Het fenomeen van de schaal - Qua Art - Qua Science

het fenomeen van de scha al 

the phenemenon of scale 

de kuns t van nanotechnologie 

the art of nanotechnology 

Uitgave in het kader van 

QUA ART QUA SCIENCE

m a r t h a J . h a v e m a n 

h e t f e n o m e e n v a n d e s c h a a l 

De werkgroep Qua Art- Qua Science heeft zich met deze uitgave laten inspireren door het landelijke project ‘Nanopodium’. De 

Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie, initiatiefnemer van Nanopodium, bood vier kunstenaars de gelegenheid 

om een aantal maanden met nanowetenschappers van gedachten te wisselen in hun laboratoria. Uit deze interactie zijn ideeën 

en concepten voortgekomen die uiteindelijk hebben geleid tot opmerkelijke projecten die u in het komende programma van 

Qua Art- Qua Science worden aangeboden. Bijzondere bijkomstigheid is dat dit project samen valt met de opening van het MESA+ 

NanoLab aan de Universiteit Twente. 

Het werd opnieuw duidelijk dat wetenschap en kunst zich dezelfde fundamentele vragen stellen maar andersoortige oplossingen 

zoeken. Hun verhouding tot de wereld vormt de verbindende overeenkomst. Juist in het grensgebied van die beide disciplines 

worden vragen over de omgang met complexiteit, de nieuwe ordening tussen natuur en cultuur, mens en technologie begrepen, 

verbeeld, voelbaar gemaakt en soms zelfs beantwoord. Wat is hiervan de betekenis? 

Is hier sprake van een oppervlakkige kennismaking tussen van oorsprong gescheiden professies of kunnen ze elkaar juist inspireren. 

In vorige programma’s hebben wij u hopelijk al van deze inspiratie overtuigd. Echter, in de hier beschreven projecten is 

sprake van een gerichte samenwerking om mogelijke overeenkomstige doelen te bereiken. Vragen en antwoorden zijn bij elkaar 

gebracht in persoonlijke beschrijvingen van de vier betrokken kunstenaars. Het totale project is door Lucien Hanssen begeleid, 

hij heeft alle kunstenaars op de voet gevolgd en de processen in zijn artikel helder beschreven. Voor ons als werkgroep, was het 

belangrijk om dit alles inzichtelijk te maken door middel van deze uitgave. 

Merijn Bolink is de kunstenaar die bij MESA+ zijn project uitvoerde. Hij zal als eerste verslag doen van zijn onderzoek in een 

bijeenkomst van Qua Art - Qua Science. Het tweede kunstenaarsduo, Taconis Stolk en Sietske Sips (WLFR), komt eind januari 

met een presentatie en een tentoonstelling. Koert van Mensvoort zal eveneens zijn spraakmakende onderzoek (NOS Journaal 

25 oktober 2010) naar de NANO Supermarkt presenteren. 

Merijn Bolink schept dingen die nog niet eerder bestonden, omdat hij ze uit een soort nieuwsgierigheid in het echt wil kunnen 

bekijken. Dat bekende hij mij in 2004 tijdens een tentoonstelling die plaats vond bij Art Twente. In zijn project ‘Transcendente 

Nano Kandelaars’ -het fenomeen van de schaal- maakt hij uiteindelijk iets zichtbaar wat absoluut niet te zien is. Is dit een overstijging 

van zijn eigen kunnen of toont hij hiermee aan dat kunstenaars in staat zijn de wetenschap te verruimen? Dit heeft vorm 

gekregen in een aantal fascinerende en inspirerende trajecten van artistiek onderzoek, die hebben geleid tot de kunstwerken die 

in deze uitgave zijn beschreven en afgebeeld. 

Wij danken alle deelnemende kunstenaars, wetenschappers en schrijvers die dit in nauwe samenwerking met ons mogelijk 

hebben gemaakt. 

4 ❘ Het fenomeen van de schaal - De kunst van Nanotechnologie 

Martha J. Haveman

m a r t h a J . h a v e m a n 

t h e p h e n e m e n o n o f s c a l e 

For this issue the Qua Art-Qua Science working group found its in- 

spiration in the national project of “Nanopodium”. The Committee 

for Social Dialogue and Nanotechnology, initiator of Nanopodium, 

gave four artists the opportunity to interact for a few months with 

nanoscientists in their laboratories. This has led to several ideas and 

concepts which, in turn, have resulted in some remarkable projects 

that will be presented to you in the coming Qua Art-Qua Science programme. 

A special incidental circumstance is that this project coincides 

with the opening of the MESA+NanoLab at Twente University. 

Once again it became clear that art and science ask the same fundamental 

questions, but search for different solutions. Their relation to 

untitled 2005, window, attaché case (Grand Piano made from both ). 

the world forms the linking similarity. It is in that grey area between 

the two disciplines that questions about dealing with complexity, 

the new order between nature and culture, man and technology are understood, visualised, made tangible and sometimes even 

answered. What is the significance of this? Is it just a matter of a superficial contact between two fundamentally different professions 

or are they actually able to inspire each other? In our previous programmes we have, hopefully, been able to convince 

you of this mutual inspiration. However, in the projects described here the aim is a specific collaboration in order to achieve 

possibly similar goals. Questions and answers have been compiled in personal descriptions by the four artists concerned. The 

whole project was headed by Lucien Hanssen who followed all the artists closely and gave a clear description of the processes 

in his article. It was important for us as a working group to provide an insight into all this by means of this publication. 

Merijn Bolink is the artist who carried out his project at MESA+. He will be the first to give a report of his research during a 

Qua Art-Qua Science meeting. At the end of January the second pair of artists, Taconis Stolk and Sietske Sips (WLFR), will 

give a presentation and show their work. Koert van Mensvoort will also be presenting his speech-making research (NOS news 

25 okt.2010) into the NANO Supermarkt. Merijn Bolink creates things that have never existed before because he is curious to see 

them in real life. He admitted this to me in 2004 during an exhibition at Art Twente. In the end, in his project of ‘Transcendental 

Nano Candlesticks’ - the phenomenon of scale – he makes something visible that cannot possibly be seen. Does he transcend 

himself here or is he showing us that art can broaden the outlook of science? All this has been given shape in a number of fascinating 

and inspiring projects of artistic research which have resulted in the works of art described and shown in this issue. 

We would like to thank all the participating artists, scientists and writers who, in close cooperation with us, have made this 

possible. 

Martha J. Haveman 

The phenemenon of scale - The art of Nanotechnology ❘ 5

k i j k e n n a a r h e t o n z i c h t b a r e 

Nanotechnologie roept vele nieuwe vragen op over mensen wereldbeeld, over maatschappelijke verhoudingen en over de we- 

tenschap zelf. Vragen die niet alleen door wetenschappers en technologen kunnen worden beantwoord. Vanwege de impact die 

resultaten uit het nano-onderzoek gaan krijgen, is het belangrijk al in een vroeg stadium als samenleving hierover na te denken. 

Welke rol kan kunst hierbij vervullen? Kunst is in staat om sociale, culturele en morele dilemma’s uit de taboesfeer te halen door 

deze op spraakmakende en zelfs confronterende wijze in beeld te brengen. Kunst kan een werkelijkheid weerspiegelen die nog 

maar pas werkelijkheid is geworden of nog moet worden. Kunst kan woorden vinden voor ervaringen waarvoor nog nauwelijks 

woorden bestaan. 

Artistiek onderzoek 

Het project De Kunst van Nanotechnologie maakt gebruik van de gezamenlijkheid van twee vormen van wereldbeschouwing: wetenschap 

en kunst. Deze complementariteit leidt tot een completer en rijker besef van mogelijke maatschappelijke betekenissen 

van innovaties uit het nano-onderzoek. De verbeelding welke voortkomt uit dit artistiek onderzoek bezit een zekere gelaagdheid 

die beter in staat is het dubbelfictieve karakter van een opkomende technologie uit te drukken. Veel nanotoepassingen zijn 

immers nog science fiction en hun maatschappelijke impact social fiction. Wetenschappers en kunstenaars werken vanuit een 

fundamentele nieuwsgierigheid naar het begrijpen van de wereld om ons heen. Een andere belangrijke eigenschap van beide, 

naast nieuwsgierigheid, is opmerkzaamheid. Zij merken dingen op die anderen niet zien of inzien. Vervolgens wordt dat inzicht 

gebruikt en uitgewerkt in een wetenschappelijk experiment of een concept voor een kunstwerk. In dit construeren van voorstellingsvormen 

trekken wetenschap en kunst meer gezamenlijk op dan dat zij uiteenlopen. Ze verschillen in hun referentiekaders, 

methoden en doelstellingen, maar in hun verhouding tot de wereld ligt de verbindende overeenkomst. 

Deze verbinding is de plaats waar vragen over een nieuwe 

ordening tussen natuur en technologie bij uitstek 

kunnen worden verbeeld, invoelbaar en verstaanbaar 

gemaakt. Gedurende enkele recente maanden hebben 

kunstenaars meegelopen in de nanolaboratoria van het 

Institute for Molecules and Materials in Nijmegen, het 

MESA+ Institute for Nanotechnology in Enschede en 

het Center for Nano Materials in Eindhoven. Voor het 

artistiek onderzoek is het belangrijk dat het onderzoekslab 

openstaat voor de werkwijzen van een kunstenaar. 

Van de kunstenaar vraagt het een open houding naar 

het nano-onderzoek. In het project gaat het niet om de 

kunst in traditionele zin die zich richt op een beeldende 

output of het verbeelden van nanowetenschap en nanotechnologie 

in kunstzinnige impressies. Het uitgangs- 

L u c i e n H a n s s e n 


Onder deze daken in het centrum van Sienna gaat een wereld schuil die we wellicht kunnen 

bedenken, maar nooit werkelijk zullen kennen. © Marieke van Katwijk 2009


l o o k i n g a t t h e u n s e e a b l e 

Nanotechnology raises many new questions about human and world concepts, about societal relationships and about science it- 

self. Questions that can not be answered by scientists and technologists alone. Because of the impact that nanoresearch results 

will have, it is important as society to think about this at an early stage. Which role can art play in this respect? Art is able to draw 

out social, cultural and moral dilemmas from a taboo sphere and visualize these in a controversial , even confronting manner. Art 

can depict a reality that has just become a reality or still has to. Art can find words to experiences for which words barely exist. 

Artistic research 

The project The Art of Nanotechnology uses the togetherness of two types of world views: sciences and arts. This complementarity 

leads to a fuller and richer understanding of possible societal meanings of innovations from nanoresearch. The imagination 

which comes from artistic research has a layered configuration that is more capable to express the double fictive nature of an 

emerging technology. Many nano applications are still science fiction and their societal impact social fiction. Scientists and artists 

work from a basic curiosity to understand the world around us. Another important feature of both, in addition to curiosity, is 

attentiveness. They see things that others can not see or understand. This insight can be used in developing a scientific experiment 

or a concept for an artwork. In this representation of realities, science and art are pulling more together than they diverge. 

They differ in their frames of reference, methods and objectives, but there is a similarity in how they connect to the world. Science 

searches for the general and the understandable, art searches for aesthetic quality and general empathy. 

This connection is an outstanding place where questions about a new order of nature and technology can be depicted, empathized 

and understood. For several recent months, artists have walked around the nano laboratories of the Institute for Molecules and 

Materials in Nijmegen, the MESA + Institute for Nanotechnology in Enschede and the Center for Nanomaterials in Eindhoven. For 

artistic research it is important that the research lab is open to the practice of an artist. For the artist it asks an open attitude 

toward the nanoresearch. The project is not about art in the traditional sense, focusing on a visual output or the representation 

of nanoscience and nanotechnology into artistic impressions. The starting point is a work of art, whether or not on a nano scale, 

sketchy or conceptual that makes societal implications of nano applications visible and negotiable. 

Looking 

At the beginning of the artistic research two questions raised. Can anything on nano scale be manipulated to make a sensory 

experience on a human scale possible? And what does looking at the nano scale mean, what are we looking at? It is a mediated 

and controlled observation. Therefore, we should beware of a uniform interpretation of the nano scale caused by imposed conventions. 

Familiar habits, we must dare to let go. To get through the heart of things on a nano scale we may even need an alternative 

observation system than our usual senses. 

An artist has no proof, like a scientist, but makes a statement through a work of art. A question here is whether a work of art 

without textual explanation can provide a good picture of the nano scale, the leap from meters to nanometers. Partly this will 

depend on the stage where the work is exhibited. In addition, text can also be part of the work itself, referring to conceptual art. 



punt is om een kunstwerk te maken, al of niet op nanoschaal, schetsmatig of conceptueel dat maatschappelijke gevolgen van 

nanotoepassingen zichtbaar en bespreekbaar maakt. 

Kijken 

Bij de start van artistiek onderzoek rezen er voor de kunstenaars twee vragen. Is er iets op nanoschaal te manipuleren dat een 

sensorische waarneming op een menselijke schaal mogelijk maakt? En wat is het kijken van kunstenaars naar de nanoschaal, 

waar kijken zij naar? Het is immers een gestuurde waarneming. Daarbij moeten we oppassen voor een eenduidige interpretatie 

van de nanoschaal door opgelegde conventies. Vertrouwde gewoontes moeten we durven los te laten. Misschien hebben we 

zelfs een ander waarnemingssysteem nodig dan onze gebruikelijke zintuigen om tot de kern van dingen op de nanoschaal door 

te kunnen dringen. 

Kunstenaars hebben geen bewijzen, zoals wetenschappers, maar zij doen uitspraken middels het werk. Een vraag hierbij is of een 

kunstwerk zonder tekstuele uitleg een goed beeld kan geven van de nanoschaal, van de sprong van meter naar nanometer. Deels 

zal dit afhangen van het podium waar het werk wordt geëxposeerd. Daarnaast kan tekst ook een onderdeel van het kunstwerk 

zelf zijn, refererend naar conceptuele kunst. Conceptuele kunst gaat over poëtisering van betekenis en niet over rationalisering 

van kunstbegrip. De esthetiek is hier niet weg, maar de esthetiek is complexer geworden: de esthetiek van concepten. Dergelijke 

ideeën kunnen ook als gids worden gebruikt. En kunnen worden vertaald naar die zaken en die dingen waarin de kunstenaars 

eigen kennis en expertise inbrengen. Artistiek onderzoek ontwikkelt iets dat er eerst niet was, waarna het een eigen leven mag 

leiden los van de artistiek onderzoeker. Een kunstwerk is pas geslaagd als het op eigen benen kan staan. 

Magnetische geurstoffen 

Nanowetenschappers manipuleren op een nanoschaal zodanig dat dit fundamentele consequenties heeft op een macroschaal, 

voor fysische, chemische of biologische eigenschappen van het nieuwe molecuul of het nieuwe materiaal. Taco Stolk en Sietske 

Sips hebben het concept opgepakt van het materiaal als kunstwerk. Een andere manier van ontwerptechnisch denken als het 

ware. Denken over eigenschappen van materialen en achterliggende principes, kan leiden tot een nieuwe esthetische ervaring 

die op macroschaal is waar te nemen. Beide kunstenaars zijn met hun Nijmeegse onderzoekspartners gaan zoeken naar combinaties 

van twee of meer verschillende eigenschappen van materie die gezamenlijk tot een nieuwe sensorische belevenis leiden. Het 

nieuwe moet op een menselijke schaal verbeeldingskracht krijgen, iets vreemds doen of een onverwachte sensatie geven - los 

van een direct praktisch nut. Tegelijkertijd daagden zij de nano-onderzoekers uit om eigen combinaties te bedenken. 

De kunstenaars willen vanuit hun artistiek onderzoek magnetische geurstoffen maken. Samen met de Nijmeegse nanowetenschappers 

en de juiste grondstoffen, kobaltoxide waaraan geurstoffen kunnen worden gekoppeld, is hier aan gewerkt. 

Magnetische geurstoffen als een nieuwe tastbare sensorische ervaring. Een stukje extended reality als het ware. Met de 

magnetische geurstoffen willen ze laten zien wat er kan met nanotechnologie op een menselijke schaal en tegelijkertijd ons iets 

gewaar laten worden dat haast tegen-intuïtief is. Als er voldoende nieuwe stof klaar is, willen ze in een ruimtelijke opstelling 

bezoekers iets van die nieuwe sensatie laten ondergaan. Reëel surrealisme, zo kwalificeren de kunstenaars deze evaring. 

8 ❘ Het fenomeen van de schaal - De kunst van Nanotechnologie


Conceptual art is about poetizing meaning and not about rationalizing art. Aesthetics is not gone, but has become complex: the 

aesthetics of concepts. Such ideas can also be used as a guide. They can be translated into those matters and those subjects 

where the artist’s own knowledge and expertise come in. Artistic research develops something that was not there before, after 

which it may have a life of its own apart from the artistic researcher. 

Magnetic fragrances 

Nanoscientists manipulate on nano scale in such a way that it has fundamental consequences on macro scale in physical, chemical 

or biological properties of the new molecule or the new material. Taco Stolk and Sietske Sips have picked up the concept of material 

as a work of art. A new way of thinking in technical design, so to speak. Thinking about underlying principles and properties 

of materials, can lead to a new aesthetic experience that can be observed on a macro scale. These two artists with their research 

partners in Nijmegen, look for combinations of two or more different properties of matter which together can lead to a new sensory 

experience. The new experience must have imaginative power on a human scale, do something strange or give an unexpected sensation 

- apart from direct practical use. At the same time they challenged the nanoresearchers to invent their own combinations. 

Starting from their artistic research, both artists want to make magnetic fragrances. Together with the Nijmegen nanoscientists 

and the right elements, cobalt oxide to which fragrances can be linked, they worked to this. Magnetic fragrances as a new tangible 

sensory experience. A piece of extended reality so to speak. With the magnetic fragrance they want to show us what nanotechnology 

can perform on a human scale and at the same time let us experience something that is almost counter-intuitive. If enough 

of the new material is ready, they want to let visitors undergo something of this new sensation through a spatial installation. The 

artists qualify this experience as real surrealism. 

Nano candlestick 

Merijn Bolink in his work focuses on the physical reality of matter and the appearance of it. And how he as an artist can change 

this. For the practical implementation of his work in Enschede, he took two identical copper candlesticks. One candlestick he 

wants to make as large as possible. From the other he sawed a tiny slice and brought it into the setup of the nanoresearchers, 

allowing a layer of copper atoms in the image of a nano candlestick to precipitate on a wafer. The rest of the slice was put back 

into the candlestick. Individual atoms belong to his working field in Enschede. Is something still what it is if you make an exposure 

of it? Now that he got the chance to accomplish this on a nano scale, that question gets for him a new almost transcendent 

dimension. 

For the artist the remarkable fact exits that at this level the same central question arises as in his macro sculptures: the origin of 

the material. Also here, he is fascinated by the temporary state of an object and the endless journey of its building blocks - now 

individual copper atoms. To him it is important that the work he creates gets a visually recognizable form, which is coupled to the 

nano scale and serves as a vehicle for the viewer to enter into the deeper meaning of the work. Besides the nano candlestick, the 

second one has been cut into tiny pieces and send by letter at locations around the world which link on a geographical map in a 

candlestick form. He surrenders to the scale, but always in combination with the actual existence of atoms. A scale as widest as 

possible he realizes with the world candlestick, as smallest as possible with the nano candlestick. 



Nanokandelaar 

Merijn Bolink richt zich in zijn werk op de fysieke werkelijkheid van materie en de verschijningsvorm ervan. En in hoeverre hij 

die als kunstenaar kan veranderen. Voor de praktische uitvoering van zijn werk in Enschede bij Mesa+ is hij uitgegaan van twee 

identieke koperen kandelaars. De éne kandelaar wil hij zo groot mogelijk maken. Van de andere zaagde hij een plakje dat in de 

apparatuur van de Enschedese nano-onderzoekers is gebracht, waardoor een laagje koperatomen in de afbeelding van een nanokandelaar 

op een wafer kon neerslaan. De rest van het plakje is weer teruggebracht in de kandelaar. Individuele atomen behoren 

in Enschede tot zijn werkterrein. Is iets nog wat het is als je er een afbeelding van maakt? Nu hij de kans heeft gekregen dit ook 

op nanoschaal te verwezenlijken, heeft deze vraag voor hem een nieuwe, haast transcendente dimensie gekregen. 

Opmerkelijk gegeven hierbij voor de kunstenaar is dat op dit niveau dezelfde kwestie zich voor kan doen die in zijn macrosculpturen 

centraal staat: de oorsprong van het materiaal. Ook hier is hij gefascineerd door de tijdelijke toestand van een object en de 

eindeloze reis van de bouwstenen ervan – nu afzonderlijke koperatomen. Voor hem is het belangrijk dat het werk dat hij maakt 

een visueel herkenbare vorm heeft, waaraan de nanoschaal is gekoppeld en als vehikel dient voor de beschouwer om tot de diepere 

betekenis van het werk te komen. Naast de nanokandelaar is er de tweede kandelaar die in heel kleine stukjes is gezaagd 

en per briefpost verspreid over de wereld naar locaties waarvan de verbindingen op een geografische kaart een wereldkandelaar 

vormen. Hij geeft zich over aan de schaal, maar telkens in combinatie met de werkelijke aanwezigheid van atomen. Een zo groot 

mogelijke schaal realiseert hij met de wereldkandelaar en een zo klein mogelijke met de nanokandelaar. 

Nano Supermarket 

Kunstenaar Koert van Mensvoort is in zijn gesprekken met de Eindhovense nanowetenschappers op zoek gegaan naar edgy 

nanoproducten. Dagelijkse producten die geen science fiction zijn, maar wel degelijk science faction. Producten die wellicht zullen 

blijven, die door ons worden gedomesticeerd, en op hun beurt onze manier van leven zullen veranderen. Die gewenning kan 

snel gaan. Wat eerst edgy of freaky was, is morgen gewoon en vertrouwd. Met zijn werk in het Eindhovense nanolaboratorium 

begeeft hij zich op het tussengebied van de relatie mens en technologie. Next Nature noemt hij deze door mensen en technologie 

veroorzaakte nieuwe natuur. Vanuit zijn next nature concept biedt de kunstenaar een platform voor een manier van kijken naar 

de wereld. Kunst ziet hij als een vorm van maatschappelijk commentaar. Hij wil verbeelding geven aan die wereld waarin we 

morgen leven. 

De waarde van zijn project zit niet in het spectaculaire, maar in het uitdrukking geven aan hoe wij nu denken over onze next natures. 

Daarnaast werkt hij aan een podium om het geheel te presenteren: de Nano Supermarket als expositieruimte. De supermarkt 

is een plaats waar consumenten haast vanzelf in contact komen met nieuwe producten en trends. Samen met een aantal collega’s 

wordt gewerkt aan een SRV-bus, waarin de nanoproducten worden tentoongesteld. In de combinatie van het nostalgische van de 

SRV-bus en het futuristische van de edgy producten ligt de kracht om ons te verhouden tot het nieuwe van de nanotechnologie 

en een mogelijkheid om deze next nature voor bezoekers aansprekend te verbeelden. 

Verbinden 

De kunstenaars hebben laten zien dat de weg naar kunst niet smaak, maar inzicht is. Nanowetenschappers doorbreken bestaande 

ordeningen en taboes. Kunstenaars dagen uit verder te denken, buiten de toepassingen om. Denken in toepassingen 

is kwetsbaar, omdat er een bedoeling achter zit die de blik vernauwt. Men kijkt niet verder en ziet wellicht belangrijke zaken 



Nano Supermarket 

Artist Koert van Mensvoort looked in his conversations with the Eindhoven nano scientists for edgy nano products. Daily products 

that are not science fiction, but really science faction. Products which are likely to stay, they will get domesticated and in turn will 

change our way of life. Such dependence can be swift. What once was edgy or freaky, is tomorrow ordinary and familiar. With his 

work in the Eindhoven nano laboratory he embarks upon the intermediate area of the relationship between people and technology. 

Next Nature, he names this new nature created by man and technology. From his next nature concept the artist provides a platform 

for a way of looking at the world. He sees art as a form of societal commentary. He wants to depict that world we live in tomorrow. 

The value of his project lies not in spectacular imagination, but in expression of how we think about our next natures. He is also 

working on a stage to present the new products: the Nano Supermarket as an exhibition space. The supermarket is a place where 

consumers almost automatically come into contact with new products and trends. Together with some colleagues he is working 

on a bus, where the nano products will be on display. The combination of the nostalgia of the bus and the perspective of the edgy 

products, renders a strong vehicle to visitors to relate to the novelty of nanotechnology as an opportunity for appealing imagination 

of this next nature. 

Connections 

The artists have shown that the way to art is not appreciation, but understanding. Nanoscientists break through existing orders 

and taboos. Artists challenge them to think further beyond applications. Thinking in applications is vulnerable due to the intrinsic 

intent which narrows the gaze. One may look no further and miss important things. Many nanoscientists as do artists work at 

two levels: finding verity and finding beauty. Participants in the project the Art of Nanotechnology are actually the connection 

between those two levels. Therefore it does matter to affirm this connection and not to fall back on one of the two and again to 

think in the classic opposition between sciences and arts. 

The key question in the artistic research of Sietske Sips and Taco Stolk is about how nanotechnology implicates new forms of 

aesthetics. They searched for new forms, new characteristics of aesthetics which provide a sensory experience on a human scale, 

as they are the direct result of actions or structures on a nano scale. The Art of Nanotechnology has presented Merijn Bolink 

an additional almost transcendent dimension, since it was possible for him to manipulate the fundaments of matter on an atomic 

scale in the project. For Koert van Mensvoort the main question is not can we use technology on a nano scale, but how can we 

handle this new nanotechnology. In our attempts to overcome nature, we always cause a next nature which just might be as wild 

and unpredictable. 

Beginning conversations 

Art and science seek other types of solutions, but often draw the same questions. The project The Art of Nanotechnology has 

spurred a new way of cooperation between the two domains. A cooperation that is not based on differences, but on agreements. 

This complementarity wants to interpret the world in terms of explanation and experience. The Art of Nanotechnology reveals - 

and empathizes - how humans relate to the nano scale. For many of us this scale goes beyond our powers of imagination. The 

project will take us from this scale in a perceivable way to think about possible applications of nanotechnology in our own environment. 

For the artists, it is important that this occurs with an open mind and without prejudices and vested stances. 



over het hoofd. Veel nanowetenschappers werken net als kunstenaars op twee niveaus: dat van waarheidsvinding en dat van 

schoonheidsvinding. De deelnemers in het project de Kunst van Nanotechnologie vormen feitelijk de verbinding tussen die twee 

niveau’s. Het is interessant om die verbinding te laten bestaan en niet terug te vallen op één van de twee en wederom te denken 

in de klassieke tegenstelling tussen wetenschap en kunst. 

De kernvraag in het artistiek onderzoek van Sietske Sips en Taco Stolk gaat over hoe nanotechnologie nieuwe vormen van esthetiek 

impliceert. Zij zijn op zoek gegaan naar nieuwe vormen, nieuwe karakteristieken van esthetiek die op een menselijke schaal 

een sensorische beleving geven, terwijl ze het directe gevolg zijn van constructies of handelingen op een nanoschaal. De Kunst 

van Nanotechnologie heeft voor Merijn Bolink een extra haast transcendente dimensie gekregen, omdat het voor hem in dit 

project mogelijk is geweest de fundamenten van de materie op atomaire schaal te manipuleren. Voor Koert van Mensvoort is de 

belangrijkste vraag niet het feit dat en hoe we technologie op een nanoschaal kunnen bedrijven, maar hoe wij omgaan met die 

nieuwe nanotechnologie. In onze pogingen de natuur te overwinnen, veroorzaken we altijd weer een next nature die misschien 

wel net zo wild en onvoorspelbaar is. 

Beginnende conversaties 

Kunst en wetenschap zoeken andersoortige oplossingen, maar stellen vaak dezelfde vragen. Het project De Kunst van 

Nanotechnologie heeft een aanzet gegeven tot een nieuwe manier van samenwerken tussen beide domeinen. Een samenwerking 

die niet is gebaseerd op verschillen, maar op overeenkomsten. Een complementariteit die de wereld wil duiden in termen van 

verklaarbaarheid en van beleefbaarheid. De Kunst van Nanotechnologie laat zien – en maakt invoelbaar - hoe wij mensen ons 

verhouden tot de nanoschaal. Een schaal waarvan velen zich nog geen enkele voorstelling kunnen maken. Het project wil ons vanuit 

die schaal op een inlevende manier laten nadenken over mogelijke toepassingen van nanotechnologie in onze eigen leefwereld. 

Voor de kunstenaars is het belangrijk dat dit met een open blik en zonder vooroordelen en ingenomen standpunten gebeurt. 

Bij iedere nieuwe ontwikkeling op elk gebied zijn altijd kunstenaars betrokken. Veel van ons denken is beïnvloed door hun werk 

en ideeën. Artistiek onderzoek werkt vanuit een visionair concept én realiteitszin; artistiek onderzoek verbeeldt door te belichamen. 

Het project wil laten zien dat de samenwerking tussen kunstenaars en wetenschappers nieuwe beelden en betekenissen 

genereert die betekenisvol en bruikbaar zijn in de maatschappelijke dialoog over nanotechnologie. De resultaten van het artistiek 

onderzoek, zoals weergegeven in de volgende hoofdstukken, zijn daarmee ook te beschouwen als beginnende conversaties 

over de gecompliceerde en tegelijkertijd zoekende en aftastende manieren waarop een samenleving omgaat met technologische 

verandering. 

Lucien Hanssen Curriculum Vitae 

Lucien Hanssen (1960) studeerde biologie en wetenschapscommunicatie en is gepromoveerd in maatschappelijke sturing van technologie. 

In 1998 is hij Deining Maatschappelijke Communicatie & Governance gestart. Dit onderzoeksbureau houdt zich op een vernieuwende 

wijze bezig met communicatie over en sturing van innovaties uit wetenschap en technologie en de betekenis van dit wetenschappelijk en 

technologisch handelen voor mens en omgeving. Hierbij ligt de focus op het ontwikkelen van methodieken voor maatschappelijke participatie 

en op een taal die deze onderwerpen niet alleen bespreekbaar maar ook invoelbaar maakt. Kunst speelt hierbij een belangrijke rol. 



Les Demoiselles d’Avignon, 1907 - oilpaint on canvas 243,9 x 233,7 cm - 

New York, Museum of Modern Art 

In 1907 Picasso painted this painting; the first cubist painting. He wanted to show 

more reality and with this painting he created a new way of seeing. The Cubists 

referred to the depiction of multiple perspectives belonging to one moment of 

time as ‘the fourth dimension’. © Succession Picasso 

With each new development in any field, artists get involved. Much of our thinking is influenced by their work and ideas. Artistic 

research arises from a visionary concept and a sense for reality. Artistic research represents by embodying. The project has 

shown that cooperation between artists and scientists generates new depictions and meanings that are significant and useful in 

a societal dialogue on nanotechnology. The results of artistic research, as shown in the following chapters, can be regarded as 

beginning conversations about the complicated and messy, and at the same time searching and exploring ways in which a society 

deals with technological change. 

Lucien Hanssen Curriculum Vitae 

Lucien Hanssen is director of Deining Societal Communication & Governance, a research bureau which is primarily concerned with 

innovations in science and technology and their implications for society and the human environment. The bureau’s focus is on 

scientific uncertainties as they affect policy decisions, and the development of methods which can promote and facilitate public 

consultation and participation. Alongside his work with Deining, Lucien lectures in policy strategies and communications at the 

universities of Twente, Wageningen and Nijmegen, where he is also engaged in various academic research projects. 


M e r i j n B o l i n k 

t r a n s c e n d e n t e n a n o k a n d e l a a r s 

Ik noem mijzelf beeldhouwer, dat is een han- 

teerbaar begrip. Mijn beelden (sculpturen, in- 

stallaties etc.) zijn meestal gemaakt van hun 

onderwerp zelf en zijn ondanks allerlei ingrepen 

in fysieke zin identiek aan hun oorsprong. 

Ze bestaan uit appels en schoenen, uit dieren, 

bloemen, boeken, auto’s etc. Zelden gebruik 

ik standaard expressiematerialen. 

De uitnodiging om samen met nanowetenschappers 

kunst te maken op atomair niveau 

nam ik dankbaar aan: het stelde mij in staat 

echt dicht bij de bouwstenen van mijn bronnen 

te komen en aan de basis te sleutelen. 

Behalve dat is het ook fantastisch om in de 

voorhoede te worden opgesteld: wereldwijd 

zijn er nauwelijks kunstenaars met nanotechnologie 

bezig 1 , en in Nederland zijn we mogelijk 

de eersten, in elk geval pioniers. Historici 

kunnen in de toekomst vermelden dat er in 

‘Nature Sucks’, 2006, hout, 90 x 95 x 50 cm, coll. Kunstenaar 

2010 in Nederland kunstenaars met nanotechnologie 

bezig waren. 

Nanokunst heeft natuurlijk vele valkuilen. Het fenomeen van de schaal zal andere betekenislagen enorm in de weg staan. Een 

ander lastig aspect is, dat als gevolg van de maat, elk kunstwerk onzichtbaar zal zijn, tenzij het uit grote hoeveelheden deeltjes 

bestaat die tegelijkertijd kunnen worden geproduceerd of tenzij het kunstwerk met een elektronenmicroscoop ‘bekeken’ wordt, 

waardoor het resultaat zal bestaan uit een interpretatie van de atomaire werkelijkheid ervan. Beide problemen heb ik niet helemaal 

of zelfs helemaal niet weten op te lossen. Mijn collegakunstenaars Koert, Taco en Sietske hebben met anders gekozen 

uitgangspunten deze problematiek slim weten te omzeilen, waar ik natuurlijk wel een beetje jaloers op ben. Ik denk echter dat 

onze verschillende werkwijzen elkaar uiteindelijk heel goed konden aanvullen. 

Tijdens een lange brainstorm kwamen allerlei wilde en minder wilde ideeën tot stand: tot tekst gevormde DNA moleculen, nanosculpturen 

afkomstig van een gouden tientje, inkt met gelabelde inktbolletjes, ideeën voor nano licht- en geluidsexperimenten, 

‘Grey Goo’-video’s over oncontroleerbare, zelfreplicerende nanostructuren die alles afbreken, etc. 

1Op internet wordt heel veel ‘nano-art’ genoemd, er zijn zelfs nano-art competities, maar doorgaans komt daar geen kunstenaar aan te pas en betreft het fraai bewerkte 

plaatjes van nanostructuren. 



t r a n s c e n d e n t a l n a n o c a n d l e s t i c k s 

I’m an artist exploring the world in sculptures. My pieces are usually made from their own subject matter and despite various 

interventions they are physically identical to their origin. Pieces consist of apples and shoes, animals, flowers, books, cars, etc. 

I rarely use regular artists materials. 

The invitation to make art at the atomic level with nanoscientists, I accepted thankfully. Now I finally could approach the very 

building blocks of the sources and even manipulate them! It is also great to be able to operate as a pioneer pretty much: worldwide 

very few artists work with nanotechnology 1 , let alone in the Netherlands, we might be the first. Historians in the future 

will state that in 2010 in the Netherlands at least some artists were working with nanotechnology. 

Making nano art involves a lot of risks. The phenomenon of scale could very easily overrule all other layers of content in the 

works. Another problem might be that due to the size each structure will be invisible, unless large quantities of particles can 

be produced at once, or, unless the artwork is “observed” with an atomic force microscope, producing an interpretation of the 

atomic artwork on a screen. These two problems I couldn’t elimininate really. My fellow artists Koert, Taco and Sietske started 

from different levels and cleverly managed to exclude these problems, which I obviously am jealous of. However, I think our different 

approaches did complement each other very well. 

During the eleborate brainstorm all sorts of wild and less wild ideas 

evolved: text shaped DNA molecules, nano-sculptures from an antique 

golden coin, labeled ink balls, ideas for nano light- and sound experiments, 

“Grey Goo’ videos on uncontrollable self-replicating nanostructures 

destroying everything, etc. 

After a visit to MESA+, UT’s Nanolab, I decided to focus on one of the 

technical installations used to create and investigate new materials. It 

is a pretty large, very costly and complex system developped to stack 

and process elements in layers of only a few atoms thick. Surprisingly, 

I was allowed to bring my own –really dirty- materials into the system. 

I decided to look for a pair of inseparable objects, a sort of pendant, 

one half of which would be the source for the nano sculpture, leaving 

the other half for another sculpture in a dimension far away from the 

lab. I also wanted my source to date from another era, long before my 

birth. An antique object has a kind of ‘time depth’ that tells something 

about the temporal existence of things and the time in which we now 

z.t. 2004, edited prunusbranch, 50 x 25 x 5 cm 

1Lots of ‘nano-art can be found on internet, even nano art competitions, but generally there are no artists involved. The images show beautifully decorated nano images, 

nano-close-ups, funny logo’s in the nanoscale etc. 

2During the laser treatment atoms reach a temperature of about 40 000 º C and temporarily form a plasma. 



Na een bezoek aan MESA+, het nanolab van de Universiteit 

Twente besloot ik me te richten op één van de opstellingen 

waarmee nieuwe materialen gemaakt worden: een kamervullende, 

zeer kostbare en complexe installatie waarmee elementen 

in lagen van (maar) enkele atomen dikte kunnen worden gestapeld 

en bewerkt. Het bleek tot mijn verbazing dat ik ook mijn 

eigen, verre van steriele, materialen mocht introduceren in het 

systeem. 

Ik besloot twee voorwerpen te zoeken, onlosmakelijk met elkaar 

verbonden, een soort pendant, waarvan de ene helft de bron zou 

zijn voor een nanobeeld en de andere helft voor een ander beeld, 

in een dimensie ver buiten het lab. Ik wilde ook dat mijn bron 

uit een andere tijd zou stammen, van lang voor mijn geboorte. 

Een antiek voorwerp heeft een soort ‘tijd-diepte’ die iets zegt 

over het tijdelijke bestaan van alles en over het tijdperk waarin 

we ons nu bevinden waar zoiets als een nanolab mogelijk is. 

De zoektocht duurde zoals gewoonlijk lang. Op een antiekmarkt 

vond ik uiteindelijk een paar Belgische koperen kandelaars uit 

1860. Dit was de juiste bron: een als zodanig bedoeld paar, antiek, 

goed van vorm en kleur, van zeer geschikt materiaal en niet 

onbelangrijk: vervaardigd om kaarsen te dragen en daarmee als 

oer-lichtbron te fungeren. En licht is nu precies wat in de nanowereld 

ontbreekt: in de nanowereld is het altijd donker. 

Kandelaar A belandde in het nanolab. Josée Kleibeuker, promovenda 

bij Dave Blank en mijn trouwe bondgenote in het hele 

proces, had alles onderzocht op haalbaarheid en dat zorgvuldig voorbereid. Er werd een stukje uit de kandelaar genomen, dat 

werd beschoten met een laserkanon² waarna de weggeschoten atomen op een plaatje silicium landden. Dat plakje atomen werd 

vervolgens met een ionenbeamer verder bewerkt in een steriele ruimte. Vishwas Gadgil bestuurde daar met uiterste precisie de 

apparatuur. Gehuld in witte pakken keken we gedrieën naar het resultaat. De fase in deze cleanroom was voor mij het hoogtepunt 

van dit nanokunstproject. Op een beeldscherm kon ik live zien hoe in het laagje van mijn eigen antieke kandelaar-atomen 

het reliëf van mijn kandelaar ontstond. Het doemde in enkele minuten op, zoals het beeld op een polaroidfoto 3 Belgische koperen kandelaars, ca. 1860 

. Ik meende op dit 

sublieme moment iets te zien wat niet voor mensen bestemd is en het deed me denken aan momenten waarop ik voor het eerst 

2 Tijdens deze laserbehandeling bereiken atomen een temperatuur van ca. 40.000º C waardoor ze tijdelijk een plasma vormen. 

3 Het wonderlijke is dat ook het kijken zelf weer sporen achterlaat op de afbeelding: de elektronenmicroscoop vuurt continu ionen af op het te bekijken onderwerp 

waardoor er atomen van het object wegketsen en er een afdruk ontstaat. 



live where something like a nano-lab exists. On an antique market I finally found a couple of Belgian, brass candlesticks dating 

from 1860. This was the perfect source: two objects intended as pairs, antique, good of color and shape, made of suitable material 

and, in fact, made to carry candles and thereby referring to light. And light is what is missing in the nano world: it’s always 

dark over there. 

Candlestick A was introduced in the Nanolab. Josée Kleibeuker, PhD student with Dave Blank and my loyal ally in the whole 

process, had tested everything for feasibility and carefully prepared the process. An excerpt from the candlestick was separated 

and shot upon with a strong laser 2 after which the atoms landed on a silicon mini wafer. The wafer with the special atoms was 

then further processed with an ion beamer in a sterile environment. The phase in this socalled clean room was the highlight of 

this nano art project to me. Vishwas Gadgil controlled the equipment with utmost precision and we were all dressed in white 

suits. On a screen I witnessed live images showing my own antique copper atoms being shaped into the relief of the candlestick 3 . 

It loomed in a few minutes, like the image on a polaroid. This sublime moment I experienced as seeing something humans are not 

supposed to see. It reminded me of the moment when I observed the sun through a large telescope. 

Candlestick B we cut in 144 numbered pieces. Each 

piece was sent by mail to a carefully chosen address 

somewhere in the world, accompanied with a text and 

a link to a weblog: theworldasadrawingpad.blogspot. 

com. All 144 addresses together form the contours of 

the antique candlestick, but then as a huge drawing 

with a size of 2000 x 6000 km, seen from space. The 

recipients could trash the piece or keep it. In both 

cases each piece would stay within its 50 km radius, 

saving the drawing for several decades. 

Conclusion 

I would like to describe this project as a collective 

attempt to produce a transcendent experience. Both 

the nano and the giant candlestick are part of the 

physical world, consist of atoms, have dimensions 

and a place in time, but they remain invisible to us, 

unless they are mentally reconstructed. At times I 

manage to reconstruct them in mind, connecting both 

ends of a spectrum, something I tend to describe as 

Chandelier component with laser treatment marks and silicon wafer: 

nanochandelier support 

3 ‘Watching’ through an electron microscope, ironically, leaves traces on the image one observes: continuously firing electron ions on the subject will kick atoms out and 

leaves a trace. 



door een grote telescoop naar de zon keek of voor het eerst vloeibaar stikstof zag, zo koud dat het weer leek te koken. 

Kandelaar B werd in 144 genummerde stukjes gezaagd. Elk stukje werd per post naar een zorgvuldig gekozen adres ergens in de 

wereld gestuurd met een korte begeleidende tekst en een link naar een weblog: theworldasadrawingpad.blogspot.com. De 144 

adressen vormen samen weer de contouren van de antieke kandelaar met een afmeting van 2000 x 6000 kilometer: een reuzentekening. 

De ontvangers mochten het materiaal meteen weggooien of bewaren, in beide gevallen zal het in een straal van 50 km 

een eindbestemming vinden en de tekening in stand houden. 

Conclusie 

In feite zou ik dit project willen omschrijven als een poging tot het gemeenschappelijk produceren en delen van een transcendente 

ervaring 4 . Zowel de nanokandelaar als de reuzenkandelaar maken deel uit van de fysieke wereld, bestaan uit atomen, 

hebben afmetingen en een plaats in de tijd, maar zijn voor ons onzichtbaar. Ze zullen telkens opnieuw in gedachten moeten 

worden gereconstrueerd. Soms lukt dat even en worden de beide uiteinden van een spectrum tastbaar, wat ik een transcendente 

observatie zou willen noemen. Ik voel me dan licht en met het universum verbonden, veroorzaakt door een paar antieke kandelaars 

zonder kaarsen nota bene... 

Met heel veel dank aan: Dave Blank, Vishwas J. Gadgil, Lucien Hanssen , Martha Haveman , Josée Kleibeuker, Gertjan Koster, 

Koert van Mensvoort, Sietske Sips en Taco Stolk 

compilatie van resultaten van de nanokandelaar sessie 

4 Met het word transcendent moet ik natuurlijk oppassen omdat het allerlei spirituele aspecten raakt. Ray Kurzweil gebruikt het wanneer hij beschrijft hoe iets van de ene in 

de andere dimensie overgaat wat ik in dit verband een mooie definitie vind. 



a transcendent observation. I feel light then, and for a second deeply connected to the universe. A feeling generated by a few 

antique candlesticks without candles even… 

with a lot of thanks: Dave Blank, Vishwas J. Gadgil, Lucien Hanssen , Martha Haveman , Josée Kleibeuker, Gertjan Koster, 

Koert van Mensvoort, Sietske Sips en Taco Stolk 

first version of the nanocandlestick ca. 500 x 500 x 50 nm 



kandelaar in 144 stukjes, vlak voor verzending naar 144 adressen 



Impression of a ‘mega-chandelier’: the 144 pieces of chandelier that are subsequently spread throughout the world. photo ‘Earth at Night’ by NASA 



‘Amaryllis Dans’, 2007, foto van stampers en meeldraden amaryllis op perspex in lichtkast, 43 x 63 x 14 cm, editie I/III, div. collecties 



z.t., 2007, Photo of a manipulated tulip on perspex within a lightbox, 60 x 40x 14 cm 



‘Oraly et Magaly Seffini’, 1994 konijnenbont en materiaal afkomstig van lederen koffer, 

93 x 78 x 2 cm, coll. ABN AMRO 



c u r r i c u l u m v i t a e m e r i j n b o l i n k 

Merijn Bolink, Amsterdam 1967, A.K.I., Akademie voor Beeldende Kunst, Enschede - 1987-92 

woont en werkt - lives and works in Amsterdam 

Tentoonstellingen / Exhibitions solo 

(selectie / selection 1992-2010) 

- Galerie Fons Welters, Amsterdam 

- ‘All in Line’, Groninger Museum, Groningen 

- Post Gallery, Los Angeles, V.S. 

- Exedra, Hilversum 

- ‘Dialog Cultuur - NL in NRW’, Kunstraum Düsseldorf,D 

- Gemeentemuseum, Helmond 

- Kunstvereniging Diepenheim, Diepenheim 

- Het Glazen Huis, Amstelpark, Amsterdam 

- ‘Ik ben mooier dan jij’, Zeebelt, Den Haag 

- Transcendente Nano Kandelaars, 

Qua Art Qua Science, Faculty club 

Universiteit Twente Enschede 

Groepstentoonstellingen / Group Exhibitions 

(selectie / selection 1992-2010) 

- Verbeeke foundation, Kemzeke 

- Highlights from the ABN AMRO collection, 

Grand Rapids, V.S. 

- ‘EDEN DNA’, 5e design biënnale St. Etienne, France 

- Z33, Hasselt, België 

- ‘HxBxD = De Rabo Kunstcollectie’, Gemeentemuseum 

Den Haag 

- ‘Lustwarande 04’, Tilburg 

- ‘Design etc.’, Tri Postal, Lille, Frankrijk 

- ‘Fauna’, the Zacheta Gallery of Cont. Art, Warschau, Polen 

- ‘Avoiding Objects’, Apex Art, New York, V.S. 

- ‘What Remains’, Groninger Museum, Groningen 

- Büro Friedrich, Berlijn, Duitsland 

- ‘The People’s Choice’, Kunsthal Rotterdam 

- ‘Exchanging Interiors’, Museum van Loon, Amsterdam 

- ‘La valise du célibataire’, NS Station, Maastricht 

- ‘Het Grote Gedicht’, Nederlandse Beeldhouwkunst, 

1945-1994’, Grote Kerk, Den Haag 

Kunstbeurzen / Artfairs 

Art Amsterdam, Arco (S), Frieze Londen (GB), Art Cologne (D), 

Art Brussels (B) (galerie Fons Welters), Art Twente Hengelo 

(galerie Beeld & Aambeeld) 

Prijzen / Awards 

Mid America Arts Alliance Award 1998 

Charlotte Köhler 1997 

Zeebelt 1993 

Kunst in openbare ruimte / Art in public rooms 

Havengebied, Enschede - AMC, Amsterdam - Gemeentehuis 

, Westerveld - LUMC, Leiden - Zoutkeetsplein, Amsterdam 

- Zeeburgerdijk, Amsterdam - Parnassia, Den Haag - De Tol, 

Apeldoorn. 

Samenwerkingsprojecten / Cooperation projects 

UT: Mechanica, UT: Informatica, UT: Nanotechnologie, project 

Nanopodium en MESA+ ‘Transcendental Nanocandlesticks’. 

Artist in residence, State University of New York (VS), 

New Akademia. 


J o s é e K l e i b e u k e r | G e r t j a n K o s t e r 

k o o l s t o f i n d e r u i m t e e n t i j d 

een wetenschappelijke zoektocht 

Evenals de kunstenaar die van objecten en voorwerpen de allerkleinste bouwstenen zocht om vervolgens daarmee op een andere 

schaal een nieuwe visualisatie te creëren van het oorspronkelijke object, zal een wetenschapper een vergelijkbare zoektocht 

maken in de nanowereld van materialen om op die manier de oorsprong van hun eigenschappen te achterhalen. 

Ter illustratie van een dergelijke zoektocht willen we hier het geval van het koolstof atoom bespreken. In de natuur komt koolstof 

in zijn pure vorm meerdere malen voor. Antraciet (een soort steenkool), grafiet en diamant (figuur 1) bestaan alle drie voor 

100% uit koolstofatomen. Toch zijn de eigenschappen van deze materialen totaal anders. Neem nu diamant en grafiet. Diamant 

is ontzettend hard, kleurloos en een zeer goede elektrische isolator. Grafiet is bros, zwart en juist een elektrische geleider. Met 

een simpel krasexperiment kunnen we het verschil in hardheid gemakkelijk aan tonen (zie figuur 1). Zonder enige moeite kras je 

met een diamantpen in glas, terwijl grafiet (zoals in een potlood) al afbrokkelt wanneer je op papier tekent. 

Om een idee te krijgen van de oorsprong van deze verschillen, proberen we eerst te achterhalen hoe deze twee verschillende 

materialen, die wel uit één en hetzelfde atoom bestaan, gevormd worden. Het blijkt dat de vorming van diamant gebeurt bij zeer 

hoge druk en temperatuur. In de natuur zijn deze extreme omstandigheden diep in de aardkorst te vinden, maar tegenwoordig 

kan het ook kunstmatig worden nagebootst. Grafiet stabiliseert als mineraal onder veel minder extreme omstandigheden en 

is daarom in grote overvloed aanwezig. Hoeveel potloden koop je voor een klein diamantje? Om als wetenschapper echt te 

begrijpen waarom deze verschijningsvormen van koolstof totaal verschillende eigenschappen hebben, moeten we inzoomen op 

Figuur 1 Vlnr en Vbnb: een geslepen diamant, grafiet, krasexperiment 

met diamantpen, krasexperiment met grijs potlood. 



c a r b o n i n s p a c e a n d t i m e 

a scientific quest 

In accordance to the artist who was looking for the smallest building blocks of objects to create a new visualization of the 

original object on a totally other scale, the scientist makes a comparable quest in the nano-world of materials by studying the 

origin of their properties. 

As an illustration of such a quest, we want to discuss the case of carbon. In nature, you can find pure carbon in several materials. 

Anthracite (coal), graphite as well as diamond (figure 1) exist of 100% carbon atoms. Nevertheless, these three materials 

are totally different. Take graphite and diamond for example. Diamond has an extreme hardness, is colorless and a really good 

electrical insulator. Graphite on the other hand has a very low hardness, is black and an electrical conductor. With a simple 

scratch-experiment, we can easily show the difference in hardness (see figure 1). Without any difficulty, you can make a scratch 

in glass using a diamond pencil, while graphite (like in a pencil) crumbles off while drawing on sheet of paper. 

To get an idea of the origin of these differences in behavior, we try to understand how these two materials are formed. It appears 

that the formation of diamond occurs under very high pressure and temperature. In nature, this used to be found only deep in the 

earths crust, but currently we can also fabricate it artificially. Graphite, on the other hand, stabilizes under much less extreme 

circumstances. Therefore, graphite is much more abundant in nature: How many pencils can you buy for one small diamond? 

However, as a scientist, we will have to zoom in at the level of the building blocks, carbon atoms, to understand the extreme 

differences in properties of these materials. 

Figure 2 (from upper left to lower right): Atomic structure of diamond, 

graphite, nano-tube, graphene. 



het niveau van de bouwstenen: de koolstofatomen. Met behulp van röntgenstralen kunnen we een kijkje nemen in de nanowereld 

van koolstof. En wat blijkt: de koolstofatomen in diamant zijn op een andere manier gerangschikt dan in grafiet (figuur 2). De 

structuur van diamant kenmerkt zich door een driedimensionale rangschikking waarbij ieder koolstofatoom met vier andere koolstofatomen 

gebonden is door een heel sterke chemische binding. Hierdoor zitten de individuele atomen heel stevig op hun plaats, 

wat mede de hardheid van diamant verklaard. De structuur van grafiet bestaat uit atomair dunne laagjes van koolstofatomen die 

gerangschikt zijn in een tweedimensionaal vlak met elk slechts drie naaste koolstofatomen. De laagjes afzonderlijk zijn redelijk 

star, maar omdat de lagen gemakkelijk langs elkaar kunnen bewegen, is grafiet zo bros. Met deze kennis kan een wetenschapper 

verder bouwen. Zo zijn er nu koolstof nanobuisjes, nanoballen, en nanoplaten (grafeen) gemaakt (figuur 2). De bouwstenen, 

koolstofatomen, zijn hetzelfde gebleven, maar de eigenschappen zijn telkens weer anders. De nanobuisjes zijn sterk en heel licht 

en daarom ideaal voor gebruik in vezels. Dit wordt dan ook al veel toegepast, zoals in auto’s, muziekinstrumenten en sportattributen 

(figuur 3). Maar nanobuisjes zijn ook interessant aangezien ze goede elektrische en warmte geleiders kunnen zijn; zelfs 

beter dan koper! Ze worden dan ook steeds meer gebruikt in flexibele zonnecellen (figuur 3). 

Sinds de ontdekking, zes jaar geleden, is het onderzoek naar grafeen enorm gegroeid. Dit materiaal is de toekomst voor elektronica, 

zoals in LED-verlichting en transistoren. Dat de ontdekking van grafeen zo baanbrekend was, werd dit jaar extra duidelijk: 

de Nobelprijs in de natuurkunde werd dit jaar toegekend aan Andre Geim en Konstantin Novoselov, de ontdekkers van grafeen.. 

Een groot voordeel van al deze nieuwe materialen is dat de bouwstenen heel goedkoop zijn. Veel wetenschappers zijn dan ook 

bezig om de huidige koolstofmaterialen te verbeteren door nieuwe vormen van de koolstof bouwstenen te maken. Een zoektocht 

die nog lang niet ten einde is. 

Josée Kleibeuker Curriculum Vitae 

Groningen, 1984. Studeerde scheikunde van 2002 tot 2008 , Rijksuniversiteit Groningen. Stage, Cornell University in de VS, 2007. 

Promotieonderzoek sinds 2008, Universiteit Twente, Enschede, in de vakgroep Anorganische Materiaalkunde. Het onderzoek 

focust op begrijpen, ontwerpen en manipuleren van grensvlakken tussen complexe oxides. 

Groningen, the Netherlands, 1984. Studied Chemistry, 2002-2008, at University of Groningen. Internship at Cornell University, 

USA, in 2007. Started her PhD in 2008 at the University of Twente, the Netherlands, in the Inorganic Material Science research 

group. Her research focuses on understanding, engineering and manipulation of interfaces between complex oxide materials. 

Gertjan Koster Curriculum Vitae 

Hengelo, 1971. Studeerde Technische Natuurkunde, Universiteit Twente van 1989 tot 1995. Promoveerde in 1999, onderwerp 

‘Kunstmatig gelaagde supergeleiders’. Van 1999 tot 2007 onderzoek en onderwijs aan de Universiteit van Stanford op het Geballe 

Labora-torium voor geavanceerde materialen. Vanaf 2007 docent, Universiteit Twente bij het MESA+ instituut voor nanotechnology 

en de faculteit Technische Natuurwetenschappen in de vakgroep Anorganische Materiaalkunde. 

Hengelo, 1971. Studied Applied Physics at the University of Twente in Enschede from 1989 to 1995. PhD from the same university 

in 1999 on the topic “Artificial layered superconductors”. From 1999 to 2007, research and lecturing at Stanford University in the 

Geballe Laboratory for Advanced Materials. From 2007 associate professor, at the University of Twente in the MESA + Institute 

for Nanotechnology and the Faculty of Applied Sciences in the Department of Inorganic Materials. 



Using an X-ray beam, we can take a look into the nano-world of carbon where it becomes clear that the carbon atoms are ordered 

differently in diamond as compared to graphite (figure 2). The structure of diamond can be characterized by three-dimensional 

ordering: each carbon atom is bound to four other carbon atoms via a very strong chemical bond. Therefore, each individual atom 

is positioned very rigidly, which is one reason for the hardness of diamond. For graphite, the structure has a two dimensional 

ordering (in a plane) with only three neighboring carbon atoms. Each layer is rigid but the layers can easily slide with respect to 

each other and, therefore, graphite is quite brittle. 

Using this knowledge, the scientist is able to start constructing new types of structures. Up till now, using carbon: nano-tubes, 

nano-balls and nano-plates (graphene) have been made (figure 2). The building blocks, carbon atoms, have remained the same, 

however, the properties are again different from diamond or graphite. The nano-tubes are strong and very light; hence they can 

be ideally used in fiber material, and has been widely applied as such like in cars, musical instruments and sports gear (figure 

3). Furthermore, nano-tubes are also interesting for their excellent electrical and heat-conducting properties; they even beat 

copper to it! For this reason they are more and more used in flexible solar-cells (figure 3). 

Ever since the discovery six years ago the research into graphene is booming. This material is bound to make the future in electronics 

such as LED illumination and in use for transistors (computers). The main advantage of all these (new) materials is that 

carbon is extremely cheap. Many scientists are therefore working on new materials by synthesizing yet new forms of carbon 

building blocks: the quest has far from ended. 

Figure 3 (from upper left to lower right): Carbon nano-tubes are used in 

a steering wheel, guitar, tennis-racket, flexible solar-cell. 


C h r i s M a n d e r s 

d e k u n s t v a n d e v i s u e l e W a a r n e m i n g 

Beeldende kunst is bij uitstek de kunstdiscipline die stoelt op visuele waarneming. Het werk van de beeldende kunstenaar 

concentreert zich op onderzoek naar de geheimen van de onbegrijpelijke wereld. Het is een misverstand beeldende kunst te 

beschouwen als een medium waarbij sentiment en emotie een overwegende rol zouden spelen. 

Sentiment en emotie spelen in de ontstaansprocessen van de beeldende kunst net zo’n ondergeschikte rol, en nemen daarbij dus 

een soortgelijke plaats in, als bij wetenschappelijk onderzoek, waaronder nanotechnologie. 

Mogelijke opwinding kan pas ontstaan ná geslaagde visualisering van de ontdekte geheimen. Wanneer bij het ontstaan van het 

kunstwerk persoonlijke gevoelens, emotionele sentimenten en bedoelingen een sturende rol gaan spelen, verliest het kunstwerk 

aan beeldende kracht en raakt het verzeild in de wereld van het anekdotisme.Beeldende kunst is de kunst die de onbegrijpelijkheden 

van alles om ons heen en van ons bestaan in de wereld probeert zichtbaar te maken en te doorgronden, met behulp van 

vorm en kleur en met gebruikmaking van allerlei materialen en technieken. 

De beeldende kunstenaar maakt zichtbaar wat al bestaat, maar wat nog niet gezien wordt. Daarom is hij na de eerste handeling 

die hij verricht, werkend met, op, of in het materiaal, gebonden aan de wetmatigheden van zijn onderwerp. De beroemde 

Italiaanse regisseur Frederico Fellini zei over zijn werk, “Wanneer ik aan een nieuwe film begin regisseer ik de eerste twee, drie 

dagen zelf de film, daarna regisseert de film mij.” 

De kunstenaar die dus geen acht slaat op de eisen die het kunstwerk in wording aan hem stelt, negeert daarmee de essentiële 

condities die ten grondslag liggen aan de structuur en de logica van datzelfde kunstwerk. Beeldende kunst vraagt om objectivering 

van het kijken, concentratie zonder vooringenomenheid. De Zwitsers-Franse beeldhouwer, schilder en tekenaar Alberto 

Giacometti tekende veel naar de waarneming. Zijn vrouw was vaak het model. Meestal gingen zij na een dag tekenen in zijn 

atelier naar hun stamkroeg. Hij ruimde eerst de boel op, zij ging vast vooruit. Regelmatig gebeurde het, dat wanneer zij elkaar 

daar dan weer troffen, hij haar vroeg wat zij de hele dag had gedaan. Hij tekende dus niet degene die hij zo goed kende, maar hij 

zocht datgene wat hij nog niet kende. Voor wat betreft het kunstwerk is niet het onderwerp van belang, maar de manier waarop 

er tijdens het ontstaansproces naar wordt gekeken. De wijze dus waarop van dat kijken beeldend verslag wordt gedaan. 

De Italiaanse kunstenaar Giorgio Morandi (1890-1964) schilderde, tekende en etste gedurende zijn gehele kunstenaarsbestaan, 

een schier ontelbare hoeveelheid stillevens. Hij gebruikte daarvoor steeds dezelfde attributen: vazen, schalen, dozen, olielampen, 

flessen en kannen. Deze stillevens onthullen alles over ruimte en tussenruimte, over vorm en restvorm, over afstand, 

over maat en verhouding, over licht en donker, over adem en over stilte. Maar vooral over de spanning die dit alles in het beeld 

veroorzaakt. Zijn werk maakt duidelijk dat het universum op onze eigen tafel te vinden is. 

Tot slot een citaat uit de geschriften van Liezi, vertaald door de sinoloog Dr. Jan de Meyer en uitgegeven in 2008 bij Uitgeverij 

Augustus in Amsterdam-Antwerpen. Liezi was een taoïstische filosoof die naar schatting ergens tussen de 4de eeuw voor 

Christus en de 3de eeuw na Christus leefde. Dit citaat representeert in mijn visie, de manier waarop de beeldende kunstenaar 

kijkt en waarneemt. 



t h e a r t o f v i s u a l o b s e r v a t i o n 

The plastic arts are the discipline par excellence in the arts that is founded on visual observation. The work of the plastic artist 

focuses on the exploration of the secrets of an unintelligible world. It is a misunderstanding to consider the plastic arts a medium 

where feeling and emotion should play a dominant role. In the process whereby plastic arts are created, feeling and emotion 

play a similarly inferior role, and thereby occupy a similar position, as they do in the case of scientific research, among which 

nanotechnology. 

Any possible excitement can only arise after a successful visualisation of the secrets that have been discovered. When during 

the creation of the work of art personal feelings, emotional sentiments and intentions gain the upper hand, the artwork loses 

its expressive power and ends up in the world of anecdotism. The plastic arts try to visualize and fathom all that it unintelligible 

around us and in our existence in the world, by means of form and colour and using all kinds of materials and techniques. 

The plastic artist makes visible what already exists, but is not yet seen. Therefore, after he has taken the first steps working 

with, on or in the material, he is bound to the laws of his subject. The famous Italian director Frederico Fellini said about his 

work: “When I start on a new movie I only direct the film myself for the first two or three days, after that the film directs me”. 

And so the artist who disregards the demands that the work of art in the making place on him, ignores the essential conditions 

underlying the structure and logic of that very work of art. The plastic arts demand objectifying the observation, concentration 

without prejudice. The Swiss-French sculptor and painter Alberto Giacometti often drew from observation and many times his 

wife was his model. Usually, after a day of drawing in his studio, they went to their favourite pub. He cleaned up first, while 

she went ahead. It frequently happened that when they met again in the pub, he asked her what she had been doing all day. 

Apparently he did not draw the person he knew so well, but was looking for what he did not yet know. 

As far as the work of art is concerned, it is not the subject that is important but rather the way in which it is observed during its 

creation, in other words the way in which the observation is recorded in the form of an image. 

During his entire life as an artist, the Italian artist Girogio Morandi (1890-1964) painted, drew and etched a well nigh countless 

number of still lifes, always using the same objects: vases, plates, boxes, oil lamps, bottles and jugs. These still lifes reveal 

everything about space and interspace, about form and restform, about distance, about size and proportion, about light and dark, 

about breath and silence. But in particular about the tension all this creates in the image. His work is a plain statement that the 

universe is to be found on our own table. 

By way of conclusion, a quotation from the writings of Liezi, translated by the sinologist Jan de Meyer and published in 2008 

by the publishing house of Augustus in Amsterdam-Antwerp. Liezi was a Toaist philosopher who probably lived somewhere 

between the 4th century BC and the third century AD.This quote represents my view, the way in which the plastic artist looks 

and observes. 



“Gan Ying was een uitstekend boogschutter uit de oudheid. Hij hoefde zijn boog maar te spannen, of het wild ging al liggen en de 

vogels vielen neer. Zijn discipel, die Fei Wei heette, had leren schieten bij Gan Ying, maar in vernuft streefde hij zijn leermeester 

voorbij. Op zijn beurt leerde Ji Chang boogschieten bij Fei Wei. 

Fei Wei zei tegen hem: “Wil je over boogschieten kunnen meepraten, dan moet je eerst leren niet met je ogen te knipperen.” 

Ji Chang ging terug naar huis en ging op zijn rug onder het weefgetouw van zijn vrouw liggen, met zijn ogen vlak bij het pedaal. 

Na twee jaar knipperde hij niet meer met zijn ogen, zelfs niet als de scherpe punt van de schietspoel zijn ooghoek raakte. Hij 

vertelde het aan Fei Wei, die antwoordde: “Je bent er nog niet. Je moet leren kijken, dan pas wordt het wat. Als je kleine dingen 

bekijkt alsof ze groot zijn, als je het nauwelijks waarneembare ziet alsof het open en bloot is, dan kom je me dat vertellen.” 

Aan de haar uit de staart van een jak hing Chang een luis voor zijn venster en hij staarde ernaar met zijn blik gericht naar het 

zuiden. Na tien dagen was de luis geleidelijk aan groter geworden en na drie jaar leek hij wel een wagenwiel. Andere dingen 

waar hij op die manier naar keek, werden stuk voor stuk heuvels of bergen. 

Toen nam hij een boog gemaakt van hoorn uit Yan en een pijl van frambozenhout uit Shuo en schoot op de luis, waarbij hij diens 

hart doorboorde zonder dat het jakhaartje brak. Hij vertelde het aan Fei Wei, die een vreugde dansje ( hoge passen) maakte, 

zichzelf op de borst sloeg en zei “Je hebt het!” 

Tot zover dit citaat. 

Alle beeldende kunst is nanokunst! 


Afbeelding, schilderij Giorgio Morandi


“Gan Ying was an excellent archer from ancient times. He only had to draw his bow and the game would lie down and the birds 

topple over. His disciple, by the name of Fei Wei, had learned from Gan Ying how to handle bow and arrow, but in ingenuity he 

surpassed his master. Ji Chang, in his turn, learned the art of archery from Fei Wei. Fei Wei said to him: “If you really want to 

master this art, you first of all have to learn not to blink your eyes”. 

Ji Chang returned home and lay down underneath his wife’s loom, his eyes very close to the pedal. After two years he no longer 

blinked his eyes, not even if the sharp point of the shuttle hit 

the corner of his eye. He told Fei Wei who replied: “You’re not 

there yet. You must learn how to look and then you’ll be getting 

somewhere. When you look at small things as if they are 

large, when you see that which is hardly visible as if it is there 

for all the world to see, come and tell me”. Chang attached 

a louse to a hair from the tail of a yak, hung it in front of his 

window and fixed his eyes on it, gazing south. After ten days 

the louse had gradually grown in size and after three years it 

looked like a wagon wheel. When he looked in the same way at 

other things, they became hills or mountains, each and every 

one of them.Then he took up a bow made of horn from Yan and 

an arrow of raspberry wood from Shuo and took a shot at the 

louse whose heart he pierced without breaking the hair taken 

from the yak. He told Fei Wei about it who danced for joy, beating 

himself on the chest and said: “You’ve got it!” 

End of quotation. 

All plastic arts are nano art! 

c u r r i c u l u m v i t a e c h r i s m a n d e r s 

Image: Giorgio Morandi 

Opleiding: Akademie Industriële Vormgeving Eindhoven (thans Design Academy). 

Gewerkt als ontwerper toegepaste vormgeving, gecombineerd met autonome vormgeving in verschillende technieken. 

Acteur in diverse films ( o.a. van Frans Zwartjes). 

Docent beeldende vakken, o.a. van 1968 – 1990 

Docent/adjunct-directeur/directeur Academie voor Beeldende Vorming Tilburg. 

Tot heden: Architectuurcriticus Eindhovens Dagblad, publicist, inleider tentoonstellingen beeldende kunst en vormgeving, 

kunstcriticus en adviseur beeldende kunst en beeldende kunst processen. 

Hij is verder actief als bestuurder in de sector kunst en cultuur. 


w l f r 

v a n e e n g r o t e W e r e l d 

n a a r e e n k l e i n e e r v a r i n g 

WLFR, een merk voor concepten mediakunst met het hoofdkwartier in Amsterdam. 

Ontstond in 1993 als een gedachte-experiment van Taconis Stolk en wordt inmiddels mede begeleid door Sietske Sips 

Transitie, traditie en de toekomst 

De wereld is in transitie evenals onze samenleving en de kunst. In die volgorde opgesomd lijkt het alsof kunst in transitie is 

doordat wereld en samenleving veranderen.Ten dele is dat natuurlijk waar. Ontwikkelingen in de samenleving — of ze nu wetenschappelijk, 

technologisch of van andere maatschappelijke aard zijn — worden geobserveerd, gereflecteerd en geabsorbeerd 

in de kunst van hun tijd. 

Kunst kan onder gezonde omstandigheden één van de motoren van die ontwikkeling zijn en niet alleen reageren op nieuwe mogelijkheden, 

maar ze scheppen voor de voortgang ervan: nieuwe beeldtalen, compositietechnieken en stromingen. Er is echter 

ook kunst die verrassende mogelijkheden voor de gehele maatschappij creëert: nieuwe ideeën en denkbeelden, vormkaders, 

technologieën, en soms zelfs ordeningen tussen maatschappelijke domeinen — waaronder de kunst zelf. In een samenleving die 

in balans is, voert de kunst een continu debat met de moraal, de technologie, de wetenschap, de politiek en de economie. Zoals 

in elk goed gevoerd debat wordt er soms geprovoceerd, worden nieuwe inzichten geïntroduceerd en wordt er gediscussieerd, 

maar ook geluisterd. 

De transities in onze tijd zijn nogal turbulent. Wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen gaan sneller dan ooit. 

Sociale, culturele, economische en ecologische veranderingen blijven daar niet bij achter. Kunst heeft het niet makkelijk. Voor 

het eerst lijkt haar centrale rol in de maatschappij de afgelopen decennia niet zo vanzelfsprekend meer te zijn als zij was. Het 

lijkt alsof de kunst zich in dit pandemonium van verandering steeds steviger vastklampt aan haar eigen tradities, aan een wereld 

waarin het duidelijk is met welke technieken ze werkt en aan een helder onderscheid tussen traditionele disciplines. Een veilige, 

eenduidige definitie van het kunstenaarschap en een cultureel-correcte positie ten aanzien van bijvoorbeeld de politiek. Of aan 

het economische systeem waarin het een vertrouwde positie heeft verworven. Het gevaar van deze, op zichzelf verklaarbare, 

gereserveerde houding is, dat de verschuiving van de kunst van het centrum naar de periferie van de samenleving een self fulfilling 

prophecy dreigt te worden. Dat de gehele kunst, en niet alleen haar onherbergzame binnenlanden, een obscuur maatschappelijk 

fenomeen wordt. Dat niemand meer luistert naar haar provocaties en dat haar experimenten niet meer doorsijpelen in de 

rest van de samenleving. 

Om weer serieus aan het debat met andere maatschappelijke domeinen te kunnen deelnemen, moet de kunst juist opnieuw leren 

om haar eigen positie tegen het licht te houden. Elke traditie, elk dogma moet ter discussie kunnen staan. Kunstenaars moeten in 

debat met zichzelf en met elkaar. Natuurlijk kan niet iedereen alle traditie overboord gooien. Maar de kunst moet laten zien dat 

ze zich niet uit angst voor de toekomst aan het verleden vastklampt, maar er juist een verbond mee wil sluiten. 


w l f r 

f r o m a l a r g e W o r l d 

t o a s m a l l e x p e r i e n c e 

WLFR is a brand for concept and media art with headquarters in Amsterdam. 

Originated in 1993 as a thought-experiment of Taconis Stolk, currently co-coached by Sietske Sips. 

Transition, tradition and the future 

The world is in transition, as is our society and art. Summed up in that order, it might seem that art is in transition because world 

and society are changing. This is partly true, of course. Developments in society— whether they be scientific, technological, or 

of any other social nature— are observed, reflected and absorbed in the art of their times. In a healthy situation art can be a 

driver of such developments; not merely reacting to new possibilities, but creating them too. Art can facilitate the progress of 

new visual languages, new composition techniques and movements. But art can also create surprising opportunities in society 

as a whole: new ideas and visions, frameworks, technologies, and sometimes even bring about a reordering between social domains— 

including art itself. In a balanced society, art is continuously in dialogue with morality, technology, science, politics and 

the economy. And as in every good debate provocation will occasionally occur, new insights will be introduced, and discussions 

will be held, but listening will also take place. 

The transitions of our time are quite turbulent. Developments in science and technology happen more quickly than ever before. 

And changes in social, cultural, economical and ecological realms are taking place just as rapidly. Art does not enjoy a comfortable 

position: for the first time in recent decades, art’s central role in society no longer appears to be as self-evident as it 

once was. Within this pandemonium of change, it seems as if art is clinging more strongly to its traditions, to a world in which 

the techniques used are understood, and where differences between the various disciplines are clear. Art seems as reluctant to 

move forward from a conventional, unequivocal definition of art practice and culturally-correct stances towards, for example, 

politics, as it is to leave behind an economic system within which it has acquired a trusted position. The danger of this, in itself 

understandably reserved position, is that the displacement of the arts from the centre to the periphery of society may become a 

self-fulfilling prophecy. There may come a time when no no one listens to its provocations, and when artistic experiments cease 

to trickle through to the rest of society. The danger is that all of art-- not only the inhospitable, interior areas-- may become an 

obscure, social phenomenon. 

To regain a serious position in the dialogue with the other social domains, art should learn to critically re-examine its position. 

Each tradition, every dogma should be open for discussion. Artists should debate with themselves and with each other. Of 

course, not every artist can throw all traditions overboard. But art should show that it is not hanging on to the past out of a fear 

of the future, and it should do so by reaching an accord with the future. 

WLFR and the world 

WLFR could be described as being an artist. It has a number of characteristics in common with an artist: it develops projects that 


w l f r 

WLFR en de wereld 

WLFR zou omschreven kunnen worden als een kunstenaar, omdat het een aantal karakteristieken ervan bezit: het ontwikkelt 

projecten die als kunstwerken omschreven kunnen worden. Het bezit een œuvre dat zowel inhoudelijk als qua vorm een onderlinge 

samenhang vertoont, en heeft een artistieke stijl, een karakter dat zich de tijd ontwikkelt, perfectioneert en verbreedt. De 

beweging komt vanuit een artistieke positie in het debat tussen de verschillende maatschappelijke grootheden. 

Maar WLFR bestaat niet in menselijke zin. WLFR is een geabstraheerd karakter, zoals een merk. Een merk bedoeld als een fictief 

romanpersonage, een persoonlijkheid die volgens zijn eigen logica en emotionaliteit interacteert met de wereld waarin het leeft. 

Geen vaststaande lijst gedragingen, maar een samenspel van eigenschappen die in elke willekeurige situatie een nieuwe positie 

bepaalt en net als een romanpersonage kan veranderen. Het groeit op in zijn wereld, kristalliseert uit, maar verandert soms 

ineens radicaal. WLFR is een merk, zichzelf ontwikkelend in de wereld van vandaag, te midden van andere merken. Maar waar 

commerciële merken de ondernemers onder de abstracte persoonlijkheden verbeelden, is WLFR een onderzoeker. Geen merk dat 

primair zijn producten probeert te slijten, maar dat vooral nieuwsgierig is naar de wereld, het universum. Dat artistieke projecten 

ontwikkelt, onderzoeksresultaten produceert en zijn eigen positie als abstract karakter meeneemt in het onderzoek. Een merk 

dat steeds opnieuw zijn positie probeert te bepalen, soms slaagt, soms faalt, maar zich blijft ontwikkelen. 

Kortom: een persoonlijkheid. 

WLFR is in 1993 in het leven geroepen door Taconis Stolk, als een experiment om te onderzoeken in hoeverre een geabstraheerde 

persoonlijkheid geschikt zou kunnen zijn om te worden opgeleid als tot kunstenaar. Verschillende personen hebben zich nadien 

korte of langere tijd met de ontwikkeling bemoeid. Inmiddels is Sietske Sips co-ouder van WLFR. 

Karakter, conceptualisme en kunstmatigheid 

Hoe valt de persoonlijkheid van WLFR te omschrijven? Het is in ieder geval een fundamentalist. Niet in de enge definitie zoals 

die tegenwoordig vaak in de media wordt gebruikt, maar als in ‘fundamenteel onderzoeker’. WLFR houdt van fundamentele 

vragen, minimalisme, conceptualisme, extreme schaalverschillen, onbetreden gebieden en gedachte-experimenten. WLFR houdt 

van rijtjes, verzamelingen en opsommingen, van natuur op de kleinste en grootste schaal, niet zo zeer van de menselijke maat, 

abstractie en kunstmatigheid, precisie en puurheid. Ze houdt van de ontzielde wereld, maar tegelijkertijd van de conceptualitieit 

in de moderne cultuur, de zuiverheid die uit samenwerking tussen wetenschap, technologie en natuur kan ontstaan, en de ambiguïteit 

in menselijke waarneming en begrip. De vervagende grenzen tussen fictie en werkelijkheid, ongebruikelijke verbindingen 

tussen kunst, design en marketing. Maar vooral van het onderzoeken naar hun uitzondering-situaties. 

Zelden leiden WLFR-projecten tot unieke, niet-reproduceerbare kunstobjecten in de traditionele zin. Nooit vieren ze de menselijke, 

persoonlijke toets in het kunstwerk — als er al menselijke elementen in te vinden zijn, dan worden die benaderd vanuit hun 

algemeenheid — het universele in het individuele falen. WLFR is ongevoelig voor de traditionele grenzen tussen disciplines, binnen 

de kunst of daarbuiten. Projecten kunnen zich tot alle zintuigen verhouden, tot het conceptuele denken en tot elke bruikbare 

technologie. WLFR is bijvoorbeeld geen ‘beeldend kunstenaar’ pur sang. Het is niet uit dit idioom voortgekomen en probeert er 

kritisch tegenover te staan, daarbij wel degelijk regelmatig gebruik makend van visuele elementen. Het begrip ‘nieuwe media’ 


w l f r 

could be described as works of art; it has produced a consistent body of works, in terms of content as well as form; it possesses 

an artistic style and character that has changed, improved and broadened over time; and, it positions itself as an artist would 

within the debate between different social variables. 

However, WLFR does not exist in a human sense. WLFR is an abstracted character, like a brand, and it operates much like a fictional 

character: a personality that follows its own logic and emotions as it interacts with the world it inhabits. Rather than being a 

fixed set of behaviours, it is a combination of characteristics that enable the taking of a new position in every arbitrary situation, 

which in turn, like a fictional character, can change. It grows in its universe, crystallises, and sometimes also changes radically. 

WLFR has developed itself as a brand in the world of today, in the midst of other brands. And whereas commercial brands are 

entrepreneurs operating among abstract personalities, it is a researcher. Not primarily involved in trying to sell its products. It 

is a brand which is primarily inquisitive about the world, and the universe beyond it. Developping artistic projects and presents 

artistic research results. It takes its own position as an abstract character into account as part of its research programme and is 

also constantly trying to reposition itself, sometimes succeeding and sometimes failing, but continually evolving a personality. 

WLFR was first conceived by Taconis Stolk in 1993, as an experiment to investigate to what extent an abstracted personality 

could be educated to become an artist. Since then, several other people have become involved in its development. Currently, 

Sietske Sips is WLFR’s co-parent. 

Character, conceptualism and artificiality 

How would one describe the personality of WLFR? It is certainly a fundamentalist. Not in the threatening sense often employed 

in the media these days, but in terms of being a ‘fundamental researcher’. WLFR enjoys the fundamental questions, minimalism, 

conceptualism, extreme scale differences, unexplored terrain and thought-experiments. WLFR adores sets, collections and lists. 

Nature is also favoured, but only on either its smallest and largest scales, not on a human scale per se. It is drawn to abstraction, 

artificiality, precision and purity, to a world without humans, but at the same time a world that still contains the conceptuality 

of modern culture. It also enjoys the brilliance that can emerge from the cooperation between science, technology and nature, 

the ambiguity of human perception and reasoning, is attracted to the obscured boundaries between fiction and reality, and 

unusual connections between art, design and marketing, as well as systems, but mainly for use in investigating their exceptional 

situations. 

WLFR projects rarely lead to unique, non-reproducible art objects in the traditional sense. The human, personal touch of artworks 

is never celebrated— if human elements are found, they are approached in general terms— for example, the universal 

within the phenomenon of individual failure. WLFR is insensitive to the traditional boundaries between disciplines, either within 

or outside the arts. Projects relate to all the senses, to conceptual thinking, and to any usable technology and is not a pure 

‘visual artist’, for example. It does not originate from this idiom, and attempts to take a critical position with respect to the visual 

arts, but it does nevertheless make frequent use of visual elements. ‘New media’ is not narrowly-defined as media produced 

by modern electronic technologies. Marketing is a new medium, too. There are many other similar existing media that are not 

necessarily hi-tech, but new as artistic media. WLFR resists the popular opinion that aesthetics are no longer relevant in art. 


w l f r 

wordt niet in de vernauwde definitie opgevat van door moderne elektronische technologieën voorgebrachte media. Ook marke- 

ting is bijvoorbeeld een nieuw medium, zoals vele anderen die niet per se high-tech zijn, maar wel nieuw als artistiek medium. En 

WLFR verzet zich tegen de populaire opvatting dat esthetiek in de kunst niet meer relevant is. De kunst dient zich steeds minder 

met schoonheid en meer met andere maatschappelijke grootheden bezig te houden, in plaats van het tegenovergestelde te doen. 

De kunst is juist bezig met een groot onderzoek naar meta-esthetiek, naar het vinden van schoonheid op onvermoede plaatsen en 

nieuwe niveaus — zoals in conceptualiteit. WLFR is niet altijd primair bezig met creëren, maar eerder met het blootleggen van 

fenomenen, verhoudingen of patronen die een nieuwe kijk op de wereld mogelijk maken. 

De WLFR-projecten die in de loop der jaren zijn ontstaan, tonen de uiteenlopende aandachtsgebieden in steeds wisselende combinaties. 

Het karakter van WLFR wordt zichtbaar in deze projecten — in zijn samenhang maar ook in zijn ontwikkeling. Enkele 

voorbeelden zullen hier passeren. 

De performance Transplant (1998) bestaat uit een serie korte composities voor chemische reacties. De fysische natuur wordt 

hier gepresenteerd als componist. Op het podium bevindt zich een tafeltje met daarop een zo eenvoudig mogelijke laboratoriumopstelling. 

Een persoon betreedt het podium, brengt een chemische reactie in werking en vertrekt weer. Het publiek kijkt naar 

het tafeltje en de opstelling en luistert naar de klanken die, versterkt door contactmicrofoons, de reactie voortbrengt. 

PARR, gestart in 1999, is een onderzoek naar ‘nano-esthetica’: 

het scheppen van vorm op de kleinst mogelijke schaal. Voor dit 

project werd een miniem denkbeeldig universum van twee dimensies 

gecreëerd, met slechts drie ‘natuurwetten’: Er is een 

grid van vijf bij vier, dus twintig posities. Op elk van die posities 

kan zich wel of geen punt bevinden. Tussen twee aangrenzende 

punten (horizontaal, verticaal of diagonaal) kan wel of 

geen verbinding zijn. Visueel voorgesteld kunnen op die manier 

zeer basale vormen ontstaan. Het onderzoek spitst zich toe op 

de vraag of er relaties te vinden zijn tussen enerzijds specifieke 

getalsverhoudingen (het aantal punten en verbindingen 

in een grid), en anderzijds bepaalde esthetische categorieën, 

soorten vormen die daaruit voortvloeien. Zo blijkt bijvoorbeeld 

dat getalsverhoudingen die uit priemgetallen bestaan (zoals 

zeven punten en elf verbindingen) vaker vormen opleveren die, 

Transplant, opstelling, 1998’ (Foto Mark Weemen) 

in al hun eenvoud, een meer organische indruk wekken dan bij 

andere verhoudingen. Het project vond zijn weg naar buiten tot nu toe op twee manieren; computergegenereerde animaties, en 

een groeiende serie computergegenereerde boeken, de PARR Reference Guide. In deze serie is elk deel gewijd aan een bepaalde 

getalsverhouding, of aan een aantal vormen binnen een grid. Uiteindelijk zou het project kunnen leiden tot een soort ‘periodiek 

systeem’, waarbij de verschillende soorten verhoudingen en de vormresultaten in een logisch verband met elkaar worden 

gebracht. 


w l f r 

Art should become less concerned with beauty and more involved with other social phenomena, instead of the other way around. 

And more correctly involved in a deep investigation into meta-aesthetics, into the discovery of beauty in unexpected places and 

on new levels— as in conceptuality. WLFR is not always primarily concerned with creation, but more essentially with exposing 

phenomena, relations or patterns that facilitate a new view of the world. 

In recent years WLFR projects have demonstrated its diverse areas of interest in continually varying combinations. Its character 

becomes apparent through the projects described below— in terms of its consistency, but also in terms of its evolution. 

The performance Transplant (1998) consisted of a series of short compositions for chemical reactions. In this physical nature is 

presented as a composer. A small table on stage shows a very simple laboratory set-up. A person comes onto the stage, sets off 

a chemical reaction and exits again. The audience sees the table and the set-up and listens to the sounds, amplified by contact 

microphones, that the reaction creates. 

Begun in 1999, PARR is a research project regarding 

‘nano-aesthetics’: the creation of a form on 

the smallest possible scale. For this project, a tiny 

imaginary universe of two dimensions was created, 

with only three ‘natural laws’: There is a five 

by four grid of positions, to give a possible twenty 

positions in total. Between two neighbouring points 

(horizontally, vertically or diagonally) a connection 

may, or may not, exist. Visual representations of 

very basic shapes can come into existence through 

these possible connections. The research focuses on 

the question of whether relationships can be found 

between specific numerical relations (the number of 

points and the number of connections on the grid) on 

one hand, and particular aesthetic categories, types 

of shapes that can be created, on the other hand. 

It turns out, for instance, that numerical relations 

involving prime numbers (such as seven points and 

eleven connections) produce shapes that, as simple 

as they are, appear to be organic more often than in 

other numerical relations. To this point, the project’s 

results have found their way out into the ‘macro’ 

world in two forms: as computer-generated animations, 

and as a growing series of computer-generated PARR, 7/9 examples, 1999 


w l f r 

Genetisch ontwerpen is een mediaproject dat in 2003 in samenwerking met studenten van de xFac (onderdeel van de Koninklijke 

Academie van Beeldende Kunsten) ontstond. De Academie lanceerde een nieuwe studierichting in Genetisch ontwerpen: een 

opleiding waar studenten door middel van genetische modificatietechnieken nieuwe levensvormen als kunstwerken zouden leren 

ontwikkelen. De introductiebrochure bevatte het curriculum, een aanmeldingsformulier en de beschrijvingen van een collectie 

pilotprojecten uit het voorafgaande jaar — zoals een ‘Eeuwigdurende gup’ die honderdvijftig jaar zou kunnen worden en als 

familiebezit ritueel van de ene op de andere generatie kon worden overgedragen. Of ‘Audiozwammen’ die bij het schieten van 

sporen een fluitend geluid voortbrachten zodat het bos in de herfst een symfonie zou laten horen. Het project beoogde zowel de 

esthetische mogelijkheden als het ethische debat rond de rol van kunst in deze nieuwe technologieën te onderzoeken. Hoewel 

de opleiding, inclusief de pilotprojecten fictief was, ontstond veel ophef in de media, waarin voor- en tegenstanders zich met 

elkaar roerden. 

Volgens hedendaagse inzichten in de natuurkunde 

is er in ons universum sprake van 

een allerkleinst mogelijke lengte en een allerkleinste 

tijdsduur: respectievelijk Plancklengte 

(aangeduid als lP) en Planck-tijd 

(aangeduid als tP), genoemd naar de Duitse 

natuurkundige Max Planck (1858-1947). Deze 

eenheden zouden we de pixels van ons universum 

kunnen noemen. pWf is een overkoepelend 

project dat in 2008 is gestart, 

waarbinnen verscheidene grotere en kleinere 

deelprojecten worden ontwikkeld. Basisidee 

pWf, geluidsroute Dordrecht, 2008 

van het pWf-project is om de verschillende 

eenheden die we bij metingen en berekeningen van ruimte en tijd hanteren dusdanig te herijken, dat ze harmonisch worden met 

de waarden van lP en tP. Een eerste deelproject om te pogen een ervaarbare relatie tussen de menselijke schaal en de ‘pixels 

van het universum’ te leggen was in 2008, om zicht- en hoorbare ‘harmonischen’ van lP en tP te gebruiken als waarden voor een 

doorwandelbaar klankveld in het oude centrum van Dordrecht — in het kader van de expositie Wormhole. Over het centrum was 

een lijn gelegd van 687,5 m. Deze afstand is het 125e octaaf van lP. Op en rond deze lijn was, door middel van een iPhone-app 

die voor de expositie werd ontwikkeld, een klankconstructie te horen waarvan de timing en de geluidsfrequenties allemaal uit 

octaven van tP bestaan, en de veranderingen in plaats bepaald waren door octaven van lP. Luisterend naar deze constructie kon 

men zich al wandelend door Dordrecht, in harmonie wanen met de kleinste bouwstenen van ons universum. 

WfNn (2010): Onderzoek naar een surrealistische realiteit tussen nano- en macroschaal. In dit project wordt actief samenge- 

werkt met het Nanolab van de Radboud Universiteit in Nijmegen. De insteek van WLFR om nano-kunst te ontwikkelen is om de 

mogelijkheden tot creatie op nanoschaal dusdanig in te zetten dat op menselijke schaal nieuwe ervaringen ontstaan. Constructies 


w l f r 

books, the PARR Reference Guide. In this series, each volume is dedicated to a certain numerical relationship, or to a specific 

number of shapes on one grid. Eventually, the project may lead to a kind of ‘periodic system’ in which the different types of 

relations and the formal results could be brought in a logical connection with each other. 

Genetic Design (Genetisch ontwerpen) is a media project that was created in 2003, in collaboration with students of the xFac (a 

group within the Royal Academy of Arts). The Academy launched a new Genetic Design programme: a study programme in which 

students using genetic modification techniques learnt to create new life forms as works of art. The introductory brochure contained 

the curriculum, an admission form and the descriptions of a collection of pilot projects from the preceding year. Projects 

included an ‘Eternal Guppy’ that could live for 150 years and could become a family heirloom, with ownership being ritually 

transferred from one generation to the next, and ‘Audio Fungi’, a mushroom that would make a whistling noise when launching 

their spores, creating an autumnal symphony in the woods. The project aimed to investigate aesthetic possibilities as well as the 

ethical debate around the role of art in these new technologies. While the programme and all of its pilot projects were entirely 

fictional, the project still caused a media furore, in which proponents and opponents hotly debated the issues. 

The contemporary consensus among physicists is that our universe has 

the smallest possible units of distance and time: Planck length (indicated 

as lP) and Planck time (indicated as tP), respectively, are named after the 

German physicist Max Planck (1858-1947). We could call these units the 

pixels of our universe. pWf is an umbrella project that began in 2008, within 

which several larger and smaller individual projects will be developed. 

The basic concept of the pWf project is the recalibration of the different 

units we use to measure and calculate space and time in such a way that 

they become harmonic with lP and tP. A first sub-project which aimed 

to establish a perceptible relationship between the human scale and the 

‘pixels of the universe’ took place in 2008. In it, visible and audible harmonics 

of lP and tP were used as values for a walk-through sound installation 

Genetic Design, Brochure, 2003 

in the old city centre of Dordrecht— as part of the Wormhole exhibition. 

A line of 687.5 metres was laid out across the city centre. This distance is 

the 125th octave of lP. On and around this line, with the aid of an iPhone app developed for the exhibition, a sound installation in 

which the timing and the sound frequencies were all octaves of tP, and all spatial differences were defined by octaves of lP was 

audible. While walking through Dordrecht, listeners could imagine themselves as being in harmony with the smallest building 

blocks of our universe. 

WfNn (2010): Research into the surreal reality between nano and macro scale. This project is an active collaboration with the 

Nanolab at Radboud University in Nijmegen. WLFR’s general approach in developing nano art is to use the possibilities of nano 

scale creation to facilitate new human scale experiences. By definition, nano scale artworks are invisible to humans. Such 

works can be made visible using scanning tunnelling microscopes, but these are essentially reconstructions and, moreover, 


op nanoschaal zijn voor mensen per defini- 

w l f r 

tie onzichtbaar. We kunnen ze bijvoorbeeld 

zichtbaar proberen te maken met scanning 

tunneling microscopen, maar dit zijn in feite 

reconstructies, waarbij de ervaring bovendien 

sterk gekleurd wordt door de esthetiek 

van de ingezette vergrotingstechnologie zelf. 

Het gevaar van kunstwerken op nanoschaal 

die slechts door dit soort ingrepen kunnen 

worden geconstrueerd is, dat het werk meer 

over de wetenschap zelf dreigt te gaan, over 

de methodieken om die schaal te bereiken, 

dan over dat kleine gegeven dat zich aan het 

einde van die tunnel toont. Zoals nano-wetenschappers 

uiteindelijk tot constructies, 

materialen komen die op menselijke schaal 

Genetisch ontwerpen, project Audiozwammen, 2003 

een concreet praktisch nut opleveren, zo is 

het voor kunstenaars die op nano-schaal opereren 

belangrijk om ervaringen te creëren die direct zijn. Dat kan wel degelijk een conceptuele ervaring zijn en het is interessant 

om te onderzoeken of er op sensorisch niveau ook nieuwe ervaringen te ontwikkelen zijn. Het ontstaan van nieuwe, exotische 

materialen maakt het in beginsel mogelijk om zintuigelijke ervaringen te scheppen die tot dan toe niet bestonden. Met andere 

woorden: om de set van potentiële waarnemingen in het leven uit te breiden met nieuwe gebieden. Het artistieke doel van dit 

project is het scheppen van zo’n nieuwe ervaring. Praktisch nut van daartoe geconstrueerde nieuwe materialen is daarbij minder 

belangrijk — daarvoor heeft men kunstenaars niet nodig. 

Het plan waaraan op dit moment in samenwerking met de wetenschappers van het Nanolab wordt gewerkt, is om twee verschillende 

eigenschappen van moleculen te combineren: geur en magnetisme. Een geurstof die magnetisch is, kan potentieel 

op verschillende manieren tot geheel nieuwe ervaringen leiden. Geuren ervaren we over het algemeen als traag — trager dan 

beeld, geluid of tast. Bovendien zijn geuren, als ze niet verspreid zijn over een grotere ruimte, gekoppeld aan zichtbare objecten. 

Als aan geurstoffen magnetische eigenschappen kunnen worden gekoppeld, zijn ze daarmee door elektromagneten in de ruimte 

te manipuleren. Theoretisch zou het dan mogelijk moeten zijn om geuren in een ruimte een heel specifieke plaats in te laten 

nemen. Of om ze met relatief grote snelheid ‘aan’ en ‘uit’ te doen (door ze met magneten ‘op hun plaats’ te zetten, en ze daarna 

weer snel ‘weg te trekken’). Om dit te bereiken, en uit te zoeken of het überhaupt mogelijk is, zal nog veel meer onderzoek nodig 

zijn dan de eerste stappen die nu in het Nanolab zijn gezet. Daar komen nog andere moeilijkheden bij, zoals bijvoorbeeld de 

mogelijke effecten op de gezondheid die onderzocht zullen moeten worden, voordat we mensen blootstellen aan deze nieuwe 

materialen. Desondanks is het spannend genoeg om te kijken hoe ver dit onderzoek kan komen en langs welke andere onverwachte 

invalshoeken het nog voert. Daarbij wil WLFR ook andere nanowetenschappers aansporen om na te denken over nieuwe 


w l f r 

such experiences are to a large extent influenced by the aesthetics of the enlarging technology itself. Nano scale artworks 

that can only be seen by means of this kind of intervention run the risk of being dominated by the scientific and methodological 

aspects of accessing the nano scale, than about the small item on view at the end of the tunnelling microscope. As with nano 

scientists developing constructions and materials that result in concrete practical uses on the human scale, it is important for 

artists working on a nano scale to create directly perceptible situations. This could certainly become a conceptual experience, 

but it is interesting to investigate the possibility of new sensory experiences. The emergence of new, exotic materials creates 

the theoretical possibility of developing sensory experiences that have never before existed. In other words: to extend the set 

of potential perceptions in life into new areas. The artistic goal of this project is to create such a new experience. Practical 

usability of the constructed new materials is of less importance — artists are not needed to achieve that. 

The plan currently under development in collaboration with the scientists of the Nanolab will see the combination of two distinct 

properties of molecules: scent and magnetism. A magnetic fragrance could in various ways potentially lead to new experiences. 

We generally experience odours slowly — slower than vision, sound or tactility. Moreover, fragrances, if not distributed over a 

large space, are usually linked to visible objects. If smells could be linked to magnetic properties, they could then be manipulated 

in an environment by electromagnets. Theoretically, it should be possible to position fragrances precisely in an empty space. Or 

to turn them ‘on’ and ‘off’ at relatively fast speeds (by ‘positioning’ them with magnets, and ‘removing’ them again). Reaching 

this goal will involve more research than has already been undertaken in the Nanolab, in order to discover in the first instance, 

if the project is realisable. And to discover the possible health effects and side effects of exposure to these new materials. 

Irrespective, it is exciting to see how far this research can be progressed and to discover the unexpected results along the way. 

Additionally, WLFR aims to challenge other nano scientists to think about new material possibilities that may lack direct practical 

applications, but may result in new experiences. On this scale, an entire world of open opportunity awaits. 

Taconis Stolk (Oegstgeest, 1967) graduated summa cum laude from the Image & Sound / ArtScience Interfaculty of the Royal 

Conservatory and the Royal Academy of Arts in The 

Hague. He is the co-founder of Formalism, a concept 

and design studio in Amsterdam. Stolk also teaches 

at the Interfaculty and at the MSc programme in 

MediaTechnology a Leiden University. 

Sietske Sips (Hilversum, 1973) graduated in Graphic 

Design from the Rietveld Academy in Amsterdam. She 

is co-founder of Formalism, a concept and design studio 

in Amsterdam. 

WfNn, magnetic nanomaterial, (coO), 2010 


w l f r 

mogelijkheden van materiaal zonder het directe praktisch nut, maar met vernieuwende ervaringen tot gevolg. Op deze schaal ligt 

er nog een hele wereld open. 

Taconis Stolk (Oegstgeest, 1967) studeerde summa cum laude af aan de Interfaculteit Beeld & Geluid / ArtScience van het 

Koninklijk Conservatorium en de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten te Den Haag. Is mede-oprichter van formalism, 

studio voor concept en design te Amsterdam en geeft les aan de Interfaculteit en aan de MSc MediaTechnology van de 

Universiteit Leiden. 

Sietske Sips (Hilversum, 1973) studeerde onder andere Grafisch Ontwerpen aan de Rietveld Academie te Amsterdam. En is 

tevens mede-oprichter van formalism, studio voor concept en design in Amsterdam. 

. 

WfNn, laboratoriumonderzoek met magnetische oplossing, 2010 


w l f r 

WfNn, schematic representation of magnetic fragrances functionality, 2010 


w l f r 

pWf, Planck reference sheet, 2008 


w l f r 

WfNn, Laboratory research with magnetic solution, 2010 


A r i e R i p 

d e v e r W i k k e l i n g e n v a n k u n s t e n W e t e n s c h a p 

Kunst en wetenschap zijn verschillend, maar het onderscheid is niet zo categorisch dat het in wetenschap uitsluitend om produc- 

tie van harde feiten gaat, en in kunst alleen om unieke produkten op basis van inspiratie (en hard werk). Geaccepteerde feiten 

kunnen ondermijnd worden door verder onderzoek. Wetenschappers benadrukken soms deze feilbaarheid van hun onderzoeksresultaten 

als dat wat wetenschap zo bijzonder maakt – een zoektocht die nooit eindigt. Voor kunst kan men (valt te) denken aan 

tekeningen of schilderingen waar een lijn of een kleur precies de juiste is, en niet veranderd moet worden. Hetzelfde geldt voor 

noten in een muziekstuk. Er is dus een goede reden om kunst als “hard” te zien. Natuurlijk zijn er gradaties van hardheid in kunst, 

maar dat geldt ook voor wetenschap. 

Dan is er ook estetiek in de wetenschap, bijvoorbeeld als een bewijs (in wiskunde) of een theorie (in natuurkunde) mooi of elegant 

wordt genoemd en de schoonheid van het bewijs of de theorie een reden is voor de overtuigingskracht. Omgekeerd, zoals 

Lucien Hanssen in zijn hoofdstuk betoogt, heeft kunst karaktertrekken van onderzoek. De resultaten van kunst zijn dan bevindingen 

die ons iets tonen van en vertellen over de wereld en hoe we daarin leven. 

Wetenschap en kunst zijn verschillend, maar niet omdat ze tegenstellingen zijn. Hun praktijken zijn onderscheiden geraakt en 

nu zien we deze praktijken weer verwikkeld raken. Dat is in elk geval zichtbaar in en om nanotechnologie, met name in de vele 

visualiseringen, van estetisch aansprekende wetenschappelijke afbeeldingen van de nanoschaal tot “artist’s impressions” van 

de nano-wereld, en visualizeringen die spelen met nano verschijnselen of daarop voortbouwen. 

Een voorbeeld hoe op de mogelijkheden voortgebouwd wordt is Actual Size, een kaart van Afrika op de nanoschaal, in silicium geetst 

door silicium atomen te oxideren, en alleen indirect zichtbaar met behulp van Atomic Force Microscopy. Het is een kunstwerk 

dat je niet echt kunt zien, zeiden Alessandro Scali en Robin Goode. Zij bedachten dit beeld om te benadrukken hoe het continent 

Afrika verwaarloosd wordt. Het is de combinatie van boodschap en middelen die dit kunstwerk (“kunst”werk?) tot een artistieke 

prestatie maakt. De verwikkelingen van kunst en wetenschap crëeren openingen in beide richtingen, niet noodzakelijk altijd 

nieuwe kunst of nieuwe wetenschap. In het geval van nanotechnologie heeft dit geleid tot een opkomend gebied van productie 

en presentatie van beelden (tot en met tentoonstellingen en galleries) waarin artistiek en technologisch vakmanschap zowel als 

wetenschappelijk en conceptueel denken met elkaar verwikkeld zijn. Eén lijn daarbij zijn de nano-landschappen: natuurlijke of 

geconstrueerde materiële structuren op de nanoschaal worden afgebeeld, en de beelden worden geapprecieerd vanwege hun 

estetische kwaliteiten. Een andere lijn is die van nano-sculpturen zoals het onzichtbare continent Afrika, welke gerealiseerd 

worden doordat nanowetenschappers materie manipuleren op de nanoschaal. 

Dit is spelen met materie, maar de methoden die gebruikt worden om nano-sculpturen te maken zijn interessant binnen de 

wetenschap, en de visualiseringen worden gebruikt als demonstratie van wetenschappelijke en technologische vorderingen. 

Wetenschappers in het IBM Almaden laboratorium staan bekend voor hun spelen met materie – en noemen zichzelf kunstenaar 

(‘artist’). De beelden van zulke landschappen en sculpturen blijven niet binnen de muren van het laboratorium; ze worden gepresenteerd 

op tentoonstellingen en in galleries op websites. En ze worden vaak door anderen overgenomen. 

Grafische ontwerpers en andere kunstenaars krijgen opdrachten om hun indruk te geven van hoe de nanoschaal eruit zou kunnen 


A r i e R i p 

e n t a n g l e m e n t s o f a r t a n d s c i e n c e 

Art and science are different, but it is not a categorical difference, like science only producing solid facts, while art only produ- 

ces inspired products that are unique. Accepted facts can be undermined by new research. Scientists sometimes emphasize the 

fallibility of their research results as what makes science great – a never ending quest. For art, what about a drawing or a painting 

where a line or a colour is exactly right, and should not be changed? Or a note in a piece of music? Thus, there is reason to 

see art as being solid. There are degrees of solidity in art, of course, but similarly, hardness in science comes in degrees as well. 

There is also aesthetics in science, as when a proof (as in mathematics) or a 

theory (as in physics) is called beautiful or elegant, and its beauty is one reason 

why it is convincing. As Lucien Hanssen argues in his chapter, art has features of 

inquiry, so that actual results can be considered as findings which show and tell 

us something of the world and how we live in it. 

Science and art are different, but not because they are opposites. Their practices 

have become different, and by now, these practices get entangled again. 

This is definitely visible in and around nanotechnology. In particular in the variety 

of visualizations which range from aesthetically pleasing scientific images of 

the nanoscale, to artist’s impressions of this nanoworld, to visualizations which 

play with, or build on nanoscale phenomena. 

(Photo made by Physics Department, 

Turin Polytechnic University) 

An example of building on these possibilities is Actual Size, a map of Africa at the nanoscale, etched on silicon by using Atomic 

Force Microscopy to oxidize silicon atoms, and visible only through Atomic Force Microscopy. Thus, it is “a work of art you never 

can see actually”, as Alessandro Scali and Robin Goode phrased it. They conceived the image to emphasize the neglect of 

the African continent. In this work of art (‘art’ ?) it is the combination of message and means that is the artistic achievement. 

Entanglement creates openings in both directions, not necessarily new art or new science in their own right. In the case of 

nanotechnology, the net effect is an emerging field of work and presentations (up to exhibitions and galleries) in which artistic 

and technological craftsmanship and scientific and conceptual thinking are entangled. One strand is what one might call nanolandscapes: 

natural or engineered structures of matter at the nanoscale are depicted, and these images are appreciated for their 

aesthetic impact. Another strand is nanosculptures, like the invisible continent of Africa, created through the manipulation of 

matter at the nanoscale by nanoscientists. 

While this is being playful, the methods which are used to create nanosculptures are of interest within the scientific field, and 

the visualizations become showcases of scientific and technological advancements. Scientists at IBM Almaden have a record 

of being playful in this way – and call themselves ‘artists’. Images of such landscapes and sculptures do not remain confined in 

laboratories: they are presented in exhibitions and website galleries, and reproduced widely. 


A r i e R i p 

zien en creëren aantrekkelijke beelden. Dit gaat zover dat wetenschappers grafisch ontwerpers vragen een beeld te creëren dat 

op de buitenkant van wetenschappelijke bladen zoals Science geplaatst kunnen worden wanneer het blad een artikel van hen 

plaatst - en ze zetten het beeld dan op hun eigen website om zichtbaarheid voor hun werk te creëren. 

Sommige wetenschappers zoals Chris Ewels worden zelf grafisch ontwerpers en spelen met variaties op moleculaire modellen. 

Eén van zijn afbeeldingen ( hieronder) is een model van een Buckminsterfullereen (een ‘bucky ball’) waarin de aardbol geplaatst 

is. Er is een boodschap, al is die niet zo nadrukkelijk als in het geval van het onzichtbare continent Afrika. De middelen zijn nu 

die van de grafisch ontwerper, niet die van de nanotechnoloog. Kunstenaars kunnen het voortouw nemen. Er is nu zelfs een 

International Festival for NanoArt, georganiseerd door NanoArt2, wat de overgang van wetenschap naar kunst met behulp van 

technologie moet weerspiegelen, en wat voor de 21e eeuw kan doen wat fotografie deed voor de 20e eeuw (ik citeer de organisatoren). 

De bijdragen van de kunstenaars in dit nummer van Qua Art | Qua Science vallen ook onder deze categorie. Alle vier 

houden zich bezig met de relatie tussen mensen en verschijnselen op de nanoschaal, maar niet in de sfeer van voorlichting waar 

wetenschappers en journalisten snel op terugvallen. Hun manier is om te experimenteren en de toeschouwer op een ander been 

te zetten. 

De kunstenaars hoeven niet in opdracht van, of anderszins aangestuurd door, nanowetenschappers te werken. Ze zijn wel afhankelijk 

van de nano-wereld omdat ze besloten hebben hun werk te koppelen aan wat daar gebeurt. Hun kunst is nano-kunst. 

Wat is de implicatie van zo’n vrijwillige verwikkeling voor hun kunst? En belangrijk voor dit essay, wat is de implicatie voor de 

verwikkelingen tussen wetenschap en kunst? 

In de Renaissance, toen kunst zichzelf emancipeerde, was er nog steeds een sterke verwikkeling tussen kunst en de Kerk, vooral 

in hoe kunstenaars de vereiste Bijbelse thema’s (en thema’s uit de klassieke Romeinse en Griekse tijd) gebruikten om hun eigen 

kunst te ontwikkelen. Voor nano-kunst is er geen vereiste om bepaalde thema’s te hanteren. Het is eerder zo dat de kunstenaars 

gefascineerd zijn door de nieuwe middelen en de nieuwe beelden die geproduceerd worden, en de mogelijkheden daarvan uitproberen. 

Ze kunnen ook gefascineerd zijn door de beloftes en visionaire perspectieven, en daarmee spelen en hun eigen boodschappen 

creëren. In de wetenschap speelden altijd estetische elementen, in de wetenschappelijke praktijken en de beelden die 

gecreëerd werden. In en om nanotechnologie ziet men nu vervaging van grenzen. Het gebruik van de term “artist’s impression” 

in de wetenschap is een voorbeeld: de verwijzing naar kunst geeft enige vrijheid in hoe er gevisualiseerd wordt, maar de visualisatie 

moet acceptabel blijven als een representatie van de nanoschaal. Regels voor acceptabiliteit zullen verder evolueren 

terwijl kunst zich verder nestelt in (nano) wetenschap. De verschillen tussen wetenschap en kunst worden minder nadrukkelijk. 

Arie Rip studeerde chemie en filosofie. Was initiatiefnemer Chemie en Samenleving aan de Universiteit Leiden, hoogleraar 

wetenschapsdynamica aan de Universiteit Amsterdam (1984-1987) en hoogleraar filosofie van wetenschap en techniek aan 

de Universiteit Twente (1987-2006). Verantwoordelijk emeritus hoogleraar voor het landelijke onderzoeksprogramma TA & 

Maatschappelijke Aspecten van Nanotechnologie, binnen het consortium NanoNed. Actief in studies van wetenschappelijke 

instellingen en wetenschapsbeleid, adviseur op dit terrein. 


A r i e R i p 

Graphic designers and other artists are commissioned to give their impressions of how the nanoscale might look like, and cre- 

ate appealing images. Scientists turn to graphic designers to create an image to be put on the cover of a scientific journal like 

Science when it carries their article – and then put the image on their website to create visibility for their work. 

Some scientists like Chris Ewels turn into graphic designers themselves, playing with variations of molecular models. In his picture 

below, it is the model of a Buckminsterfullerene or ‘bucky ball’, which has the earth inside. There is a message here, even 

if it is not as explicit as with the invisible African continent. And the means are now those of the graphic designer rather than 

those of the nanotechnologist. Artists can take the lead. Actually, there is now an International Festival for NanoArt, organized 

by NanoArt21, which aims to reflect the “transition from science to art using technology and could be for the 21st Century what 

photography was for the 20th Century”. The contributions of the artists in this issue of Qua Art | Qua Science fall in the same 

category. All four articulate the relation between humans and phenomena at the nanoscale, but not in the educational mode that 

scientists and journalists tend to fall back on. They experiment with softly unsettling ways to do so. 

The artists are not commissioned or otherwise steered by nanoscientists, or by other actors in the nanoworld. They still depend 

on the nanoworld because they decided to link up with what is happening there. Their art is nano-art. What does such voluntary 

entanglement imply for their art? And more important for this essay, what does it imply for the entanglement of science and art? 

An earlier entanglement, between art and the Church in the Renaissance, when 

art was emancipating itself, is often interpreted as artists taking up the biblical 

(and also classical Roman and Greek) themes that were required in order to 

develop their own art. With nano-art, there is no such requirement. The artists 

are fascinated by the new means and the new images that are produced, and 

explore their possibilities. They can also be fascinated by the promises and 

visions, and play with them, creating their own messages. From the side of 

science, there has always been an aesthetic element in its practices, and in 

the images it produced. What one now sees in and around nanotechnology is 

a blurring of boundaries. The term ‘artist’s impression’ is a case in point: the 

reference to art allows some freedom in the visualization, but the visualization 

Dreams of Buckminster Fuller 

still has to be acceptable as a representation of the nanoscale. While rules 

may emerge about what is acceptable, these will evolve as ‘art’ makes further inroads into ‘(nano) science’. The differences 

between science and art will become less pronounced. 

Arie Rip studied chemistry and philosophy. He was Professor of Science Dynamics at the University of Amsterdam (1984-1987) 

and held the Chair of Philosophy of Science and Technology at the University of Twente (1987-2006). Although retired now, he is 

responsible for the national-level research programme TA and Societal Aspects of Nanotechnology. He is also active in studies 

of scientific institutions and science policy, and advises on these issues. 


K o e r t v a n M e n s v o o r t 

d e n a n o s u p e r m a r k e t 

een gesprek met koert van mensvoort 

Koert van Mensvoort onderzoekt “the strange and the beautiful”en presenteert zich als kunstenaar, wetenschapper en filosoof. 

Bekend van de documentaires, ‘Pappa, Het Bos ruikt naar Shampoo’, de ‘Fake for Real Memory Game’ en het essay ‘Real Nature 

is not Green’. Van Mensvoort’s ontdekking van ‘Next Nature’ vormt de basis van een groot deel van zijn projecten. Een onderzoek 

naar het idee dat onze technologische wereld zo complex en oncontroleerbaar is geworden, dat ze beschouwd moet worden als 

de natuur. Omgekeerd is veel groen in de wereld juist weer zo gemanaged, dat je het eigenlijk onder cultuur zou moeten scharen. 

Momenteel werkt hij aan een Nano Supermarket, waarover hij in dit artikel ondervraagd wordt. 

Koert, waar ben je mee bezig? 

Met mij te verwonderen en verkenningen te doen. Het is te vergelijken met avonturiers uit het verleden die onbekende oceanen 

overzeilden en bergen beklommen, of zichzelf in de ruimte katapulteerden om nieuwe territoria te verkennen. Evenzo niet wetende 

waar mijn verkenningen mij zullen voeren, maar in tegenstelling tot mijn voorgangers zijn mijn reizen meer conceptueel van 

aard. Ze dienen het pragmatische doel om onze positie als mens ten overstaan van onze natuurlijke en technologische omgeving 

in kaart te brengen. Het terrein waar ik me op begeef zit nog vol terra incognito, mistige gebieden en moerassen van contradicties 

waar ik doorheen probeer te waden. Ik werk hierbij niet vanuit één medium of vanuit een vaststaande discipline, maar kies 

telkens het passende medium bij een bepaald idee of project. Mijn output varieert van schilderijen tot fonteinen, van atomaire 

dansfilms tot wetenschappelijke artikelen tot evenementen. 

Het klinkt alsof je van alle markten thuis bent, maar is je manier van werken niet enigszins willekeurig? 

Omdat ik me vloeiend beweeg tussen media en beroepen, kan mijn werk op een oppervlakkige beschouwer misschien als willekeurig 

overkomen. Maar vergis je niet, mijn thematiek is zeer consistent, compleet gegrepen door het idee dat de mens met 

haar technologie en pogingen de natuur te beheersen, een volgende natuur veroorzaakt welke nog altijd wild en onvoorspelbaar 

is: next nature. Als kunstenaar, onderzoeker en filosoof, probeer ik een taal te ontwikkelen om deze situatie te duiden en schuw 

daarbij geen middel. 

Next Nature? Waar gaat dat over 

Onze veranderende relatie met natuur is een van de grote verhalen van onze tijd. Technologie wordt traditioneel gezien als 

tegengesteld aan natuur, maar steeds vaker zien we dat de twee samengaan, of zelfs van plaats verwisselen. We leven in een 

tijd waarin ‘gemaakte’ en ‘geboren’ dingen compleet door elkaar zijn gaan lopen. Geboren dingen – denk aan planten, dieren, het 

klimaat – duiden we traditioneel als natuur, terwijl gemaakte dingen – telefoons, auto’s, het financiële systeem – als cultuur 

worden gezien. Inmiddels leven we in een wereld van regenboog tulpen, doorgefokte kastomaten, geprint vlees, computervirussen 

en een gestaag groeiend fileprobleem. Traditionele noties van natuur en cultuur zijn hierop niet langer van toepassing. Het 

belangrijkste inzicht rondom de next nature visie is dat we natuur niet moeten zien als statisch maar als dynamisch. De natuur 

verandert met ons mee. 



t h e n a n o s u p e r m a r k e t 

an interview with koert van mensvoort 

Koert van Mensvoort investigates “the strange and the beautiful” and presents himself as artist, scientist and philosopher. He 

is famous for the documentaries ‘Pappa, Het Bos ruikt naar Shampoo’ (Dad the woods smell like shampoo), the ‘Fake for Real 

Memory Game’ and the essay ‘Real Nature is not Green’. Van Mensvoort’s discovery of ‘Next Nature’ forms the basis of many of 

his projects, investigations into the idea that our technological world has become so complex and uncontrollable that it should 

be considered as the natural state. On the other hand much of the green in our world is so over managed that it really ought to 

be classified under (agri) culture. At the moment he is working on a Nano Supermarket which is the subject of this interview. 

Koert, what are you working on at the moment? 

….on being amazed and exploration. It is like the adventurers in the past who sailed the uncharted oceans and scaled high 

mountains or allowed themselves to be catapulted into space to explore new territories. Just like them not knowing where my 

explorations will lead me but unlike my predecessors my voyages are of a more conceptual nature. They serve the pragmatic 

purpose of charting our position as humans in the presence of our natural and technological world. My field of interest is still full 

of terra incognita, misty areas and swamps of contradictions that I am trying to wade through. I don’t always use one specific 

medium or discipline but choose the medium I think most suited to a certain idea or project. My output varies from paintings to 

fountains, from atomic dance films to scientific articles and events. 

It sounds as if you are a ‘Jack of all trades’ but isn’t your approach a bit arbitrary? 

Because I move easily between media and professions my work may appear arbitrary to the superficial spectator, but I can 

assure you my subject matter is highly consistent, absolutely bound to the idea that man with his technology and attempts to 

control nature is causing another nature that is still wild and unpredictable: next nature. As an artist, scientist and philosopher 

I am trying to develop a language to draw attention to this situation and will use any means to achieve this. 

Next Nature? What is that all about? 

Our changing relationship with nature is one of the epic stories of our times. Technology is traditionally seen as opposing nature 

but more and more we see them coming together or even changing places. We live in a time in which things that are ‘made’ and 

things that are ‘born’ have become completely confused. Things that are born – like plants, animals, the climate – are traditionally 

classified as nature while things that are made – telephones, cars, the financial system – are seen as culture. In the 

meantime we live in a world of rainbow tulips, over cultivated hot-house tomatoes, printed meat, computer viruses and a steadily 

growing traffic problem. Traditional notions of nature and culture are no longer applicable. The most important insight into next 

nature is that it should not be viewed as something static but as dynamic. Nature changes along with us. 

What role does technology play in this? 

A double role, traditionally we use technology to overcome and utilize the powers of nature. Only recently have we come to 



Wat is hierbij de rol van technologie? 

Een dubbelrol, technologie bedrijven we traditioneel om de krachten van de natuur te overwinnen en deze naar onze hand te 

zetten. Het is pas recentelijk dat we ons realiseren dat technologie op haar beurt een volgende natuur veroorzaakt welke even 

wild, wreed en onvoorspelbaar kan zijn als in de oertijd. Terugblikkend in onze menselijke geschiedenis is het fascinerend om te 

zien hoe technologie de relatie met onze natuurlijke omgeving telkens weer transformeert. Van stenen bijl, ontdekking van het 

vuur, landbouw, bronzen tijdperk, industrialisering, digitalisering, tot de bio–, info– en nanotechnologie van vandaag. Twintig 

jaar geleden had nog niemand een mobiele telefoon, inmiddels heb je, wanneer je per ongeluk een dag je telefoon vergeet, het 

gevoel dat je geamputeerd bent. We ondervinden hierbij aan den lijve hoe snel een nieuwe technologie een tweede natuur, en 

op de lange duur zelfs eerste natuur, wordt. Met de mobiele telefoon is dit proces nog niet voltooid, maar als we verder in het 

verleden kijken, laten we zeggen 10.000 jaar, dan zien we meer vergevorderde voorbeelden. 

Zoals? 

Denk aan de introductie van landbouw. Zo’n 10.000 jaar geleden was het idee om gewassen te verbouwen en dieren te domesticeren 

een radicale nieuwe technologie, welke leidde tot een meer efficiënte voedselproductie en vervolgens tot arbeidsdeling, 

dorpen, burgemeesters, koningen, kortom een totaal andere levenswijze dan gebruikelijk voor de op dat moment dominante 

jager-verzamelaar mens. Het valt te betwijfelen of de eerste boeren de consequenties van hun nieuw verworven technologie 

konden overzien, we weten het niet. Hoewel er nog steeds onderzoekers zijn die beweren dat sinds het begin van landbouw de 

menselijke conditie verslechterd is omdat we een minder sterk skelet en meer problemen met infectieziektes hebben gekregen, 

is het moeilijk voorstelbaar te stoppen met landbouw om terug te keren naar een bestaan als jager, verzamelaar. Een interessant 

aspect hierbij is hetgene dat eerst technologie was, na verloop van tijd normaliseert en als natuurlijk wordt gezien. Dat bedoel 



realize that technology itself is causing a next nature that can be just as wild, cruel and unpredictable as in primeval times. 

Looking back on human history it is fascinating to see how, again and again, technology has transformed our relationship with 

our natural environment. From the stone-age axe, discovery of fire, agriculture, bronze age, industrialization, digitalization to 

today’s bio, info and nanotechnology. Twenty years ago nobody had a cell phone and now if you forget your cell phone you feel 

like you have lost a limb. This is just one example of how quickly new technology becomes second nature and in the long term 

even first nature. This process has not yet been completed in the example of the cell phone but if we look back much farther into 

the past, say 10,000 years, we see many more developed examples. 

Such as? 

The introduction of agriculture is a prime example. Around 10,000 years ago the idea 

of cultivating crops and domesticating animals was a radical new technology which led 

to a more efficient production of food and so to distribution of labour, villages, mayors, 

kings, in short a totally different lifestyle for the then dominant hunter-gatherers. It 

is doubtful whether the first farmers had any idea of the consequences of their newly 

acquired technology, we just don’t know. Although there are still researchers who claim 

that since the beginning of the agricultural age the human condition has deteriorated 

because we now have a weaker skeleton and are more susceptible to infectious diseases 

it is difficult to contemplate giving up agriculture and reverting to being hunter-gatherers. 

An interesting aspect of this is the fact that what first was seen as technology 

after a while becomes normal and natural. I mean this quite literally. Take the banana 

as an example. Most people see the banana as something natural. They grow on trees 

don’t they? We forget that the banana was first cultivated by prehistoric farmers ten thousand years ago. A wild banana is full 

of seeds and quite inedible. The modern banana that we know cannot even procreate without our help. Did you know that all 

bananas are clones? The banana is the next nature of ten thousand years ago. 

If a banana is the next nature of 10,000 years ago what is today’s next nature? 

It won’t surprise you when I say that nanotechnology will be the next nature of our time. Although nanotechnology is a general 

term covering very many areas of technology and can’t be considered without information and biotechnology, it is generally 

agreed the ability to manipulate material at the level of one billionth of a meter is an important achievement of our time. Experts 

expect that nanotechnology well have a great influence on how we live; comparable to historical technological developments 

like digitalization, the industrial revolution, electricity, the printing press, the introduction of the written word or the emergence 

of agriculture. Nanotechnology has a radical impact on our idea of what is natural. It can make people’s dreams of themselves 

come true but can also lead to scenarios that we perhaps might regret. So it is vitally important that we plan our nano future 

with the utmost care. 

You are working on a NANO supermarket at the moment aren’t you? 

While this flood of nanotechnology is engulfing our society most people actually know very little about the impact of this new 



ik vrij letterlijk. Denk bijvoorbeeld aan een banaan. De meeste mensen zien bananen als natuurlijk. Ze groeien immers aan een 

boom. Men vergeet hierbij dat de banaan tienduizend jaren geleden door prehistorische boeren is gecultiveerd. Een wilde banaan 

zit vol zaden en is oneetbaar. De eigentijdse banaan zoals wij hem kennen, kan zichzelf niet eens voortplanten zonder hulp van de 

mens. Wist je dat alle bananen klonen van zichzelf zijn? De banaan is de next nature van 10.000 jaar geleden. 

Als een banaan de next nature van 10.000 jaar geleden is, wat is dan de next nature van vandaag? 

Het zal je niet verbazen dat ik nanotechnologie de next nature van onze tijd ga noemen. Hoewel het een paraplubegrip is waar 

zeer verschillende technologie–gebieden onder vallen en nanotechnologie niet los valt te zien van informatie en biotechnologie, 

is men het er over eens dat het menselijk vernuft om materie op een schaal van één miljardste meter te manipuleren, een 

belangrijke verworvenheid van onze tijd is. Experts verwachten dat nanotechnologie van grote invloed zal zijn op hoe we leven; 

vergelijkbaar met historische technologische ontwikkelingen zoals de digitalisering, industriële revolutie, elektriciteit, de drukpers, 

de introductie van het geschreven woord, of het begin van landbouw. Nanotechnologie grijpt radicaal in op ons beeld van 

wat natuurlijk is. Het kan dromen die mensen over zichzelf hebben tot werkelijkheid maken, maar ook tot scenario’s leiden die we 

misschien helemaal niet moeten willen. Het is dan ook uiterst belangrijk dat we onze nano toekomst zorgvuldig kiezen. 

Momenteel werk je aan een NANO Supermarkt? 

Terwijl de golf van nanotechnologie onze samenleving overspoelt, weten de meeste mensen eigenlijk nog vrij weinig over de 

impact van deze nieuwe menselijke verworvenheid. Het is tijd voor een publieke discussie over nanotechnologie en deze wordt 

nu dan ook gevoerd. In kranten, tijdschriften, wetenschapscafés, televisie, theater. Waar de meeste nanotechnologie debatten 

zich richten op de fascinatie rondom het maken van dingen op die onvoorstelbaar kleine moleculaire schaal of de veiligheid 

van nanodeeltjes, probeert de NANO supermarkt het transformerende karakter van nanotechnologie op mens en maatschappij 

tastbaar en invoelbaar te maken. 

De NANO supermarkt is een mobiele winkel gevuld met nano producten die tussen nu en de volgende tien jaar op de markt kunnen 

komen. Interactieve muurverf, medicinale bonbons, een wijn waarvan je thuis in de magnetron de smaak kunt aanpassen, een 

zichzelf aantrekkende steunkous, papier gemaakt van je eigen huidcellen, een onzichtbare beveiligingsspray. Eigenlijk is het een 

expositie, vermomd als supermarkt. De producten die we presenteren zijn innovatief, nuttig en prachtig, maar soms ook vreemd, 

onwennig of zelfs beangstigend. 

Waarom moest het een supermarkt zijn en niet gewoon een expositie? 

We kozen voor de supermarkt als podium, boven een traditionele expositie, omdat de supermarkt tegelijkertijd een alledaagse 

en een technologische plek is. Misschien is het omdat we er zo vaak komen, dat we de supermarkt heel normaal of zelfs saai 

vinden, maar in wezen is het een bijzonder futuristisch verschijnsel. Stel je eens voor dat we een willekeurige persoon uit de 

middeleeuwen in een hedendaagse supermarkt zouden plaatsen: hij of zij zou weinig tot niets begrijpen van de producten op de 

schappen. Cola flesjes? Body lotion? Energy bars? Melk uit karton? Light producten met toegevoegde vitaminen? Poeder soep? 

Zwangerschapstest? De supermarkt is een soort realiteitsmachine waar nieuwe gewoontes, levensstijlen en technologieën alledaags 

gemaakt worden. Aldus de perfecte locatie om onze nano toekomst te verkennen en concreet te maken. 



human achievement. It is time for a public debate on nanotechnology and this is now taking place in newspapers, magazines, 

bars, on television and in the theatre. While most debates are focused on the fascination surrounding the ability to make things 

on an incredibly small scale or on the safety of nano particles the NANO supermarket is trying to demonstrate the transforming 

character nanotechnology will have on people and society. 

The NANO supermarket is a mobile shop stocked with nano products that can come on the market at any time in the next ten 

years. Interactive paint, medicinal bonbons, a wine whose taste can be altered in the micro-wave at home, a support stocking 

that pulls itself on, paper made from your own skin cells or an invisible security spray. It is actually an exhibition disguised as 

a supermarket. The products we display are innovative, useful and marvellous but occasionally strange, disorienting and even 

frightening. 

Why did it have to be a supermarket and not just an exhibition? 

We chose a supermarket as podium in preference to a traditional exhibition 

because a supermarket is both an everyday and technological 

place. Perhaps it is because we spend so much time there that we find 

it normal or even boring but in fact it is an extremely futuristic phenomenon. 

Imagine taking someone from the Middle Ages and dropping 

them in a supermarket they would understand little or nothing of the 

products on the shelves. Cola bottles? Body lotion? Energy bars? Milk in 

a carton? Light products with added vitamins? Powder soup? Pregnancy 

test? The supermarket is a kind of reality machine where new habits, 

life styles, and Technologies become everyday things. So it is the perfect 

location to explore and define our nano future. 

Are your products ‘real’ ? 

The products you can find on our shelves are still largely speculative. They were entered by young designers and technologists 

from six different countries in reaction to our appeal for ideas for nano products. A commission of prominent nanotechnology 

professors, designers, artists, philosophers and technical experts has judged the entries. The selection was made on the basis 

of originality, design quality, technological feasibility, social implications and the degree in which the product incites discussion. 

Only the most exclusive and exciting products are displayed in the NANO supermarket. Don´t expect a complete range, but a 

compact collection of personal product ideas. We were very strict when judging the technological basis of our products. There 

are enough tall stories circulating about nanotechnology. The products you will find on our shelves have all been issued with a 

feasibility hallmark. This gives an estimate of the year in which it will be technically possible to produce the product and which 

nanotechnologies will be used in the product. 



Nano Supermarket Folder Cover Pagina 

Zijn jullie producten ‘echt’ ? 

De producten die je in onze schappen vindt zijn voor het overgrote deel nog speculatief. Ze zijn ingezonden door jonge ontwerpers 

en technologen uit zes verschillende landen, in reactie op onze oproep om nano productvisies. Een commissie van vooraanstaande 

nanotechnologie professoren, ontwerpers, kunstenaars, filosofen en techniekbeschouwers, heeft de inzendingen beoordeeld. 

De selectie is gemaakt op basis van originaliteit, ontwerp kwaliteit, technologische haalbaarheid, maatschappelijke implicaties 

en de mate waarin het product een discussie stimuleert. Alleen de meest exclusieve en spannende producten worden in de NANO 



Nano Supermarket Leaflet - example page 

As part of the ‘Art of Nano’ project you collaborated with Professor René Jansen. 

What effect did this have on the NANO Supermarket? 

The NANO Supermarket project had already started before became involved in ‘Art of Nano’. In many respects building a Nano 

supermarket is an old fashioned ´ joint effort´ work of art. I took the initiative in cooperation with Dr Marco Rozendaal of the 

TU/Enschede Faculty of Industrial Design, after which we sought for collaboration with people from various disciplines, like 



supermarkt gepresenteerd. Verwacht geen volledig overzicht, maar een compacte verzameling persoonlijke productvisies. Wel 

hebben we streng gelet op de technologische onderbouwing van onze producten. Er doen al genoeg indianenverhalen betreffende 

nanotechnologie de ronde. De producten die je in onze schappen vindt, zijn dan ook allemaal voorzien van een haalbaarheid 

keurmerk. Daarin wordt een schatting gegeven in welk jaar het product technisch gerealiseerd zal kunnen worden en welke 

nanotechnologie in het product wordt benut. 

In het kader van het ‘Kunst van Nano’ project heb je samengewerkt met professor René Jansen. 

Wat voor weerslag heeft dit gehad op de NANO Supermarket? 

Het NANO Supermarkt project was al in gang gezet voordat ik bij ‘Kunst van Nano’ betrokken raakte. Het bouwen van de Nano 

Supermarket is in veel opzichten een ouderwets gesamtkunstwerk. Ik heb het initiatief genomen in samenwerking met Dr Marco 

Rozendaal van de faculteit Industrial Design aan de TU/e, waarna we samenwerking hebben gezocht met mensen uit verschillende 

disciplines, zoals beeldhouwer Maze de Boer die het ontwerp van de mobiele unit heeft verzorgd en grafisch ontwerper 

Hendrik-Jan Grievink die de art direction heeft gedaan. Het contact met René Jansen was een belangrijke link, omdat het de 

mogelijkheid bood om uitgebreid met een nano wetenschappper in gesprek te gaan. René heeft me inzicht gegeven in de dagelijkse 

bezigheden van een nano onderzoeker. Hij was onderdeel van de Nano supermarket jury en ik heb een presentatie gegeven 

voor zijn research groep. Ook de vele sessies met de collega kunstenaars hebben geholpen om de artistieke uitgangspunten van 

het Nano Supermarket project te verdiepen. 

Denk je dat de producten in de NANO Supermarkt ook echt op de markt zullen komen? 

Ondanks dat we slechts enkele jaren vooruitblikken en onze producten zijn gebaseerd op technologieën welke vandaag daadwerkelijk 

in ontwikkeling zijn, blijft het enigszins koffiedik kijken in onze nano supermarkt. Ik weet niet of die bio-elektrische plant 

waarmee je je mobiele telefoon kunt opladen er ooit gaat komen. Hebben we tegen die tijd eigenlijk nog mobiele telefoons of 

lopen we allemaal rond met een Twitter implantaat? Is de nanolift werkelijk de botox van de toekomst? Gaan we medicijnen en 

voeding met elkaar vermengen? Het is helemaal niet gezegd dat de producten op onze schappen uiteindelijk ook daadwerkelijk 

zullen worden gerealiseerd. We moeten ze lezen als verkennende scenario’s voor een mogelijke, geen noodzakelijke, toekomst. 

De producten in de nano supermarkt zijn niet zozeer gemaakt om de toekomst te voorspellen. Ze dienen als een handvat in het 

hier en nu, dat ons kan helpen te bepalen welke nano toekomst we eigenlijk willen. 

Opgetekend door David Pietersen 



sculptor Maze de Boer who designed the mobile unit and graphic designer Hendrik-Jan Grievink who did the art direction. The 

contact with René Jansen was an important link because it gave us the opportunity for extensive debate with a nano scientist. 

René afforded me insight into the daily routine of a nano researcher. He was a member of the Nano supermarket jury and I gave 

a presentation to his research group. The frequent sessions with fellow artists also helped to determine the basic artistic assumptions 

of the Nano Supermarket project. 

Do you think that the Nano Supermarket products will ever really be on the market? 

Even though we are only looking a few years ahead and our products are based on technologies being developed as we speak 

our Nano Supermarket is really like a crystal ball as far as predicting the future is concerned. I don’t know whether the the bioelectric 

plant that you can use to charge your cell Phone with will ever be in the shops. Will we still have cell phones then or well 

we all have a Twitter implant? Is the nanolift really the botox of the future? Are we going to mix medicine and food? We can’t 

say whether our products on our shelves will ever really be realized. We must see them as exploratory scenarios for a possible, 

not inevitable, future. The products in the Nano supermarket were not made specifically to predict the future but to give us 

something to get to grips with now to help us determine which nano future we really want. 

David Pietersen 

Nano wine - The entire wine shop in a bottle 

Nano wine, our programmable house brand, goes with every type of meal and 

occasion. The wine contains millions of nano-capsules that can be activated 

with microwaves according to your mood and taste, 

Unactivated nano-capsules move unnoticed through the body, while the opened 

capsules influence the taste, smell and colour of the wine. Open the vanilla 

capsule if you feel like having some Australian wine. Perhaps you would 

like a Syrah? Then just open the wood and pepper capsule. Truffel transports 

you to an Italian atmosphere. But if you’d prefer a smooth Merlot you don’t 

need to do anything at all. 

Submitted by: Koert van Mensvoort, Hendrik-Jan Grievink, Ruben Daas 

Base technology: Micro Encapsulation 



Wallsmart – Verander je interieur met één druk op de knop 

Met walsmart zijn muren met één druk op een knop van kleur te veranderen. Schilder eenmalig de muur van uw keuze met de 

Wallsmart verf en start daarna het bijgeleverde Wallsmart smartphone applicatie. Het enige wat u hoeft te doen is uit het menu 

een kleur te kiezen. Het draadloze computer netwerk en de nanotechnologie in de verf doen de rest. Binnen de kortste keren 

creëert u een nieuwe ‘look’ die bij iedere gelegenheid opnieuw is aan te passen. 

Inzender: Jonas Enqvist 

Onderliggende technologie: Magneto chromatic microspheres / Nano Rods 



NanoLift : Photoshop gets physical 

The NanoLift is comparable with a Botox treatment, but requires 

only one visit to your beauty clinic. After a NanoLift foundation is 

injected under your skin you can use the (included) NanoLift stick to 

shape your face for every occasion. One day, you can have Angela 

Jolie’s full lips for perfect date, and the next day you can have a 

hard, jutting jawline to help you close an important business deal 

at work. 

Submitted by : Orestis Tsinalis 

Base technology: Magnetic nano particles 

Twitter implant – sharing a healthy lifestyle 

The Twitter implant continuously monitors your body and notifies your doctor if 

there’s something wrong with any body part or function. This facilitates early 

intervention and helps you stay healthier for longer. The Twitter implant will 

save you money on your insurance bills, and placement of the apparatus by 

your doctor is free of charge. The Twitter implant can also be incorporated into 

various coaching programmes including Weight Watchers, Club Sportive, and 

Alcoholics Anonymous. 

Submitted by: Hendrik-Jan Grievink 

Base technology: nano circuits 


Galerie Beeld & Aambeeld 

Walstraat 13 / 7511 GE Enschede 

053 - 430 03 57 

www.beeldenaambeeld.nl 

Koert van Mensvoort, Nano Supermarket 

d e k u n s t v a n n a n o t e c h n o l o g i e 

Faculty Club Universiteit Twente 

Postbus 217 

7500 AE Enschede 

www.utwente.nl/facultyclub 


c o l o p h o n 

Edition of the foundation Qua Art - Qua Science, www.qaqs.nl 

Graphic design : 

Studio Wegener SpeciaalMedia. 

Co-ordination book: 

Martha Haveman 

Co-ordination project : The art of Nanotechnology: 

Lucien Hanssen 

Text : 

Martha J. Haveman, Lucien Hanssen, Merijn Bolink, 

Josée Kleibeuker & Gertjan Koster, Chris Manders, 

Taconis Stolk & Sietske Sips, Arie Rip, Koert van Mensvoort 

Translations : 

Hebe King, Ewing O. Selcraig, Sylle Vis, Zw/artprojects 

Artists : 

Merijn Bolink, WLFR, Koert van Mensvoort 

Editors : 

Martha Haveman, Hebe King, Andries Lohmeyer 

Working party Qua Art - Qua Science: 

Dave Blank, Paul Clason, Steven Dorrestijn, Martha Haveman, 

Petran Kockelkoren, Gertjan Koster, Andries Lohmeijer, 

Rob Maas, Rinus Roelofs, Ruben Sinkeldam, Anky Stapel, 

Elisabeth Woudstra. 

Board of the foundation Qua Art - Qua Science: 

Martha Haveman, Dave Blank, Hans Visschedijk, Rinus Roelofs. 

Printing : Wegener SpeciaalMedia Impression: 1.000 

w w w.ut wente.nl /mesaplus 

www.qaqs.nl 

w w w.ut wente.nl 

w w w.nanopodium.nl 

w w w.saxion.nl

Het fenomeen van de schaal - Qua Art - Qua Science

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?