedelijke omgeving
2006

Inhoudsopgave
1. Inleiding 2
2. De landschappelijke context 3
2.1 De Stelling van Den Helder 3
2.2 De Nollen 4
2.3 Het Nollenlandschap 4
3. Visie 5
3.1 Algemeen 5
3.2 Kunst en natuurlijke landschapsvormen 5
3.3 Cultuur en ecologie 5
3.4 Ruimtegebruik en ligging in de stad 6
4. Onderbouwing kunst 8
4.1 Samenwerking 8
4.2 Nature & Landscape Art 8
4.3 Kleur en vorm in het landschap 8
4.4 Tijd 15
5. Ecologische onderbouwing 16
5.1 Uitgangspunten 16
5.2 Natuurtypen 17
6. Inrichtingsplan 20
6.1 Inrichtingsprincipes 20
6.2 Het inrichtingsplan 20
7. Aanleg en beheer 22
7.1 Abiotische factoren bij de aanleg 22
7.2 Ecologische ontwikkeling 23
7.3 Inrichting en Beheer 24
Bijlage 1
Samenstelling projectgroep
Fotografie
Layout
Bijlage 2
Hoogteligging bestaande situatie
Bijlage 3
Ondiepe boorprofielen
Bijlage 4
Diepe boorprofielen
Bijlage 5
Plantensociologische kenschetsen van de duintypen

NOLLENLANDSCHAP VAN DEN HELDER
DE NATUUR ALS KUNSTWERK
een vernieuwend natuur-, landschaps- en kunstproject in een stedelijke omgeving
de Nollen
1

1. Inleiding
Ten zuiden van het huidige gebied van Stichting
De Nollen in Den Helder wordt een nieuw gebied
van 19 hectare landschappelijk en ecologisch
ingericht.
Het grootste deel hiervan is eigendom van
Stichting Landschap Noord-Holland die samen
met Stichting De Nollen een inrichtingsplan
heeft gemaakt: “het Nollenlandschap”. Dat plan
beschrijven we in dit rapport.
Het bijzondere aan dit plan is dat het gaat om een
verweving van natuur, ecologie en kunst, met een
verbinding naar de cultuurhistorie van de Stelling
Den Helder. Zo kan er een relatie ontstaan tussen
de gebieden “De Nollen”, “Het Nollenlandschap”
en de Stelling van Den Helder.
Dit plan is gemaakt in opdracht van dr. J. Kuiper,
directeur van Landschap Noord-Holland. Dat de
twee stichtingen het plan gezamenlijk hebben
gemaakt, komt niet alleen voort uit de eigen wens
daartoe van die stichtingen. Ook de gemeente Den
Helder en de provincie Noord-Holland hebben dit
gestimuleerd. Dit rapport dient daarom mede als
verantwoording naar deze twee overheden. Het
maken van dit plan is financieel ondersteund door
de Provincie Noord-Holland uit het beleidsveld
Culturele Planologie.
Het inrichtingsplan is opgesteld door een
Projectgroep die vorm heeft gegeven aan de
ideeën van Ron van ‘t Veer (ecoloog Landschap
Noord-Holland) en R.W. (Rudi) van de Wint
(beeldend kunstenaar). Het plan is afgerond juist
voor het onverwacht overlijden van R.W. van de
Wint in mei 2006.
2
Luchtfoto Nolen situatie 2005

2. De landschappelijke context
2.1 De Stelling van Den Helder
Gemeente Den Helder heeft een structuurvisie voor
de Stelling van Den Helder getiteld “De Stelling op
Herhaling”. Deze visie laat zien op welke manier de
cultuurhistorische en landschappelijke waarden
van de Stelling behouden en hersteld kunnen
worden. In de structuurvisie is vastgelegd dat de
samenhang tussen stelling en stad vergroot moet
worden. De gemeente wil de defensiewerken een
duidelijker plaats geven in de stedenbouwkundige
structuur, waarbij de stelling tevens de basis is
voor verdere ontwikkelingen van Den Helder. Op
deze manier kunnen zowel cultuurhistorische
waarden als landschappelijke waarden worden
ingezet ter versterking van de stedelijke
ontwikkelingen. De Liniedijk krijgt hierbij zowel
de functie van doorgaande verbindingslijn tussen
twee forten, als van scheidslijn tussen de oude
binnenstad en de nieuwere woonwijken (ook een
voorbeeld van culturele planologie).
Langs de linie zullen verbindingen worden
aangelegd: een doorgaande fiets- en wandelroute
tussen de twee forten, een vaarroute en een
ecologische verbinding van de duinen naar het
Noordhollands Kanaal en de Waddenzee. De
scheiding tussen binnenstad en buitengebied
wordt aan de binnen- en buitenzijde van de
Liniedijk zoveel mogelijk versterkt via de
inrichting en het grondgebruik. Voorstel is om
aan de buitenzijde van de Linie een groene zone
rond de stad te handhaven en waar nodig aan
te leggen. De Nollen en het Nollenlandschap zijn
hierbij als groene onderdelen buiten de stelling
op te vatten.
Kaart van Den Helder omstreeks 1860 (Atlas Kuyper)
Kaart van Den Helder omstreeks 1860 (Atlas Kuyper)
3

2.2 De Nollen
De Nollen is het initiatief van de internationaal
bekende kunstenaar R.W. van de Wint. In 1980
verliet hij de museumzaal als context voor het
tonen van zijn werk en trok hij zich terug in het
duingebied de Nollen. Dit gebied bevat (restanten
van) oude nollen en bunkers en is onderdeel van
de Stelling. In dit kunstproject experimenteerde
hij met ruimte, schaal en maat, om eigenhandig de
juiste samenhang tussen kunstwerk en ruimte te
creëren. “De ruimte als drager voor de schildering”
is hierbij ooit het uitgangspunt geweest, waarbij
de ruimte- of de architectuur - ondergeschikt werd
gemaakt aan de schildering. Het project in het
duingebied de Nollen werd door Van de Wint als
een totaalkunstwerk beschouwd. Half verscholen
in het duinlandschap bevinden zich geoxideerde
bouwsels van staal die Van de Wint speciaal heeft
gemaakt om (aan de binnenzijde) te beschilderen.
Alle disciplines waarmee hij experimenteerde,
komen hier samen. De eenheid staat hierbij
voorop, maar het is een eenheid die een schijnbare
tegenstelling insluit. Zo vinden we in zijn werk
naast het grote formele het kleine informele, het
statische naast het dynamische en het tragische
naast het komische. Vanuit deze experimenten
heeft hij schilderingen en sculpturen gemaakt
voor andere locaties, zoals de plafondschildering
in Paleis Noordeinde, het tiendelige schilderij in
de vergaderzaal van de Tweede Kamer en enkele
monumentale sculpturen.
2.3 Het Nollenlandschap
Ons plangebied was bestemd om woningbouw
te realiseren. Om de samenhang met het
oorspronkelijke nollengebied en de ontgonnen
wadvlakte niet verloren te laten gaan, heeft
Stichting De Nollen gepleit voor het open houden
4
van het landschap. Dit initiatief is door de
gemeenteraad uiteindelijk gehonoreerd, mede
omdat het aansluit bij de door de raad vastgestelde
structuurvisie Stelling Den Helder. Met deze
veiligstelling ontstaat er een aaneengesloten
groengebied ter grootte van circa 3,2 km², een
belangrijke ruimtelijke drager en groene long in de
stedelijke omgeving. Het gebied heeft de status als
natuurgebied gekregen, en is inmiddels eigendom
van Landschap Noord-Holland. Deze organisatie
is ook verantwoordelijk voor de inrichting en het
beheer van het terrein.

3. Visie
3.1 Algemeen
De natuurwaarden van het oude strandvlakte-
en kopjesduinengebied in de Kop van Noord-
Holland en het Waddengebied gebruiken we als
uitgangspunt om een nieuw ‘Nollenlandschap’
ten zuiden van De Nollen te creëren. “De Nollen”
en “Het Nollenlandschap” worden daarbij als één
strandvlakte- en nollenlandschap beschouwd.
Het noordelijk deel heeft vooral een kunstzinnige
uitstraling, waarbij landschap, natuur en kunst
(bouwsels en sculpturen) als één landschappelijke
eenheid wordt beschouwd. Het zuidelijke deel
wordt vanuit ecologische principes ingericht
en beheerd als natuurgebied. Het terrein zal
- gezien de situering in de stedelijke omgeving,
de relatie met De Nollen en de Stelling van Den
Helder - als waardevol cultuurlandschap worden
ingericht en vormgegeven. Kunst en natuurlijke
landschapsvormen, cultuur en ecologie zullen
hierbij samengaan. Het terrein wordt vrij
opengesteld voor publiek.
Bij de inrichting wordt uitgegaan van de
ecologische architectuur van het duinlandschap
en de daarmee samenhangende vegetatie
en soortenrijkdom. Kleur en vorm, reliëf en
soortenrijkdom worden van tevoren bepaald, op
basis van zowel ecologische als kunstzinnige
uitgangspunten.
3.2 Kunst en natuurlijke landschapsvormen
Bron van de kunstzinnige inspiratie is het
landschap van het Waddengebied, waartoe
feitelijk ook Callantsoog, Grafelijkheidsduinen,
Het Zwanenwater en De Nollen behoren. De
landschapsvormen (geomorfologie op meso- en
Nollenlandschap bij Abbestede als mogelijke voorbeelden voor de inrichting: Reliëf met helmduin (links) en
grazige nollen met struweel (rechts).
microschaal) worden als architectonische èn
culturele kunstvorm gezien. Architectonisch in de
zin van door de natuur gemaakt via een samenspel
van klimaat, erosie en organogene genese (vorm
door de natuur - bijvoorbeeld de plantengroei van
het helmduin - gemaakt). Cultureel in de zin dat
vrijwel alle nollen en kustduinen sterk door het
gebruik van de mens in vorm en soortenrijkdom
zijn bepaald. In wezen is elke opvatting van natuur
een weerspiegeling van een bepaalde visie op de
natuur die altijd bloot staat aan allerlei culturele
invloeden. Niet ‘de natuur’ zelf, maar ons idee
over wat natuur is bepaalt ons natuurbeeld.
De paradox is dat dit beeld vooraf gaat aan de
concrete natuurervaring. Ook ‘het landschap’
zijn we ons bewust door de gedachte dat een
landschap iets uitdrukt. In dit project maken we
niet alleen de natuur tot kunstwerk, we proberen
ook mensen bewust te maken van het feit dat
natuurontwikkeling/inrichting ook altijd een
culturele component heeft.
De kunstzinnige inrichting betreft daarom juist de
geomorfologische en organogene vormenrijkdom
van het landschap zelf. De ‘sculptuur’ van het
landschap zal bestaan uit de vormen die in de
Waddennatuur zelf voorkomen.
3.3 Cultuur en ecologie
Weilanden, hooiland, bleekvelden en akkers, ze
kwamen vroeger allemaal in het duin voor. Er
liepen schapen en geiten op de duinhei, er werden
heiplaggen gestoken, er werd helm gestoken en
weer geplant.
5

Zichtlijnen stedelijke horizon in relatie tot besloten landschapsidee: rode lijnen = storende elementen stedelijke
horizon en infrastructuur, groene elementen = natuurbeleving goed, gestippelde lijnen = natuurbeleving
Zichtlijnen stedelijke horizon in relatie tot besloten landschapsidee: rode lijnen = storende elementen
afgezwakt door stedelijke horizon. ‘s Nachts worden deze effecten door verlichting overigens enorm versterkt.
stedelijke horizon en infrastructuur, groene elementen = natuurbeleving goed, gestippelde lijnen =
natuurbeleving afgezwakt door stedelijke horizon. 's Nachts worden deze effecten door verlichting
6
overigens enorm versterkt.
Verstuiving werd door het cultureel gebruik
veroorzaakt, waardoor er een bijzonder zeldzame
plantengroei ontstond: de grijze duinen, met
kenmerkende lage duingrassen en een grijze
begroeiing van buntgras en korstmossen.
Verstuiving werd weer tegengegaan door het
planten van helm, de aanleg van bossen en
stuifdijken. En later weer veroorzaakt door militair
en recreatief gebruik van het duin. Al deze culturele
gebruiksvormen hebben door hun dynamiek
vorm, reliëf en soortenrijkdom bepaald.
Hierbij is het van belang om te bedenken dat de
huidige duinen en nollen eigenlijk vrij recent zijn
ontstaan, zo ongeveer rond de 10e-11e eeuw.
Dit was een periode waar de mens al heel actief
was in het Nederlandse landschap. Van een
echt natuurlijk duinlandschap is daarom in het
Helderse nooit sprake geweest. In die zin is het
gerechtvaardigd om te spreken van een natuurrijk
cultuurlandschap. Een vooral cultuurgestuurde
inrichting van het Nollenlandschap hoeft dan
ook zeker niet als natuurvervreemding worden
opgevat: het past juist heel goed in het herstel en
de regeneratie van de oorspronkelijke wadbodem
rondom Den Helder (zie ook de oude kaart uit
1860).
3.4 Ruimtegebruik en ligging in de stad
Het weg-uit-de-stad-gevoel wordt bevorderd
door de vrije toegankelijkheid en de ruimtelijke
vormgeving van het natuurgebied. Belangrijk is
dat mensen een zekere geborgenheid ervaren en
niet overal de stad zich opdringt.
Het natuurgebied vormt samen met het
kunstproject De Nollen één landschappelijke
eenheid, maar is ook onderdeel van de groene
long en Stelling van Den Helder. Net als bij
Amsterdam bestaat er de mogelijkheid om
groene ‘natuurscheggen’ naar de stad Den Helder

te creëren, in de vorm van een komeet. Drie
belangrijke natuurscheggen zijn nu al in Den
Helder te herkennen: de duinen van de Noordkop
& Mariendal, De Nollen en het Nollenlandschap
(samen met Refugium en Tuintjes), en het
Balgzand en Balgzanddijk. De zwakste scheg is
hierbij het Nollenland. Hiervoor zou een ruimtelijk
plan ontwikkeld kunnen worden, met mogelijkheid
voor verdere uitbreiding van de natuur rond de
Nollen. Mocht te zijner tijd de Ritmeesterweg
verplaatst kunnen worden, dan kunnen de twee
gebieden samen een groot aaneengesloten
natuur- en kunstgebied vormen.
De “Groene scheggen” in de directe omgeving van Den Helder.
7

4. Onderbouwing kunst
4.1 Samenwerking
Voor het ontwerp en de vormgeving van dit
bijzondere project werkt Landschap Noord-
Holland nauw samen met het kunstproject “De
Nollen” (“Stichting De Nollen”), het initiatief van
kunstenaar R.W. van de Wint. Zijn werk en het
aangrenzende kunstproject ‘De Nollen” geniet,
vanwege het interdisciplinair karakter ervan,
belangstelling van zowel kunstliefhebbers als
architecten, landschapsarchitecten, ecologen,
natuurliefhebbers en studenten van uiteenlopende
opleidingen. Als cultuurobject vormt het aangrenzende
project van Van de Wint dan ook een
uniek project.
4.2 Nature & Landscape Art
Speciaal voor het project ‘Nollenlandschap van
Den Helder’, en in nauwe samenwerking met
Landschap Noord-Holland, heeft Van de Wint
een nieuwe kunstvorm ontwikkeld die het best
omschreven kan worden als Nature & Landscape
Art (NLA). De bedoeling van deze kunstvorm
is, dat de bezoeker van het landschap (dat
feitelijk zelf het kunstwerk vormt) de rijkdom
aan natuur (soortenrijkdom), kleur en vorm van
het doorlopend zichzelf ontwikkelend landschap
steeds weer opnieuw kan ontdekken en ervaren.
In tegenstelling tot de kunstvorm LandArt,
worden bij dit project geen abstracte of tijdelijke
landschapspatronen nagestreefd, maar meer
permanente en natuurlijke patronen die in de
natuur voorkomen. Natuurvormen (geomorfologie)
en een landschapsecologische plaatsing van deze
vormen in de ruimte, vormen de uitgangspunten.
Nature & Landscape Art (NLA) is daarom een
8
kunstvorm waarbij natuur en landschap zelf de
kunst vormen en waarbij landschapsecologie en
natuurbeheer een onmisbaar onderdeel vormen.
Via NLA kunnen natuurlijke landschapsvormen
worden gecreëerd, in het bijzonder ook in een
stedelijke omgeving. Schoon en helder water
en schoon zand leveren straks, binnen een
gekozen reliëf van nat naar droog, een geheel
eigen kleurschakering van bloemen, grassen
en mossen op waardoor het gebied een steeds
wisselend uiterlijk krijgt.
4.3 Kleur en vorm in het landschap
4.3.1 algemeen
Uitgangspunt van het ontwerp is dat het begrip
‘natuur’ meer is dan een hoge biodiversiteit en het
beheren van bedreigde dier- en/of plantensoorten.
Een meerwaarde kan worden bereikt als er bij de
inrichting van een natuurgebied ook aandacht
wordt besteed aan de verscheidenheid in
landschapsvorm, kleur en ruimte. De wisseling van
de seizoenen, af te meten aan veranderende kleur-
en lichtpatronen en het verschijnen en verdwijnen
van verschillende dier- en plantensoorten, is een
belangrijk inrichtingsprincipe van het project
geweest. Dit is gerealiseerd door de positionering
van lage duintjes ten opzichte van de zon en het
creëren van ecologische gradiënten waarlangs
bepaalde vegetatietypen zich zullen ontwikkelen.
Met name in een duingebied ontstaan langs een
nat-droog en hoog-laag gradiënt karakteristieke
kleurbanden welke de diverse vegetatietypen
weerspiegelen.
Zo ontstaan in vochtige laagten - in mei en
juni - kleurrijke roze en gele begroeiingen van
boterbloemen, koekoeksbloemen en orchideeën.
Op de drogere duinhellingen overheersen juist
de zachte gele en grijze tinten van helm, stuivend
zand en lage duingrassen als schapengras en
buntgras.
Op begraasde droge vlakten kunnen in juni en
augustus roestrode tot oranje kleursluiers van
schapenzuring ontstaan, terwijl eind augustus
vooral gele composieten als leeuwentand,
schermhavikskruid en kruiskruid het kleuraspect
bepalen. Vorm en kleur kunnen extra worden
versterkt met hemelsblauw door de lage duintjes
en de bloeiende vegetatie te laten weerspiegelen
in kleine duinmeertjes. De variatie in terreinhoogte
is zo gekozen, dat als resultaat de ecologische
gradiënten verschillende vegetatiepatronen
creëren. Tijdens de bloei ontstaan dan, gezoneerd
in de ruimte, diverse kleursluiers in het landschap
die ons bewust maken van de beleving van een
sfeer. Dat brengt ons ook bij de traditie van
de landschapschilderkunst en schilders als
Claude Monet en William Turner die nu juist ‘de
schilderachtigheid’ van het landschap ontdekten.
Licht en ruimte, mist en nevel, kleursluiers in de
vegetatie, een spiegeling op een wateroppervlak
die een kleine ruimte verdiept en vergroot: het zijn
de immateriële aspecten van de natuurbeleving
die een verbinding leggen tussen natuur en
cultuur.

4.3.2 kleur
We ontwikkelen ecologische landschappen waarbij
de dominante plantensoorten de kleurzones in het
landschap zullen bepalen. Deze kleurzones zijn
letterlijk of figuurlijk in het landschap aanwezig
en als zodanig te beleven. Letterlijk in de zin
dat de kleuren voor bepaalde plantensoorten of
kleuren in het landschap staan. Figuurlijk omdat
de kleuren in bepaalde gevallen ook heel duidelijk
de ecologische gradiënt karakteriseren, zoals
geel voor droog en zandig en blauw voor nat en
waterrijk.
Elke kleur is daarbij te vertalen in een karakteristiek
landschapstype van het duin:
• ‘gele duinen’: duinen waarbij open zand
de dominante factor is, en waarbij de gele
halmen van helm en duinriet de kleur
bepalen. Geel staat ook voor droog en
reliëfrijk: de hellingen van de aan te leggen
nollen.
• ‘grijze duinen’: droge vlakten bestaande
uit een lage begroeiing van grijsgroen
gekleurde duingrassen en korstmossen.
Dit natuurtype is internationaal bekend als
‘grey dunes’ en vertegenwoordigt een hoge
natuurwaarde.
• ‘groene duinen’: vochtige, grazige
duinvalleien waar frisgroene grassen in de
zomer de kleur bepalen. De belangrijkste
gradiënt is water, waardoor eind mei
en juni er een bont kleurenpalet van
koekoeksbloem, rietorchis, watermunt,
boterbloemen, composieten en allerlei
klaversoorten ontstaat.
• ‘blauwe duinen’: duinen waarbij het water
een dominante rol speelt. Hier worden
de duinmeren bedoeld waarbij de blauwe
lucht in wordt weerspiegelt, maar ook
karakteristieke natte duinvalleien met
14
4.3.3 vorm
moeraswespenorchis, parnassia en roze
orchideeënsoorten. Via ondiepe plagstroken
wordt een natuurlijk golvend element in de
duinvalleien aangebracht, welke na een
regenbui het aanzicht van het gebied steeds
doen veranderen. Water zal daarbij niet
alleen de belangrijkste ecologische gradiënt
zijn, maar ook tijdelijk of permanent zeer
nadrukkelijk aanwezig zijn.
Basisvormen van nollen en meeroevers (zoals
aanwezig in de kustduinen van Terschelling) dienen
als inspiratie voor de te creëren landschappelijke
‘sculpturen’ (culturele geomorfologie).
De entree kiezen we zo dat je het terrein niet direct
ziet als open object, maar dat je via een nollenrij
door een natuurlijke poort - een opening tussen
twee nollen - het terrein binnenkomt. Dit geeft
je het gevoel van de overgang van de drukke
stad - met vooral harde en vierkante vormen -
naar de stille natuur, met haar ronde vormen en
kleurpatronen. Een letterlijke ‘rite de passage’
dus, waarbij natuurvormen de kunstvorm zijn.
Visuele afscherming of inpassing van stedelijke
bouwsels, rekening houdend met het uitzicht van
de direct omwonenden, is hierbij belangrijk. In
Terschelling is gebleken dat dit kan als de nollen
minimaal 2,5-3 meter hoog worden. Een hoogte
van ca 5 meter of iets meer (afhankelijk van de
stedelijke horizon) heeft de voorkeur langs de
oostzijde (spoorlijn).
Door de beslotenheid in het ontwerp en het gekozen
reliëf, en vooral ook door de weerspiegeling in het
water ontstaat er gevoel van ruimte. Het nog te
bouwen atelier van van de Wint zou hierbij mogelijk
als ‘modern landgoed’ ervaren kunnen worden. De
inrichting van het Nollenlandschap heeft hierdoor
enige gelijkenis met de aanleg van de Engelse
tuinen en landgoederen langs de binnenduinrand
(zoals ooit vormgegeven door de beroemde
landschaparchitect Zocher). De natuurbeleving en
verwondering wordt hier niet verkregen door bos
en kronkelende paadjes, maar door de afwisseling
in vegetatietypen, duinmeertjes en de morfologie
en ruimtelijke plaatsing van de nollen. Het reliëf
kan vanaf de randen (hoog) aflopen naar het
duinmeer (laag), waarbij het terrein overgaat
naar het kunstproject van De Nollen. Deze vorm
van landschapskunst zou in de toekomst wel
eens grote betekenis kunnen krijgen, gelijk aan
de landgoedbossen van Zocher (bv. Landgoed
Leyduin, Linnaeushof en Bennebroek).

Bij het begin van de seizoenen gaat de zon op of onder tussen karakteristieke duintopjes
van de nollen. Hierdoor fungeert het landschap ook als zonnewijzer.
4.4 Tijd
Een geheel nieuw kunstzinnig element is de
introductie van de vierde dimensie in het natuurontwikkelingsproject:
tijd. Door de vorm van
de duinmeertjes parallel te laten lopen met het
invallende licht van de middagzon, de exacte
scheiding van de ochtend en de middag, kan het
landschap en de natuur ook worden beleefd als
een ecologische klok. De ligging van de meertjes
is daarbij zo gekozen dat de zon op het hoogste
punt van de dag exact boven de lengteas van
enkele duinmeertjes staat. Ook zal een aantal
nollen zo worden aangelegd, dat bij het opkomen
en ondergaan van de zon tussen bepaalde
duintoppen exact kan worden bepaald welk
seizoen het is. In die zin zal het gehele landschap
ook fungeren als een ecologische zonnewijzer.
Vanaf het moment dat de zon in het begin van
het jaar tussen bepaalde duintoppen opkomt, zal
de duinvallei gaan bloeien. Ook is het mogelijk
om het begin en het einde van de seizoenen
via de zonnestand en de locatie van bepaalde
duinvormen vrij precies te bepalen. Op deze wijze
kan het begin en het einde van een bloeiseizoen
heel duidelijk in het landschap worden beleefd.
We kunnen ook de seizoenen ervaren door de
vegetatiepatronen. Bijvoorbeeld: het ontwikkelen
van een dotterbloemschraalland (daar hoeft
dotterbloem overigens niet in te zitten), met
ratelaar, rietorchis en koekoeksbloem geeft
een belangrijk geel en roze kleuraspect in de
zomer. Door natuurbeheer - zoals maaien en
beweiden - worden de ecologische gradienten en
karakteristieke plantengemeenschappen in stand
gehouden, waarbij de natuur overigens vooral zelf
de kleur bepaalt. Juist de verandering door de tijd
in de natuur zelf en het uitvoeren van een beheer
gericht op bepaalde plantengemeenschappen,
bepaalt in dit project de kleur van het landschap.
15

5. Ecologische onderbouwing
5.1 Uitgangspunten
5.1.1 natuur
De ecologie (door bodem, waterhuishouding en
reliëf bepaald) zal de belangrijkste drager zijn van
de te beheren diversiteit en vegetatiepatronen.
Samen met het aan te brengen reliëf, de
bodemeigenschappen en de waterkwaliteit
resulteert dit in een hoge belevingswaarde van
het natuurgebied. Belangrijk onderdeel hiervan is
niet alleen de soortenrijkdom, maar ook de visuele
beleving van kleur en vorm in het landschap, dit
als resultante van de inrichting en vervolgens het
beheer van de vegetatie.
Bij een gericht vegetatieontwikkeling kan het
Nollenlandschap uiteindelijk gaan fungeren als
verspreidingsbron voor zaden (diasporen) van
bijzondere duinplanten. Door het gebruik van een
kudde (runderen, paarden en/of schapen) die af
en toe ook in de andere natuurgebieden van Den
Helder grazen, vindt uitwisseling van zaden plaats.
Het doel is hierbij subspontane verrijking van
natuurgebieden en natuurontwikkelingsgebieden.
Deze grondgedachte is in een wat afwijkende vorm
uitgewerkt door Prof. Victor Westhoff in 1994 in de
vorm van ‘zaadbrontuinen’. Het Nollenlandschap
zal hierbij niet als tuin worden beheerd, maar bij
de inrichting en vormgeving wordt wel rekening
gehouden met de in te brengen diasporen
van de diverse plantengemeenschappen.
Belangrijke zaadbronnen liggen heel dichtbij,
namelijk in het terrein van Stichting De Nollen.
Uit recent onderzoek (2005) blijkt dat op diverse
plaatsen vegetatietypen voorkomen die te
karakteriseren zijn als duinvalleibegroeiingen.
Dit zijn soortenrijke, vaak door orchideeën en
16
andere zeldzame plantensoorten gekenmerkte
vegetatietypen, welke ook worden nagestreefd in
het te ontwikkelen gebied.
5.1.2 ecologie
Om het Nollenlandschap als een duurzame
bron van biodiversiteit te laten fungeren, is de
ecologie erg belangrijk. Een ontwikkeling van
vegetatietypen om matig voedselrijke tot matig
voedselarme bodem kan alleen worden verwacht
als de toplaag niet voedselrijk is. Dat is hier niet
het geval, waardoor afplaggen of een vrij strak
verschralingsbeheer (maaien en afvoeren) nodig
is.
Wat betreft het water: er dient zoveel mogelijk
een eigen watersysteem te worden nagestreefd.
Het inlaten van voedselrijk stedelijk water moeten
we vermijden, omdat er anders geen gunstige
ontwikkeling kan plaatsvinden in het duinmeer
en de natte duinvallei. Bij eutrofiering ontstaat
immers verruiging en uiteindelijk verstruweling.
Een hoge biodiversiteit en kleur en structuur in de
GRADIENT Natuurtype Trofie Reliëf
DROOG Nollen (Helmduinen) - Gele duinen *) Matig voedselrijk Helling > 45º
Droge duinvallei - Grijze duinen *) Matig voedselarm Helling 0 - 30º
VOCHTIG Dotterbloemschraalland - "Groene duinen" Matig voedselrijk Vlak
Zilverschoongrasland - "Groene duinen" (matig) voedselrijk Vlak
NAT Natte duinvallei - "Blauwe duinen" Matig voedselrijk/arm Vlak
Duinmeer - "Blauwe duinen" Matig voedselarm Vlak
*) officiële terminologie
vegetatie kan worden bereikt door het creëren van
twee ecologische gradiënten: een natte- en droge
gradiënt (droog duingrasland vs. natte duinvallei)
en een lage- (duinmeer) en hoge gradiënt (nollen
van 2-5 m hoog). In het droge en hoge gebied
wordt gestreefd naar de aanleg en ontwikkeling
van droog duingrasland (‘grijze duinen’) en nollen
die begroeid zijn met duingrassen en laag struweel
(‘gele duinen’). De droog-nat gradiënt wordt
gekenmerkt door vochtige, bloemrijke ratelaarschraallanden
(‘groene duinen’), natte duinvallei
overgaand in blauwe duinmeren. Inspiratie voor
deze inrichting is opgedaan in de natuur van de
Grafelijkheidsduinen, het Botgat, de Noordduinen
en de duinen van West-Terschelling en Midsland.
Voor de uiteindelijke natuurtypen die we nastreven,
gaan we uit van een ecologische gradiënt die veel
in de duinen van het Waddengebied voorkomt,
namelijk een nat-droog gradiënt van helmduinen,
via droge duinvallei en natte duinvallei naar een
duinmeer. Passend bij de culturele benadering
van de inrichting, kunnen we deze gradiënt als
volgt beschrijven: (zie onderstaande tabel).

5.2 Natuurtypen
5.2.1 gele duinen
Jonge duinen met een warmteminnende vegetatie,
vooral bestaande uit droogte-indicerende grassen
als helm, zandhaver en duinzwenkgras. Aan de
voet van deze droge duinen kunnen overgangen
naar struweel voorkomen, vooral duinstruweel van
kruipwilg, duindoorn of duinroos. In voedselrijke
stadia wordt helm vervangen door duinriet of
zandzegge, en het duinstruweel door struweel van
braam, rimpelroos of vlier.
De fauna van het helmduin is relatief soortenarm,
en omvat o.a. duinhagedis, hooibeestje en
heidevlinder. Verder komt een groot aantal
insectensoorten voor, waaronder zandloopkever,
graafbijen en graafwespen.
De uitgangspositie van het zand is erg belangrijk:
is het voedselrijk of voedselarm? Bij een te hoge
belasting is duinruigte en struweelvorming te
verwachten, vooral zwarte braam kan dan gaan
toenemen en de duinhellingen gaan domineren.
Impressie Gele duinen
5.2.2 grijze duinen
Gefixeerde duinen en droge valleien van
duingraslanden en mosduinen. De vegetatie
bestaat uit lage droogteminnende grassen als
buntgras, vroege haver en schapengras, waarin
mossen, korstmossen en kruipwilg opvallend
zijn. In vrij voedselarme en kalkarme stadia
overheersen rendiermossen, bekermossen,
duinviooltje, gaffeltandmos, zandhaarmos en
schapengras. Plaatselijk kan duinroos domineren
of groeit een enkele duindoorn of meidoorn.
In voedselrijkere stadia overheersen bramen,
duinriet en kruipwilg. Op sterk begraasde plekken
kan schapenzuring het aspect gaan bepalen. Als
de bodem te voedselrijk is, dan kan er eveneens
een droogteminnende vegetatie ontstaan, maar
deze zal vooral uit bijvoet, ganzenvoeten, meldes
en honingklavers bestaan.
Alhoewel dit niet direct een streefbeeld is voor
droge duinvalleien zou deze vegetatie toch passen
als vervangingsvegetatie van het grijze duin. Door
verschraling, veroorzaakt door begrazing en
een zekere mate van maaien en afvoeren kan de
ontwikkeling van de grijze duinvegetatie worden
bespoedigd. Ook hier is het erg belangrijk om de
uitgangssituatie van de bodem te kennen, net als
bij de gele duinen.
De fauna van het grijze duin komt deels overeen
met die van het gele duin. De duinhagedis voelt
zich vooral thuis op plaatsen waar geel en grijs
duin elkaar afwisselen. Het aantal dagvlinders is
groter met o.a. hooibeestje, kleine vuurvlinder,
zwartsprietdikkopje, bruin zandoogje, heivlinder
en kleine parelmoervlinder. Naast de eerder
genoemde gravende wespen en bijen komen
diverse sprinkhaan- en spinnensoorten voor,
waaronder karakteristieke soorten van droge
duinen.
Impressie Grijze duinen
5.2.3 groene duinen
Dit type vinden we in de vochtige zones langs
de waterpartijen en op de voedselrijkere delen
in de vochtige valleien. De bodem is vlak tot
zwak glooiend. De vegetatie bestaat uit een
gesloten begroeiing van vochtminnende soorten
van matig voedselrijke bodem. In mei en juni
overheersen gele en rode kleuren van Grote
ratelaar, Moerasrolklaver, Rietorchis en Echte
koekoeksbloem. Bij een beheer van maaien en
afvoeren zal dit kleureffect sterker zijn dan bij
begrazingsbeheer. Als grasachtigen vinden we o.a.
Reukgras, Fioringras, Zwarte zegge en Zeegroene
zegge. Als de bodem voedselrijker is kunnen
in eerste instantie soorten als Knolboterbloem,
Scherpe boterbloem, Rode klaver, Witte klaver,
Kleine klaver, Vertakte leeuwentand, Gestreepte
witbol en Madeliefje op de voorgrond treden.
17

Door verdere verschraling d.m.v. een maai- of
begrazingsbeheer zullen de soorten geleidelijk
plaats maken voor de soorten van schralere
bodem. In sterk voedselrijke omstandigheden
kunnen storingsoorten als Pitrus gaan optreden.
In grote eenheden kan dit type het broedgebied
zijn van weidevogels als grutto, kievit en
veldleeuwerik.
Door de kleine schaal van het Nollenlandschap,
de aanwezigheid van duintjes en het recreatieve
gebruik zullen deze soorten waarschijnlijk
ontbreken. Tureluur kan mogelijk wel tot broeden
komen langs de randen van het gebied. In
combinatie met water is het groene duin een
belangrijk leefgebied voor de rugstreeppad en
de waterspitsmuis. De rijkdom aan insecten is
afhankelijk van het beheer. Bij een maaibeheer
ligt het aspect vooral op de floristische rijkdom en
bloembezoekende insecten, bij begrazing kunnen
er diverse soorten dagvlinders voorkomen. Te
verwachten soorten zijn kleine vuurvlinder, bruin
Nat orchideeënrijk schraalgrasland Ratelaargrasland
18
zandoogje, zwartsprietdikkopje, icarusblauwtje,
hooibeestje, sint jansvlinder (nachtvlinder),
vroege glazenmaker, kleine roodoogjuffer en
glassnijder. De libellensoorten zijn pas op de
lange termijn te verwachten omdat de omgeving
van Den Helder vrij arm is aan soorten.
5.2.4 blauwe duinen
De blauwe duinen worden zo genoemd vanwege
de invloed van het water, dat hier permanent
of gedurende het natte seizoen aanwezig is.
Er kunnen twee typen worden onderscheiden:
duinvalleien en duinmeren.
Duinvalleien
In de lage terreindelen tussen de duintjes en langs
de oevers van de waterpartijen kan plaatselijk
een gevarieerde vochtige duinvalleivegetatie
tot ontwikkeling komen. De locaties lijken in
veel opzichten op die van het ‘groene duin’, ze
zijn echter humus- en voedselarmer en in het
natte seizoen staan delen plas-dras. In principe
is de ontwikkeling van een breed scala aan
vegetatietypen mogelijk. Kenmerkende soorten
van het natte duin zijn Kruipwilg, Egelboterbloem,
Watermunt, Riet, Kattenstaart, Rietorchis,
Heelblaadjes en Waternavel. Op plaatsen waar
de bodem nog enigszins kalkhoudend is kunnen
zich echte vochtige duinvalleiplanten vestigen als
Parnassia, Moeraswespenorchis, Vleeskleurige
orchis en Stijve ogentroost. Volgens de Flora
van Helder uit 1905 kwamen dit soort planten
in die tijd nog regelmatig voor in de polder het
Koegras. Momenteel is de bodem echter op de
meeste plaatsen ontkalkt. Daar is ruimte voor
de ontwikkeling van Kruipwilgheide met soorten
als Kraaiheide, Dopheide, Rond wintergroen,
Drienervige zegge en Veelbloemige veldbies.
Op deze plaatsen komen we in pioniersituaties,
zoals langs veepaadjes, planten als Borstelbies,
Dwergvlas en Waterpostelein tegen. Als deze
pionierlocaties kalkhoudend zijn behoort de
vestiging van Strandduizendguldenkruid en
Sierlijk vetmuur tot de mogelijkheden.
In iets voedselrijker omstandigheden, met
name langs oevers, kunnen zich vegetaties
ontwikkelen met soorten als Zilverschoon,
Witte klaver, Greppelrus, Zilte rus, Slanke
waterbies, Zompvergeet-mij-nietje en Fraai
duizendguldenkruid. Deze vegetaties vormen een
overgang naar het ‘groene duin’.
Op rustige plaatsen kan mogelijk de tureluur en
scholekster tot broeden komen. In pioniersituaties
behoort ook het broeden van kleine plevier
tot de mogelijkheden. De ontwikkeling van de
broedvogelstand hangt af van het recreatieve
medegebruik en wordt op dit moment niet hoog
ingeschat. In combinatie met water is ook dit type
een geschikt leefgebied voor de rugstreeppad en
waterspitsmuis en diverse libellensoorten.

Duinmeren
Het water van het duinmeer is helder en op de
meeste plaatsen minder dan een meter diep.
De lichte zandbodem is goed te zien. Als de
kwaliteit en het doorzicht van het water goed is,
is de bodem bedekt met kranswieren. Niet alleen
het algemene Breekbaar- en Gewoon kransblad
komen voor, maar er zijn dan ook kansen voor
het zeldzame Stekelharige kransblad. Deze laatste
soort groeit vooral in geïsoleerde kleine poelen
die in de vochtige duinvallei liggen. In de grote
waterpartijen zijn het vooral fontein-kruiden die de
vegetatie bepalen, waaronder Tenger fonteinkruid,
schedefonteinkruid en haar-fonteinkruid.
Plaatselijk zien we de drijfbladeren van het drijvend
fonteinkruid en kikkerbeet. Ook aarvederkruid,
gekroesd fonteinkruid en stijve waterranonkel
maken deel van de vegetatie uit. Als het water te
voedselrijk is zullen soorten als aarvederkruid,
grof hoornblad en puntkroos gaan overheersen.
In eerste instantie zal het water in het gebied
nog vrij brak zijn, waarbij schedefonteinkruid
en zittende zannichellia kunnen domineren. Bij
een meer voedselarme ontwikkeling kan zich op
termijn Duizendknoopfonteinkruid vestigen.
De fauna is redelijk gevarieerd, met enkele
vissoorten en een rijke macrofauna. In het
ondiepe, goedbegroeide en heldere water leven
o.a. ruisvoorn, blankvoorn, baars, driedoornige
stekelbaars en mogelijk zelfs kleine modderkruiper.
Het water is rijk aan watermijten, waterkevers,
vlokreeftjes, waterwantsen en larven van libellen
en schietmotten (kokerjuffers). Van de amfibieën
komen groene kikker(complex), rugstreeppad en
kleine watersalamander voor. Langs de oevers en
in het water leeft de waterspitsmuis.
Door de afwisseling van water en vochtige en natte
schraalllandvegetaties is het gebied een geschikt
fourageergebied voor de ruige dwergvleermuis en
de laatvlieger.
Moeraswespenorchis
Parnassia
Kikkerbeet
Groene kikker
19

6. Inrichtingsplan
6.1 Inrichtingsprincipes
De inrichting van het Nollenlandschap wordt
zodanig vorm gegeven dat de beleving van het
landschap gericht zal zijn op zowel:
• Natuur: biodiversiteit in relatie tot de
ecologie en de door de mens aangebrachte
en beheerde patronen in de vegetatie
(patroonbeheer).
• Ecologie: waterbeheer en bodemkwaliteit,
in relatie tot reliëf, ecologische gradiënten
en het beheer
• Kunst (vorm en kleur, ruimte en entree):
geomorfologie als landschapssculptuur,
vegetatiesamenstelling als kleurpatroon,
gevoel van zowel ruimte als beslotenheid
voor publiek: afzwakken stedelijke horizon,
entree via een ‘rite de passage’ (je treedt
het natuurgebied binnen via een natuurlijke
poort tussen nollen)
• Tijd: seizoenen en kleurveranderingen in
landschap en plantengroei
• Rust en toegankelijkheid: weg uit de stad,
vrij toegankelijk natuurgebied
• Ruimtegebruik en ligging in de stad:
culturele planologie, waarbij natuur
als zowel ruimtelijke als soortenrijke
belevingsvorm wordt ervaren.
6.2 Het inrichtingsplan
Op basis van de eerder gegeven principes
en werkwijze heeft een Projectgroep (voor de
samenstelling: zie bijlage 1) de ideeën van Ron
van ‘t Veer en R.W. van de Wint vorm gegeven.
Inspiratie is opgedaan uit impressionistische
landschapsschilderijen en in de duinterreinen
20
van Terschelling. Daaraan zijn kleuren, vormen en
maten ontleend. De beleving van het gebied door
de mens staat voorop en is door de kunstenaar
vertaald met vormmiddelen uit de natuur.
Het is dus niet de bedoeling dat er in het gebied
aparte kunstwerken worden geplaatst: de natuur
is de kunst.
Het terrein wordt ingericht met nollen en
duintjes van verschillende hoogten en met
verschillende hellingen, met open water en met
vlakkere terreinen. De ondergrond zal schraal
zijn, waardoor we op het land steeds kunnen
spreken over duinvegetaties. Die kunnen we
(van droog naar nat) onderverdelen in gele,
grijze/groene en blauwe duinen. Vertaald in
plantengemeenschappen en natuurtypen, is
dit een gradiënt van open duin met helm en
schapengras-associatie, via groene graslanden
van het dotterbloemverbond (de Ratelaar-Harlekijn
associatie) naar de natte duinvallei (Wintergroen-
Kruipwilg associatie) en het duinmeer
(Fonteinkruiden en Kranswierenklasse).
In het geheel heeft de beleving van de seizoenen
een belangrijke plaats. Niet alleen wordt de tijd
beleefbaar doordat in de loop van het jaar de
kleuren in het terrein veranderen, maar ook kan
aan de hand van de zonnestand worden afgelezen
wat voor seizoen het is. Het terrein laat op de juiste
plekken laagten in de hogere duinen zien. De zon
komt dan rond de start van het seizoen precies op
tussen twee laagtes in het nollenreliëf. Het creëren
van een centraal nolletje als uitkijkpunt is hierbij
van belang als zichtlijn. In het verlengde hiervan
(azimuth 180º), wordt een langwerpig duinmeertje
gegraven. In de zomer zal daar de zon rond 13:
45 uur in reflecteren, het tijdstip waarop de ware
middag aanbreekt. (Door de introductie van de
zomertijd en de verschuiving van de tijdzone in
het verleden, vindt de middag namelijk niet meer
om 12:00 uur plaats. ‘s Winters is dit om ca 12:45
uur, ‘s zomers om ca 13:45 uur).
De oevers zullen zeer geleidelijk verlopen
zodat we lange overgangszones krijgen.
Voor het beheerverkeer zijn ontsluitingen
op de Doggersvaart noodzakelijk en op de
Ritmeesterweg. Er worden geen echte wandelpaden
aangelegd. De hoofdontsluiting voor de bezoekers
van het gebied ligt aan de noordoostzijde van het
project aan de Ritmeesterweg. De bezoeker wordt
eerst langs het project geleid en ziet de duintjes
en de rest van het gebied dus eerst van een
afstand voordat hij er naar binnen kan. De plek
van binnenkomst is één van de bijzondere punten
in het nollenreliëf.

LEGENDA
-1.5
5
blauwe duinen
grijze duinen
nader in te vullen
duinmeer / plas
duinvallei
schapengras- en buntgrasduin
gele duinen
gesloten helmduinen
groene duinen
zichtlijnen
aanbrengen waterscheiding
ontsluiting beheerverkeer
270°
toegangspad
aanleghoogte tov waterpeil
kruidenrijk grasland
0°
226°
180°
53°
90°
132°
-1
-1.5
0 100m
4
4
3
3
2
3
3
4
-1
-0.5
3
-1.5
2
1
4 5
4 5
-1
1 2
-1.5
3
2
2
-1.5
4
-0.5
2
2
1
-1.5
1
-1.5
1
2
2
-1.5
-0.5
3
2
4
-1.5
3
2
2
1
1
-1 -1
1
3
-0.5
3.5
-1.5
-1.5
2
2
-0.5
2
5
4
5
-1
3
3
1 3
-1
3
3
3
4
1
3
3
4
5-6
1
4
3
-1
3
De Nollen Zuid
schetsontwerp
november 2007

7. Aanleg en beheer
7.1 Abiotische factoren bij de aanleg
7.1.1 bodem
Om een goed beeld te krijgen van de hoogteligging
van het terrein is een hoogtemeting uitgevoerd
(bijlage 2). Het terrein is bijzonder vlak en heeft
een gemiddelde hoogte van +0.20 NAP.
Op 11 locaties zijn boringen verricht tot een diepte
van 1.20 m. (zie figuur 1, nummers 1 t/m 11 en
bijlage 3), op vier locaties tot een diepte van 2.00 m.
(zie figuur 1, A t/m D en bijlage 4). In alle profielen
vinden we tot een diepte van 50 a 60 cm een laag
humushoudend (zwak humeus) zand. Daaronder
wordt tot een diepte van 1.40 tot 1.50 humusloos,
matig grof zand aangetroffen met daaronder een
laag van matig zandige klei. Tot welke diepte deze
laag zich voortzet is niet bekend.
Van twee monsters (2 en 4) is de humushoudende
en humusloze zandlaag geanalyseerd (Giesen en
Geurts, 2006).
De conclusie van de analyses luidt dat er een te
hoge calcium en fosfaatverzadiging is en een te lage
basenverzadiging is voor de beoogde vegetaties.
De uitgangssituatie is ongunstig en verschraling
biedt weinig perspectief op korte termijn. Bij
een te hoge belasting is struweelvorming op de
hogere delen te verwachten, vooral zwarte braam
kan dan gaan toenemen en de duinhellingen gaan
domineren. De ontwikkeling vanuit de voormalige
bollengrond zal in de eerste jaren vrijwel zeker
naar een onkruidachtige situatie gaan omdat de
fosfaatbelasting te hoog is.
Kort gezegd betekent dit dat de geformuleerde
streefbeelden niet (op een redelijke termijn)
kunnen worden gerealiseerd als wordt uitgegaan
van de aanwezige humushoudende toplaag. Voor
22
de daaronder liggende humusloze zandlaag zijn
de perspectieven wat beter, hoewel we niet te
hoge verwachtingen moeten hebben ten aanzien
van de meer kritische gemeenschappen als de
Knopbies-associatie of het Buntgrasduin.
Als we het streefbeeld willen ontwikkelen moet
in ieder geval geen gebruik worden gemaakt
van de humushoudende toplaag. De beste optie
zou zijn deze laag af te graven en af te voeren en
vervolgens het tekort aan zand aan te vullen met
duinzand.
7.1.2 water
Momenteel is het plangebied een onderbemaling
(zie figuur 2). Door middel van een pompput (a)
langs de zuidzijde van het terrein kan zowel water
6 7 8 9
A
5 4 3 2 1
B
diep boorprofiel (zie bijlage 4)
ondiep boorprofiel (zie bijlage 3)
D
C
11 10
worden uitgemalen, als worden opgezet. Het peil
van het polderwater is -0.50 NAP. De bebouwde
gebieden langs de zuid- en zuidwestzijde staan via
duikers (b en c) in verbinding met de Doggersvaart
en hebben dus polderpeil. Ook de sloot langs de
westzijde staat op polderpeil. Deze sloot staat
verder via een duiker (d) in verbinding met het
noordelijk Nollengebied. De waterhuishouding
van dit laatste gebied was aanvankelijk
geïsoleerd. Momenteel ligt er echter een duiker(e)
met keerschot tussen de Nollen en het westelijk
hiervan gelegen polderwater. Het keerschot lekt
echter, waardoor het Nollenwater nu beïnvloed
wordt door polderwater. Dit heeft waarschijnlijk
geleid tot een belangrijke voedselverrijking van
het water rond de Nollen.
d
e
c b a
in open verbinding met polderpeil -50 NAP
(half)geisolleerd, zomerpeil -50 NAP,
winterpeil tot -25 NAP
figuur 1. Monsterpunten bodemprofielen figuur 2. Waterstaatkundige situatie

Aanvankelijk kwam hier een gevarieerde
watervegetatie voor met o.a. veel Drijvend
fonteinkruid, maar nu overheersen soorten van
voedselrijkere omstandigheden.
Er zijn in het kader van dit onderzoek geen metingen
verricht naar de waterkwaliteit. Er ligt echter
een monsterpunt van het Hoogheemraadschap
net buiten het gebied in de Doggersvaart. De
gemeten fosfaatwaarden bij dit monsterpunt
overschrijden vele malen de SEND-norm voor
‘algemeen polderwater’. Om de waterkwaliteit te
verbeteren zal zoveel mogelijk gebruik gemaakt
moeten worden van ‘gebiedseigen water’. Dit kan
door het gebied te isoleren van het omliggende
polderwater. Door ook de noordelijke Nollen
daarbij te betrekken krijgt het systeem meer body
en kan ook geprofiteerd worden van de (overigens
geringe) kwel uit de Nollen zelf. Als gemiddeld
peil zal bij voorkeur het polderpeil van -0.50 NAP
worden aangehouden. Als een hoger peil wordt
aangehouden gaat infiltratie overheersen en wordt
de invloed van regenwater groter. De kans dat zich
dan ongewenste vegetaties gaan ontwikkelen,
waarin soorten als Pitrus overheersen, is dan
groot. Daarbij is een hoger peil waarschijnlijk
alleen kunstmatig te realiseren.
Bij het bodemonderzoek is ook gekeken naar de
grondwaterdiepten. De ondiepe boringen werden
verricht op 10 maart 2006. Het grondwater bevond
zich toen op 25 tot 45 cm. onder maaiveld. De
permanent gereduceerde zone lag tussen 70
en 90 cm. - maaiveld. De diepere boringen zijn
uitgevoerd op 19 juli 2006. Het grondwater werd
toen aangetroffen op 50 tot 80 cm. diepte. Dit geeft
tevens een beeld van de grondwaterfluctuaties in
het gebied. Als we de gegevens relateren aan de
maaiveldhoogte en het polderpeil, dan blijkt dat
het grondwaterpeil in het winterhalfjaar tot 45 cm.
kan uitstijgen boven het polderpeil. In de zomer
kan het tot 20 cm. uitzakken onder het polderpeil.
7.2 Ecologische ontwikkeling
We gaan uit van het verwijderen van de humusrijke
toplaag, zodat de ecologische ontwikkeling vanaf
het begin kansrijk is en met relatief geringe
beheerinspanningen gestuurd kan worden. Om
het reliëf in het terrein goed te vormen, is de
aanvoer van extra (humusarm) zand noodzakelijk
(zie de opmerkingen bij 7.3).
7.2.1 gele duinen
Doordat geschikte grond wordt gebruikt, is de kans
op overmatige struweelvorming en braamopslag
gering. Om verstuiving te voorkomen is inplant
van droge grassen zeer aan te bevelen.
7.2.2 grijze duinen
De vegetatiesamenstelling kan worden bevorderd
door uit delen van de Noordduinen maaisel in te
brengen. Ook is het aan te bevelen om plaggen
- inclusief heideplaggen - waarin elementen
zitten van de grijze duinen (geen bramen en geen
duinrietdominantie) aan te brengen.
7.2.3 groene duinen
In principe kan dit type goed ontwikkeld worden
op de humushoudende, matig voedselrijke
bodem die ligt onder de humusrijke toplaag. Het
(grond)waterpeil ligt bij dit type op maximaal 30
cm. onder maaiveld. In de winter kan het tot boven
het maaiveld uittreden. De ontwikkeling van het
type kan versneld worden door het aanbrengen
van maaisel uit vergelijkbare vegetaties uit
het Refugium, Kooibosch Luttickduin of het
Zwanenwater.
Beheer kan plaatsvinden door zowel begrazings-
als maaibeheer. Bij dat laatste zal een sterker
bloemrijk effect optreden. Als in de beginfase
(plaatselijk) verruiging optreedt moet aanvullend
maaibeheer worden toegepast.
7.2.4 duinvalleien (blauwe duinen)
Alleen vanuit een humusloze en voedselarme
situatie is er kans op de ontwikkeling van
gevarieerde vochtige valleivegetatie. Het
(grond)waterpeil ligt bij dit type op maximaal 20
cm. onder maaiveld. In de winter treedt het tot
boven het maaiveld uit. Het bodemoppervlak is
op grote schaal vlak, maar daarbinnen is veel
microreliëf, met hellingen die variëren tussen
1 : 20 tot 1 : 100.
De ontwikkeling van het type wordt gestimuleerd
door het aanbrengen van hooi uit vergelijkbare
vegetaties, zoals bijvoorbeeld de valleien
‘Theehuis’, ‘Grote flors’ en ‘Vlakte’ in het
Zwanenwater alsook vanuit het aangrenzende
Nollengebied.
Het type kan zowel met maai- als begrazingsbeheer
ontwikkeld worden. De echte valleivegetaties
zullen zich optimaler ontwikkelen bij een
maaibeheer, terwijl de pioniervegetaties juist meer
gebaat zijn bij begrazing.
7.2.5 duinmeren (blauwe duinen)
Om het gewenste natuurdoeltype te ontwikkelen
zijn verschillende maatregelen nodig om de
waterhuishouding te optimaliseren.
Momenteel wordt het oppervlakte water sterk
beïnvloed door de Doggersvaart, waar het water
voedselrijk is en een hoog chloridegehalte heeft.
Het gebied moet hydrologisch geïsoleerd worden,
waarbij het mogelijk één geheel kan gaan vormen
met de noordelijke Nollen. Momenteel wordt
regelmatig Doggersvaartwater ingelaten om het
gebied op peil te houden. Na isolatie zal zich een
23

nieuw lager peil instellen, waarop de inrichting
van het terrein moet worden aangepast. Vanuit de
noordelijke Nollen is enige mate van locale zoete
kwel te verwachten. Ook na isolatie van het gebied
en het afvoeren van toplagen zal de invloed van
het brakke en voedselrijke (grond)water zich
waarschijnlijk nog geruime tijd doen gelden.
7.3 Inrichting en Beheer
7.3.1 inrichting
Om de natuurdoeltypen binnen een redelijke tijd
te kunnen realiseren is een sterke verschraling
nodig van de bovenlaag. Dat kan door jarenlang
intensief maaien en afvoeren van de vegetatie
of door het eenmalig afgraven en verwijderen
van de voedselrijke bovenlaag. Beide methoden
zijn kostenintensief, echter met dit verschil dat
afgraven de reguliere beheerkosten sterk zal
drukken. Als er namelijk wordt afgegraven tot
op de voedselarme bodem dan zal de vegetatie
minder productief zijn. Er hoeft dan minder of
nauwelijks gemaaid te worden, het beheer kan dan
vooral door begrazing gestuurd worden. We gaan
daarom uit van het afgraven en verwijderen van
de humusrijke bovenlaag van gemiddeld 55cm.
De eerste jaren moet maaien overigens wel als
beheeroptie in acht genomen worden: geroerde
grond kan snel tot verruiging leiden. Ook zal de
natte vegetatie in het begin af en toe gemaaid
moeten worden.
Van het plangebied van 18ha is ongeveer 1 ha
bebouwd/erf. We rekenen daarom met 17ha te
ontgraven en af te voeren. Dat is in totaal 93.500
m³. Voor het ophogen van de groene en grijze
duinen is circa 76.000 m³ nodig, waarvan 52.000
m³ geleverd kan worden uit het terrein zelf, door
het graven van de waterpartijen (duinmeren,
blauwe duinen). Er is dus een aanvoer nodig van
24
24.000 m³ voedsel- en kalkarm zand.
We streven naar het aanbrengen van de gewenste
vegetatietypen zo snel mogelijk na de inrichting.
Dat kan door het opbrengen van hooi uit ecologisch
verwante droge en natte duinsystemen. Alhoewel
zo’n sterk geplande activiteit in Nederland niet
onbesproken is, sommige spreken zelfs van
floravervalsing, past deze patroongerichte
inrichting uitstekend bij een cultureel een te richten
gebied als het Nollenlandschap. Patroon en reliëf,
kleur en ruimtebeleving kunnen op deze wijze een
extra belevingswaarde krijgen. In een tijd waar
natuurbeheerders vooral geconfronteerd worden
met een steeds verdergaande achteruitgang
in diversiteit, zou dit juist een belangrijk
uitgangspunt moeten zijn voor de creatie van het
Nollenlandschap. Het nastreven van een heemtuin
ligt echter niet in de bedoeling. De ingebrachte
diasporen zal op plantensociologische basis
gebeuren. Dat wil zeggen: er wordt op basis van
bodem, reliëf en waterhuishouding een ecologisch
profiel ingeschat waar een bepaald vegetatietype
(plantengroei) thuis hoort.
Technisch gezien zal de maatvoering van de
diverse onderdelen zo zijn dat materieel voor het
beheer efficiënt kan worden ingezet. Dammen met
duikers, schouwpaden en dergelijke krijgen een
ruime dimensionering. Voor het beheer blijven
minimaal twee van de bestaande ontsluitingen
op de Doggersvaart in gebruik, naast enkele
toegangen aan de Ritmeesterweg.
7.3.2 beheer
LNH wil het beheer in geheel eigen regie
uitvoeren, uiteraard met inschakeling van
derden (loonwerkers, bijvoorbeeld). Een groot
deel van het reguliere beheer zal bestaan uit
begrazingsbeheer. Diersoort, veedichtheid en
begrazingsperioden worden in het nog op te
stellen Beheerplan uitgewerkt.
In veel natuurterreinen is de verspreiding van zaden
vrij statisch, omdat er weinig uitwisseling met
andere gebieden plaatsvindt. Een meer natuurlijke
verspreiding vanuit het Nollenlandschap zou veel
beter passen in het herstel van de biodiversiteit in
de Helders natuurgebieden. Dat kan bijvoorbeeld
door het uitwisselen van kuddes met andere
terreinen.
De grenzen van het gebied zijn voorzien van
waterlopen die vallen onder de Keur van het
Hoogheemraadschap en die daarom regelmatig
geschouwd moeten worden. Voor de interne
waterpartijen kan ontheffing hiervan worden
aangevraagd.
Qua toegankelijkheid zal nog wel gekeken moeten
worden wat soort publiek wordt verwacht, inclusief
niet toestaan van honden. Er wordt uitgegaan van
wandelaars. Ook dit aspect vindt een verdere
uitwerking in het Beheerplan.
We moeten er van uitgaan dat het beheer vele
malen duurder zal zijn dan de vergoedingen uit
Programma Beheer.

Bijlage 1
Samenstelling projectgroep
De projectgroep wordt geleid door Piet van Kranenburg van Agens raadgevend buro
en omvat de volgende personen:
- R.W. van de Wint, beeldend kunstenaar (Stichting De Nollen)
- Jacqueline van Koningsbruggen, kunsthistorica (Stichting de Nollen)
- Ron van ’t Veer, ecoloog (Landschap Noord-Holland)
- Do van Dijck, terreinbeheerder (Landschap Noord-Holland)
- Cor ten Haaf, (duin)ecoloog (Bureau Ten Haaf en Bakker)
- Piet van Kranenburg, projectleider.
Fotografie
- Cor ten Haaf
- Jos Teeuwisse
- Ron van ‘t Veer
- Do van Dijck
- Vera van Dantzig
- Hendriktje Ruiter
Layout
henk volkers ontwerp en visualisatie

Bijlage 2 Hoogteligging bestaande situatie
0.17
0.17
0.21
0.22
0.16
0.16 0.15
0.14
0.21 0.21
0.21
0.22 0.23
0.17
0.17
0.17
0.19
0.23
0.14
0.21
0.21
0.15
0.26
0.16
0.40 0.15
0.16
0.22 0.17
0.16
0.26 0.17
0.15
0.23 0.17
0.15
0.18
0.20
0.21
0.20
0.21
0.22
0.22
0.22
0.21
0.22
0.17
0.20
0.19
0.19
0.14
0.15
0.14
0.13
0.11
0.15
De Nollen Zuid
hoogtegegevens
beperkte selectie meetgegevens

Bijlage 3
Ondiepe boorprofielen
dm.
onder
maaiveld 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
dm.
onder
0
1
humushoudend zand
humusloos zand
maaiveld 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
2
3
dm.
onder
maaiveld 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
dm.
onder
0
1
humushoudend zand
humusloos zand
maaiveld 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
grondwater 10-3-2006
permanent gereduceerde zone
figuur 1. boorprofielen

Bijlage 4
Diepe boorprofielen

Bijlage 5
Plantensociologische kenschetsen van de duintypen
Gele duinen

Plantensociologische kenschets
Grijze duinen
DROGE DUINVALLEI
Duin-Buntgras- Duin-Struisgras RG Zandzegge
(GRIJZE DUINEN)
associatie
associatie
Ambitieniveau hoog middel laag
Voedselrijkdom laag verhoogd hoog
Buntgras
Zandblauwtje
Hondsviooltje
Duinviooltje
Schermhavikskruid
Elandgeweimos
Gevorkt heidestaartje
Kleine leeuwentand
Zandhoornbloem
Helm
Gewoon gaffeltandmos
Gewoon struisgras
Schapenzuring
Fijn schapengras
Geel walstro
Zandzegge
Duinriet
Gewoon biggenkruid
Gewone veldbies
plantengemeenschap 14Aa2 14Bb2 14RG1
RG = rompgemeenschap Carex arenaria (Koelerio-Corynephoretea)

Plantensociologische kenschets
VOCHTIGE
GRADIENT
(GROENE DUINEN)
Assoc. van
Ratelaar en
Harlekijn
Dotterbloemverbond
RG Witbol-
Engels raaigras
RG Witbol-
Echte koekoeks-bl
Groene duinen
RG
Tweerijige
zegge
Ambitieniveau hoog middel laag laag laag
Voedselrijkdom matig matig hoog hoog hoog
Kleine ratelaar
Harlekijn
Addertong
Stijve ogentroost
Zeegroene zegge
Brede orchis
Rietorchis
Zwarte zegge
Grote ratelaar
Moerasrolklaver
Tweerijige zegge
Echte koekoeksbloem
Knolboterbloem
Pinksterbloem
Kale jonker
Kleine klaver
Rode klaver
Paddenrus
Gestreepte witbol
Kruipende boterbloem
Ruw beemdgras
Engels raaigras
Pitrus
Lidrus
Plantengemeenschap
16Ab2 16Ab 16RG1 16RG2 16RG6
RG = rompgemeenschap 16 = Molinio-Arrhenatheretea 16Ab2 = Rhinantho-orchietum morionis, 16AB = Calthion
palustris, 16RG1 = Holcus lanatus-Lolium perenne-( Molinio-Arrhenatheretea), 16RG2 = Holcus lanatus-
Lychnis flos-cuculi-( Molinietalia), 16RG6 = Carex disticha-( Calthion palustris )

Blauwe duinen
Plantensociologische kenschets
DUINMEER
KranswierFonteinkrui- RG Breek- RG Aarveder
(BLAUWE DUINEN)
klasseden-klassebaar kransbl. kruid
Ambitieniveau hoog middel laag laag
Voedselrijkdom laag verhoogd verhoogd verhoogd
Gewoon kransblad
Stekelharig kransblad
Breekbaar kransblad
Ruw kransblad
Drijvend fonteinkruid
Tenger fonteinkruid
Schedefonteinkruid
Stijve waterranonkel
Fijne waterranonkel
Brede waterpest
Aarvederkruid
Kikkerbeet
Haarfonteinkruid
Puntkroos
Grof hoornblad
plantengemeenschap 4/4Ba 5/5Bc 4RG1 5RG1
RG = rompgemeenschap 4 = Charetea fragilis, 4Ba = Charion fragilis, 5 = Potametea, 5Bc Parvotamion, 4RG1
Chara globularis (Charetea fragilis), 5RG1 Myriophyllum spicatum (Potametea)

Plantensociologische kenschets
NATTE DUINVALLEI
(LICHTBLAUWE DUINEN)
Knopbies
associatie
Associatie
van Wintergroen
en
Kruipwilg
Draadgentiaan
associatie
Lichtblauwe duinen
Assoc.
strandduizendg.
kruid en
Krielparn
Zilverschoonverbond
Ambitieniveau hoog middel middel middel laag
Voedselrijkdom laag laag laag laag verhoogd
Parnassia
Moeraswespenorchis
Vleeskleurige orchis
Geelhartje
Dwergzegge
Duinrus
Korte ogentroost
Zeegroene zegge
Rond wintergroen
Klein wintergroen
Kruipwilg
Kraaiheide
Drienervige zegge
Veelbloemige veldbies
Mannetjes-ereprijs
Dwergbies
Dwergvlas
Greppelrus
Knolrus
Egelboterbloem
Waterpostelein
Strandduizendguldenkruid
Fraai duizendguldenkruid
Sierlijk vetmuur
Zilverschoon
Straatgras
Witte klaver
Zompvergeet-mij-nietje
Geknikte vossenstaart
plantengemeenschap 9Ba4 20Ab4 28Aa1 27Aa2 12Ba
9Ba4 = Junco baltici-Schoenetum nigricantis, 20Ab4 = Pyrolo/Salicetum, 28Aa1 = Cicendietum filiformis, 27Aa2
Centaurio-Saginetum, 12 Ba Lolio-Potentillion anserinae