Beschermd dorpsgezicht Kielwindeweer (pdf) - Gemeente ...

Gemeente
Hoogezand-Sappemeer
Kiel-Windeweer
beschermd dorpsgezicht

Kiel-Windeweer Beschermd Dorpsgezicht
Hoogezand-Sappemeer kent naast
beschermde objecten, zoals gemeentelijke-
en rijksmonumenten, ook een beschermd
dorpsgezicht. Gaat het bij objecten doorgaans
om gaaf bewaarde architectuur uit het verleden,
bij een dorpsgezicht gaat het om een gaaf
bewaard voorbeeld van een gebied waarvan de
ontwikkelingsgeschiedenis nog duidelijk herkenbaar
is. Kiel-Windeweer is zo’n gaaf bewaard exemplaar.
Om de kwaliteiten van Kiel-Windeweer te kunnen
behouden is het gebied van rijkswege aangewezen
tot beschermd dorpsgezicht. In deze brochure
kunt u lezen waarom tot de gebiedsbescherming is
overgegaan en wat het voor de inwoners betekent.
Het dorp Kiel-Windeweer is als beschermd dorpsgezicht
van nationaal belang vanwege zijn grote cultuurhistorische
en historisch-ruimtelijke en tamelijk grote architectuurhistorische
waarden. De redelijk hoge mate van
gaafheid en zeldzaamheid is van bijzondere betekenis.
De ontwikkelingsgeschiedenis van de Veenkoloniën is
uniek voor Nederland en Kiel-Windeweer is één van de
gaafste agrarische nederzettingen in deze regio.
Het beschermd dorpsgezicht Kiel-Windeweer omvat,
globaal gezien, het gehele dorp Kiel-Windeweer.
Dit is het gedeelte van het Kielsterdiep* vanaf de
voormalige splitsing met het gedempte Nieuwe Compagniesterdiep
in het noorden, tot aan het verbindingskanaal
naar Annerveenschekanaal in het zuiden én de
aan weerszijden van het hoofddiep gelegen bebouwing
en landerijen tot op een afstand van 625 meter uit de
as van het Kielsterdiep.
De ruimtelijke structuur dateert van vóór 1850. De
ruimtelijk-historische en architectuurhistorische ontwikkelingen
in de periode 1850-1940 zijn nog zeer
2

duidelijk zichtbaar. Daarom geldt Kiel-Windeweer als
een zeer gaaf voorbeeld van een agrarische veenkoloniale
nederzetting. Deze ontwikkelingen stonden in
nauw verband met de toenmalige economische, agrarische
en landschappelijke ontwikkelingen in de Groningse
Veenkoloniën, die uniek zijn voor Nederland.
* De oorspronkelijke benaming van het Kieldiep is Kielsterdiep. Op
historische kaarten en in geschriften komen we de naam Kielsterdiep
steeds tegen. Vanaf de jaren ’40 in de vorige eeuw wordt de naam
Kielsterdiep echter geleidelijk vervangen door Kieldiep.

Geschiedenis
Veenontginning
Kiel-Windeweer is ontstaan binnen de systematische
veenontginning in deze regio. Vanaf 16 7 is een
aftakking van het Winschoterdiep in zuidoostelijke
richting gegraven. In de daarop volgende decennia
ontwikkelt zich langs dit Kielsterdiep een bijna zeven
kilometer lange lintbebouwing met de dorpen Kiel (nu
het noordelijke deel langs het Kieldiep tot aan de Zuidlaarderweg)
en Windeweer (ten zuiden ervan).
Deze dorpen groeiden in de loop der tijd aan elkaar
vast. De Kielsterachterweg vormde de grens tussen de
ontginning langs het Kielsterdiep en het Kalkwijksterdiep.
In 1659 is het diep van de Nieuwe Compagnie
aangelegd, dat het verlengde vormde van het eerste
deel van het Kielsterdiep. De Groningse hoogveenontginning
langs het Kielsterdiep liep tot aan de Semslinie,
de grens die begin 17e eeuw werd getrokken tussen
Groningen en Drenthe.
Aanleg veenkolonie
De aanleg van een veenkolonie ging volgens een contractueel
vastgelegd patroon. In een dergelijk contract,
tussen de stad Groningen en een compagnie, werden
de verschillende afmetingen en maten van het hoofddiep,
de wijken etc. vastgelegd. Het systeem van
kanalen en wijken bepaalde de vorm. Haaks op het
hoofddiep lagen de wijken en de zwetsloten, met een
vaste onderlinge afstand. Aan weerszijden van het diep
liep een weg. De westelijke weg was de breedste en de
oostelijke was niet veel meer dan een jaag- of karrepad.
Ter verbinding van de beide zijden werden vele
bruggen aangelegd. Deze planmatige opzet bepaalt tot
op de dag van vandaag de ruimtelijke structuur van
Kiel-Windeweer.
4

Bebouwing
De bebouwing bestond uit boerderijen, vaak naast een
wijk, groepen kleinere huisjes van de veenarbeiders en
wat rentenierswoningen. De bebouwing lag evenwijdig
aan de kavel en haaks op het diep. De kleinschalige
bebouwing stond dicht op de weg en was meestal aaneengesloten.
De oudere boerderijen stonden vaak zeer
dicht op de weg, terwijl later gebouwde op een afstand
van circa 20 meter lagen.
In de loop van de tijd werd meer bebouwing langs
beide zijden van het kanaal gerealiseerd. De verdichting
concentreerde zich ter hoogte van de Nederlands
Hervormde kerk. De lintbebouwing van Kiel-Windeweer
verdichtte zich in de periode 1850-1940 meer en meer.
Het betrof dan vooral niet-agrarische bebouwing. In het
‘centrum’ kwamen ook enkele woonwinkelpanden en
schematische weergave van het veenkoloniale nederzettingstype met een enkel kanaal
bedrijfspanden voor. De woonfunctie is nog steeds de
belangrijkste functie in het dorp. In de laatste decennia
zijn op beperkte schaal ook nieuwe woningen gebouwd.
5

Agrarische gronden
Na afgraving van het veen verdwenen de compagnieën
en werden de gronden verkocht aan boeren die het
land voor akkerbouw geschikt maakten en voor
agrarisch gebruik inrichtten. Kiel-Windeweer is vanaf
de eerste helft van de achttiende eeuw veranderd in
een agrarische nederzetting. De afgegraven veengronden
werden landbouwgronden. Doordat de verkeersstroom
langs het hoofddiep bemoeilijkt werd door de
dicht op het diep gelegen bebouwing, ontwikkelde de
Kielsterachterweg – gelegen op de concessiegrens,
625m uit de as van het Kielsterdiep in oostelijke
richting – zich tot een belangrijke verkeersader. Dit in
tegenstelling tot de meeste achterwegen in veenkoloniale
gebieden.
Rond 1900 was het wegennet grotendeels verhard en
lag over het Kielsterdiep een groot aantal bruggen.
Ten noorden van de Zuidlaarderweg, in Kiel, werd rond
1900 de bestaande schutsluis vervangen en ernaast,
aan de drukke kant, een sluiswachterswoning
gebouwd. De schutsluis en de sluiswachterswoning zijn
in de jaren negentig van de vorige eeuw aangewezen
als rijksmonument. De over het diep gelegen bruggen
waren voornamelijk voetgangersbruggen die toegang
gaven tot de ‘eilanden’ aan de stille zijde van het
kanaal.
Bedrijven
Gedurende de 19e eeuw en de eerste helft van de 20e
eeuw behield Kiel-Windeweer zijn agrarisch karakter.
Er vond geen ontwikkeling plaats naar een meer stedelijk
en industrieel gebied, zoals in de kern Hoogezand.
Toch kende het dorp enige industrie en nijverheid.
Rond 1900 waren langs het Kielsterdiep drie scheepswerven
gevestigd. Deze waren in 19 0 weer verdwenen.
Aan de westzijde ter hoogte van de Nederlands
Hervormde kerk stond een korenmolen. Daarnaast was
6

in 1898 ten westen van de splitsing met het Nieuwe
Compagniesterdiep de tweede coöperatieve aardappelmeelfabriek
in de Veenkoloniën, ‘Eendracht’ genaamd,
opgericht. In Nieuwe Compagnie volgde in 1900 de
oprichting van de eveneens coöperatieve aardappelmeelfabriek
‘De Toekomst’. Beide fabrieken werden
na 1945 gesloten. Van de ‘Eendracht’ resteert enkel
de directeurswoning. Van ‘De Toekomst’ bestaat het
gebouwencomplex nog.
In het dorp zijn nog enkele agrarische bedrijven en ook
niet agrarische bedrijven gevestigd, zoals een koekfabriek
en een aannemersbedrijf. Als maatschappelijke
voorzieningen zijn aanwezig een school, een gymnastieklokaal,
een dorpshuis en een sportcomplex.
Er worden diverse initiatieven genomen in de toeristisch-recreatieve
sector. De aanwezigheid van het
horeca-bedrijf ‘De Amshoff’ draagt hier aan bij.
Herinrichting Veenkoloniën
De structuur en functie van Kiel-Windeweer bleef door
de tijd heen vrijwel altijd gelijk. De na de veenafgraving
overwegend agrarische functie neemt nog steeds
af. De modernisering en schaalvergroting in de landbouw,
en het meer recreatieve gebruik van de buitengebieden
legden in de tweede helft van de vorige eeuw
steeds meer druk op de infrastructuur. De ‘Herinrichting
Veenkoloniën’ is daar onder meer een gevolg van
geweest. Hiervoor is een plan ontwikkeld, dat zowel
de dienstbaarheid aan de landbouw als het ontwikkelen
van recreatievoorzieningen omvat. Een netwerk
van fietspaden is aangelegd in het achterliggende
land. De ontsluiting van de boerderijen voor het zware
agrarische verkeer werd geregeld via betonnen wegen
achter de bedrijven langs. De draai- en klapbruggen
zijn gebleven, en ook de sluis aan de Sluisweg bleef
behouden. Op de kruising met de Zuidlaarderweg is in
2006 weer een brug aangelegd ter verbetering van de
bevaarbaarheid van het Kieldiep.
7

Beschrijving
Typering van de te beschermen waarden
De sterke binding tussen de ruimtelijke structuur, het
bebouwingsbeeld en het omliggende landschap is wat
Kiel-Windeweer zo kenmerkt. De planmatige aanleg
van het hoofddiep, de zijkanalen én de positionering
van de oorspronkelijke (agrarische) bebouwing is
verantwoordelijk voor deze ruimtelijke eenheid. Veel
draaibruggen zijn nog aanwezig en zorgen voor een
geleding van het hoofdkanaal. De intensiteit van de
bebouwing langs beide zijden van het kanaal is aan de
noord- en zuidzijde van het dorpsgebied minder dicht,
terwijl in het centrumdeel van het dorp de bebouwing
dichter is. Het zijn met name de te onderscheiden
structuren die bepalend zijn voor het beeld. Bij het
bebouwingsbeeld is vooral de dichtheid van de bebouwing,
de situering van de panden ten opzichte van het
diep en bij de grotere bebouwingsstructuren de positie
op de kavel van belang. De beeldkwaliteit van de individuele
bebouwing is minder bepalend. De aangewezen
rijks- en gemeentelijke monumenten en beeldbepalende
(agrarische) panden in het gebied voegen echter
wel een belangrijke waarde toe aan het totale beeld.
Karakteristieken
Infrastructuur
• Het hoofddiep en de wijken
• De oevers langs het hoofddiep
• De bruggen
• Het wegenpatroon
Bebouwing
• De bebouwingsdichtheid en situering zijn
bepalend voor het beeld; hoofdzakelijk met de
nokrichting haaks op het hoofddiep en op veel
plaatsen dicht op elkaar en dicht op de weg.
• De afwisseling van kleinschalige en
8

grootschalige bebouwingselementen langs het
kanaal (één of twee grote boerderijen per
‘eiland’).
• De bebouwing concentreert zich in het
‘centrum’ van het dorp (Windeweer-Noord)
terwijl de noordzijde (De Kiel) en de zuidzijde
(Windeweer-Zuid) een grovere korrel van
bebouwing laat zien.
• De Veenkoloniale variant op het Oldambtster
boerderijtype, waarvan in Kiel-Windeweer
voorbeelden uit de verschillende decennia van
de negentiende en twintigste eeuw te vinden
zijn.
• De architectonische kwaliteit van de individuele
bebouwing uit zich met name in de aangewezen
monumenten en beeldbepalende
panden / grote boerderijen.
Planologische bescherming
Het doel van de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht
is om de karakteristieke, met de historische ontwikkeling
samenhangende structuur en ruimtelijke kwaliteit
van het gebied te onderkennen als zwaarwegend belang
bij toekomstige ontwikkelingen binnen het gebied.
De daadwerkelijke (planologische) bescherming wordt
vastgelegd in het bestemmingsplan Buitengebied. Deze
bescherming heeft nadrukkelijk niet de bedoeling om
de bestaande situatie te bevriezen of elke verandering
tegen te gaan. Het biedt juist mogelijkheden voor een
ruimtelijke ontwikkeling die inspeelt op de aanwezige
kwaliteiten, daarvan gebruikt maakt en er op voortbouwt.
9

Levendigheid
De gemeente is trots op Kiel-Windeweer en blij met
de waardering die het rijk heeft uitgesproken door het
toekennen van de status beschermd dorpsgezicht. Ook
de bewoners van Kiel-Windeweer waarderen hun (fysieke)
woonomgeving, maar willen niet in een
museumdorp wonen. Het dorp moet levendig blijven en
daar ook kansen voor krijgen.
In het (in procedure zijnde) bestemmingsplan Buitengebied
biedt de gemeente mogelijkheden voor woningbouw
en daarnaast zijn er ook regelingen om initiatieven
op het gebied van recreatie en toerisme, horeca,
detailhandel en kleinschalige bedrijvigheid mogelijk te
maken. Bijdragen aan de levendigheid van het dorp
zijn ook afhankelijk van particuliere initiatieven. Inmiddels
is wel gebleken is dat bewoners op allerlei terreinen
initiatieven ontplooien.
10

Wonen in het beschermd dorpsgezicht
Vergunningen
Bouwwerken vergunningplichtig
Eén van de concrete gevolgen van de status beschermd
dorpsgezicht is, dat de tot voor kort ‘vergunningvrije
bouwwerken’ nu wel vergunningplichtig zijn. Dit betekent,
dat voor alle bouwactiviteiten een bouwvergunning
moet worden aangevraagd.
Zo is er een vergunning nodig voor het plaatsen, het
geheel of gedeeltelijk oprichten, vernieuwen, veranderen
of vergroten van een bouwwerk. De veranderingen
aan/bij gebouwen worden getoetst aan de historische
karakteristieken. Kortom: vergunningvrije bouwwerken
komen niet voor in een beschermd dorpsgezicht.
Het gevolg is dat voor bijvoorbeeld het plaatsen van
een schutting, een dakkapel en een tuinhuisje, een
bouwvergunning nodig is. Aan de hand van de aard van
de verbouwplannen dient er een lichte bouwvergunning
dan wel een reguliere bouwvergunning te worden
aangevraagd.
Geen leges voor voormalig ‘vergunningvrije
bouwwerken’
Voor elke vergunning brengt de gemeente leges in
rekening. De gemeenteraad heeft in november 2006
echter besloten om de inwoners van het beschermd
dorpsgezicht geen leges in rekening te brengen voor de
voorheen ‘vergunningvrije’ bouwwerken, die door de
aanwijzing nu vergunningplichtig zijn geworden.
11

Licht-vergunningplichtige bouwwerken
Kleine bouwwerken, zoals een aan- of uitbouw, schuttingen,
bijgebouw, kozijn en dakkapel aan de voorzijde
van een woning, zijn meestal licht-vergunningplichtig.
De gemeente toetst deze bouwwerken aan het bestemmingsplan,
de welstandseisen, de Monumentenwet,
de stedenbouwkundige voorschriften uit de gemeentelijke
bouwverordening en de eisen met betrekking
tot constructieve veiligheid uit het Bouwbesluit. De
beslistermijn voor een lichte bouwvergunning bedraagt
6 weken.
Regulier-vergunningplichtige bouwwerken
Alle overige bouwwerken, zoals bijvoorbeeld een dakopbouw
en verbouwingen van een bedrijfsruimte, zijn
regulier bouwvergunningplichtig. Ook hier wordt aan
het bestemmingsplan, de welstandseisen, de Monumentenwet
en de stedenbouwkundige eisen van de
gemeentelijke bouwverordening getoetst. Ook beoordeelt
de gemeente het plan op alle technische eisen uit
het Bouwbesluit. De beslistermijn voor een reguliere
bouwvergunning bedraagt 12 weken.
12

Toets bestemmingsplan in het kader van een
beschermd dorpsgezicht
Bouw- en verbouwplannen worden altijd getoetst aan
de voorschriften van een bestemmingsplan. In het
in procedure zijnde bestemmingsplan Buitengebied
worden de kenmerkende waarden van Kiel-Windeweer
beschermd. Zolang dit nieuwe bestemmingsplan
nog niet in werking is, moeten bouwaanvragen zoals
dat heet worden aangehouden in afwachting van de
inwerkingtreding van het bestemmingsplan. Met de
provincie is echter afgesproken, dat toch kan worden
meegewerkt aan bouwplannen zonder dat ze hoeven
te worden aangehouden. Wel gelden dan de volgende
spelregels: het bouwplan moet voldoen aan het nieuwe
bestemmingsplan en er moet een positief advies zijn
van de Welstandscommissie en eventueel de Monumentencommissie.
Zodra het nieuwe bestemmingsplan onherroepelijk is,
vindt rechtstreekse toetsing van bouwaanvragen aan
dit bestemmingsplan plaats.
Sloopvergunning
Een sloopvergunning is over het algemeen pas nodig
wanneer er meer dan 10 m afval vrijkomt. Voor woningen
die zijn gelegen in een beschermd dorpsgezicht
geldt dat er voor elke wijziging een vergunning nodig
is, dus ook voor sloop, ook wanneer er maar weinig
afval vrijkomt.
1

Beschermd dorpsgezicht: goedkope leningen nu
ook voor beeldbepalende panden
Cultuurfonds voor Monumenten Groningen
Eigenaren van gemeentelijke monumenten en eigenaren
van beeldbepalende panden in een beschermd
dorpsgezicht kunnen onder bepaalde voorwaarden
voor een restauratieproject een lening met een lage
rente afsluiten bij het Cultuurfonds voor Monumenten
Groningen. Het toe te passen rentepercentage van de
lening ligt circa 4,5% onder de marktrente en bedraagt
minimaal 1,5%. De gemeente heeft geen lijst
van beeldbepalende panden, maar beslist per geval
– op advies van de monumentencommissie- of een
pand beeldbepalend is. De eigenaar die gebruik wil
maken van deze goedkope leningsmogelijkheid doet
er goed aan in overleg te treden met de gemeente om
na te gaan of zijn pand als beeldbepalend kan worden
aangemerkt. In beginsel kan voor alle soorten gemeentelijke
monumenten / beeldbepalende panden een
lening worden aangevraagd ten behoeve van een restauratieproject:
boerderijen, herenhuizen, winkeltjes
etc.. Toekenning van leningen vindt plaats zolang ‘de
voorraad strekt’. Nadere informatie is bij de gemeente
Hoogezand-Sappemeer te verkrijgen.
Toekomst
Woningbouw
De gemeente Hoogezand-Sappemeer heeft in het
bestemmingsplan de randvoorwaarden geformuleerd,
waaronder de komende tien jaren in Kiel-Windeweer
op beperkte schaal woningbouw kan plaatsvinden. Het
streven is een aantal van omstreeks 20 vrijstaande
woningen. De nieuwbouw moet de kenmerkende beeldkwaliteit
van Kiel-Windeweer wel aantoonbaar versterken.
14

Vaarverbinding
In het kader van de economische versterking van de
Veenkoloniën, wordt ondermeer ingezet op herstel
van de bestaande kanalen in Oost-Goningen. Verder
worden de komende jaren nieuwe verbindingen tussen
de bestaande kanalen aangelegd. Door middel van
de aanleg van een kanaal vanaf het Kieldiep, in het
zuiden van Kiel-Windeweer richting Veendam, gaat
Kiel-Windeweer een voorname plaats innemen in het
hoofdtracé van de vaarverbinding tussen het Zuidlaardermeer
en Oost-Groningen. De verwachting is
dat, na het gereedkomen van het project in 2008, een
flinke impuls wordt gegeven aan het (vaar)toerisme in
Oost-Groningen. Naast dit feit, wordt met het project
opnieuw de aandacht gevestigd op de cultuurhistorische
kenmerken en de landschapsstructuren in het
gebied. Zo worden verschillende bruggen en sluizen in
oude staat hersteld of in oude stijl teruggebouwd. Een
uniek veenkoloniaal lint wordt daarmee gerestaureerd;
het water komt weer centraal te liggen in de dorpen en
er ontstaat, na het beëindigen van de turfvaart, weer
nieuw leven op het water: de recreatievaart.
Toerisme en recreatie
Voor Kiel-Windeweer kunnen de ontwikkelingen, in
samenhang met de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht,
inhouden dat het dorp in een bredere belangstelling
van toeristen komt te staan. In het bestemmingsplan
zijn ook de mogelijkheden opgenomen voor
activiteiten die inspelen op eerdergenoemde ontwikkeling.
Bijv. de vestiging van horeca, minicampings,
tuinrecreatie (theetuinen bijvoorbeeld), galerieën,
pensions, kampeerboerderijen en erfgoedlogies. Verder
kan het gaan om watergebonden recreatieve activiteiten,
zoals verhuur van kano’s en waterfietsen.
15

Colofon:
Uitgave gemeente Hoogezand-Sappemeer
Bron:
Toelichting besluit aanwijzing van beschermd
dorpsgezicht Kiel-Windeweer ex artikel 5
Monumentenwet 1988
Bestemmingsplan Buitengebied 2006 (voorontwerp)
Foto’s:
Archief gemeente Hoogezand-Sappemeer
Ontwerp & druk:
Afdeling Communicatie
Gemeente Hoogezand-Sappemeer
Oplage: 400
December 2006
Gemeente
Hoogezand-Sappemeer
Bezoekadres
Gorecht-Oost 157
9603 AE Hoogezand
Postadres
Postbus 75
9600 AB Hoogezand
Telefoon (0598) 37 37 37
Fax (0598) 37 36 99
www.hoogezand-sappemeer.nl