Bladspiegel 4 - Het Persmuseum

BladSpiegel
No 4 ● NOVEMBER 2012 ● www.pERsMusEuM.Nl
Kabinetsformatie
van diep geheim tot
ongekende openheid
Pagina 3
Het kabinet-Biesheuvel op de trappen.
Een nieuw kabinet, een nieuwe bordesfoto. sinds 1971 een
traditie. Maar de eerste keer, bij de installatie van het kabinet-
Biesheuvel, was van een strakke regie nog geen sprake.
door PAUL ArNoLdUSSEN
Oorlog én humor
domineren in cartoons
arabische lente
Pagina 5
Kabinet op paleisbordes –
fotograaf op keukentrap
Barend Biesheuvel (1920-2001) schijnt niet
alleen Mooie Barend te zijn genoemd, maar
ook Open Barend. In 1970 pleitte de antirevolutionaire
politicus voor meer openheid over
het kabinetsberaad – daar kwam de wekelijkse
persconferentie uit voort – en ook over de
formatie: de adviezen van de fractievoorzitters
aan de koningin werden op zijn initiatief
gepubliceerd.
Toen Biesheuvel dan zelf premier werd vond
hij een groepsfoto – met koningin – ook prettig
openbaar. Op 6 juli 1971 was het zover:
de eerste bordesfoto, gemaakt op de trappen
van Huis Ten Bosch. Een traditie werd daarmee
ingeluid.
De kleding toen: redelijk informeel. Netjes
maar ingehouden. Tenue de ville noemen we
het. Of wandelkostuum. We hebben dat aan
koningin Juliana te danken. Ministers wilden
zich voordien graag in jacquet presenteren,
maar het staatshoofd wilde niet op de foto
temidden van ‘een stelletje begrafenisondernemers’,
zo klapte oud-minister Langman
(Economische Zaken) vrolijk uit de school
tegenover de NRC.
uitgave voor vrienden van het
Blauwe censuur
in teheran
Pagina 6
In het midden
Wat direct opvalt op die eerste foto: niet
de koningin staat in het midden, maar
Mooie Barend zelf. Daar moet intern wat
over afgepiekerd zijn, want al snel was er
sprake van een protocol. Bij het aantreden
van het kabinet-Den Uyl in 1973 stond
Juliana keurig in het midden. De ministers
gingen voortaan staan naar anciënniteit van
hun departement. En zo staat de minister
van Binnenlandse zaken er altijd nogal
prominent op, net als die van Defensie,
Economische Zaken, Financiën, Justitie,
Landbouw en Onderwijs.
Modieuze ministeries komen ver weg terecht,
dus stond Boy Trip van Wetenschapsbeleid
in 1973 nogal decentraal. Overigens
wordt aan die opstelling ook weer niet strikt
de hand gehouden. Als je maar twee vrouwen
hebt ga je die niet naast elkaar op de
achterste rij zetten, hoe weinig betekenend
hun ministeries ook zijn. Dan ga je een beetje
Lees verder op pagina 2

2 BladSpiegel
gezellig mêleren. Maar heb je vijf vrouwen
ter beschikking, zoals Balkenende in zijn
vierde kabinet, dan zet je een nieuwigheidje
als Wonen en Wijken gewoon aan de buitenkant.
Valt er voor fotografen nog eer te behalen
aan zo’n bordesfoto? Werry Crone (1955),
vooral werkzaam voor Trouw: “Ach, het is
een aardig ritueeltje. Je staat met z’n veertigen
een beetje zenuwachtig voor het hek te
wachten tot je mag doorlopen. Je wilt in het
midden staan, een symmetrische foto maken
en daarvoor zijn pakweg acht plaatsen. Want
je staat naast elkaar, maar ook boven elkaar.
Het begon met het meenemen van keukentrapjes,
nu zijn het al volwaardige trappen en
forse trapleren. Je kunt met z’n vieren boven
elkaar staan.”
Bert Verhoeff (1949, o.m. de Volkskrant en
Het Parool): “Ik ben het wel gewend dat collega’s
vinden dat zij voor mij kunnen gaan
staan, omdat ik zelf 1,95 meter ben.”
Stellage ingestort
De fotografen staan op een kluitje en moeten
een minimumafstand tot de regering houden.
Verhoeff maakte de eerste bordesfoto
met Biesheuvel voor persbureau Anefo, maar
herinnert zich van dat moment niets bijzonders
meer: “Die afstand is niet zo gek. Hoe
dichterbij hoe minder mensen een goede
foto kunnen maken. En het zou wel een
chaos worden.” Hij weet nog dat de Rijksvoorlichtingsdienst
behulpzaam wilde zijn
en een stellage voor de fotografen opbouwde.
“Die is ingestort. Menig collega kwam pijnlijk
terecht.”
-De gedachte dat al die foto’s op hetzelfde
neerkomen is typisch een indruk van leken.
Verhoeff: “Het gaat vaak om een of twee momenten.
Dat kan een blik van verstandhou-
ding zijn tussen premier en koningin. Een
boze blik is ook prettig, maar die kans is niet
zo groot, iedereen doet geforceerd vrolijk.”
Crone: “Zeker als je voor een bureau werkt
en dus indirect voor meerdere opdrachtgevers
maak je een zo’n neutraal mogelijke
foto. Waarop wel goed de kleuren van de
dassen tot hun recht komen, want dat is een
gespreksonderwerp. Zoals de kapsels dat ook
zijn. Iedere minister gaat speciaal naar de
kapper natuurlijk.”
Voor de bordesfoto is vier minuten uitgetrokken.
De directeur van het Kabinet van de
Koningin houdt dat op een stopwatch bij, die
knikt dan naar de koningin en die maakt een
begin met de terugtocht.
Vanaf de zijkant
Crone: “De ministersgroep scheidt zich als
de Rode Zee. Want je denkt toch niet dat
de achtersten als eersten weer naar binnen
mogen? Men wijkt uiteen opdat de koningin,
Bert Verhoeff Werry Crone
“Ach, het is
een aardig
ritueeltje,
iedereen doet
geforceerd vrolijk”
begeleid door de premier zich als eerste naar
boven begeeft. Balkenende is die begeleiding
een keer vergeten, toen moest Donner de
honneurs waarnemen, dat was Donner wel
toevertrouwd. Toch pijnlijk. Natuurlijk heb ik
dat gefotografeerd. Het harde bewijs.”
Verhoeff: “Het zal bij Lubbers-III zijn
geweest dat ik aan het eind tegen de zijkant
van de trap op holde en dus het kabinet en
face op de terugweg kon fotograferen. Dat zal
tegen alle afspraken in zijn geweest. Maar ik
was wel de eerste die het deed.”
De plaat naast de verplichte plaat, die is
toch het leukste. Crone: “In 2002 heb ik een
staatsiefoto gemaakt van de ministeriële
dienstauto’s. Midden daar tussen in stond
die Bentley van de LPF’er Herman Heinsbroek.
Prettige foto was dat.”
Gegevens voor dit artikel zijn ontleend aan de
publicatie ‘De oudste mag dicht bij de koningin’
van Cees Banning, NRC 22-02-2007.

BladSpiegel
“Heren, wacht maar rustig
op mijn mededelingen”
Kabinetsformatie: van diep geheim tot ongekende openheid
In de regen staan
blauwbekken, bedelen om
nieuws, samen met collega’s
van andere kranten proberen
losse brokjes informatie tot
een samenhangend geheel te
smeden. Journalisten leden
ook tientallen jaren terug
al onder ‘radiostilte’ bij de
onderhandelingen over een
nieuwe regeringscoalitie.
door MAX dE BoK
Daar stond ik dan op een winterse
avond, vlak voor Kerstmis 1958, te
koukleumen bij het Paleisje aan
het Lange Voorhout. Mijn eerste kabinetsformatie.
Opletten wie er naar binnenging
of uitkwam. Ga jij maar bij de achteruitgang
staan want ik ken de politici beter, zei de
collega van De Tijd, die al iets langer in Den
Haag rondliep. Hij moet geweten hebben dat
er nooit iemand achterlangs kwam of ging.
Daar stond ik dan niks te doen, terwijl de
gevestigde parlementaire redacteuren in een
kroeg om de hoek informatie uitwisselden
en speculeerden. Ik was een jonge assistent
van hun kongsi, een noodzakelijk kwaad in
een tijd die beheerst werd door regenten,
met als onvermijdelijke aanvoerder Louis
Beel, bijgenaamd ‘de Oester’ of ‘de Sfinx’.
Openbaarheid stond niet in zijn vocabulaire,
radiostilte evenmin, volstrekte stilte in
hoofdletters, zoals ook zwijgplicht. Persconferenties?
Nutteloze nieuwlichterij. Adviezen
van de fractieleiders aan de koningin bleven
geheim. Zelfs als we gezien hadden dat hij
iemand had ontvangen zei Beel, als-ie ons al
begroette, dat de heren maar rustig moesten
wachten op een mededeling. Die bleef dan
negen van de tien keer uit.
Verzuiling
Toch moest er , toen zoals nu onder de wet
van de radiostilte, over de formatie bericht
worden. Nieuws vinden, aan de weet komen
hoe het verder zou kunnen gaan, was in de
tijd van de verzuiling een nog moeizamer
Louis Beel bezoekt Hare Majesteit
proces dan nu. Omdat de contacten die een
parlementair redacteur onderhield, beperkt
werden door de politieke richting van zijn
krant. De parlementair redacteur van Trouw
bijvoorbeeld had uitstekende contacten in de
ARP, die van Het Parool was kind aan huis bij
de PvdA en mijn chef van De Gelderlander
kon bij de KVP terecht. De kongsi was er om
al die informatiekanalen te bundelen. De
door de kongsileden verzamelde informatie
werd uitgewisseld, de puzzelstukjes aan
elkaar gelegd en de verhalen geschreven.
Vaak ging het om heel basale informatie,
zoals: wie is er bij de (in)formateur geweest?
We gaven chauffeurs sigaren in ruil voor de
onthulling wie de man was die hij zojuist
had afgeleverd. We noteerden kentekens van
de auto’s. In oude agenda’s vond ik reeksen
autonummers met namen. Maar ook daarop
vonden de politici iets op: ze ruilden van
3
auto. En die truc leverde dan de chauffeur
weer een mooie sigaar op.
Van mijn eerste formatie in 1958 tot 1967 – de
vorming van het kabinet-De Jong – dwong
Beel ons tot vindingrijkheid. Maar hij moest
steeds meer terrein prijs geven. Eerst aan
Cals, die bij zijn aantreden in 1965 als formateur
een persconferentie gaf en ook toen hij
de formatie succesvol afsloot. Hij liet via zijn
woordvoerder ook per dag mededeling doen
van zijn activiteiten.
Oogkleppen
Een grote doorbraak kwam er in 1971 dank
zij informateur Steenkamp. Zijn wat naïeve
ijdelheid was zeker van invloed op zijn
besluit om de pers met regelmaat te komen
vertellen over zijn vorderingen. Zijn persconferenties
hadden vaak het karakter van
discussiebijeenkomsten tussen de informa-

4 BladSpiegel
teur en de pers. Rooie Piet, zoals hij genoemd
werd, genoot ervan. Hét beeld dat daarvan is
blijven hangen is uit het interview dat Hans
Jacobs voor Vara’s Achter het Nieuws met
Steenkamp maakte. Hoe hij ervoor zorgde
dat hij de nodige rust kreeg, zo luidde de
vraag. Piet Steenkamp strekte zich uit op z’n
hotelbed in het Kurhaus, zette twee oogkleppen
op en sprak: die heb ik van de KLM en zo
rust ik dan een tijdje.
Ongekend werd de openheid tijdens de (journalistiek)
meest interessante, spannende,
bizarre , drankovergoten – en ook daarom
doodvermoeiende, nooit meer vertoonde
formaties van de jaren zeventig. De formaties
van het (eerste) kabinet-Den Uyl (1973)
en die van ‘dat tweede kabinet-Den Uyl dat
komt er toch’ tot die overging in de bij wijn
en kaarslicht formatie van het kabinet-Van
Agt-Wiegel (1977-1978). Never a dull moment,
het nieuws voor het oprapen. Mee-formeren
avond-aan-avond in Nieuwspoort.
De eerste formatie was die van Ruppert en
Burger en kende als inzet de vorming van het
eerste in meerderheid progressieve kabinet.
Vooral in de 64 dagen waarin Burger alleen
de regie voerde was het spannender dan ooit.
Hoe Burger de drie confessionele partijen
uiteindelijk op de knieën kreeg, was van dag
tot dag te volgen in de openbare briefwisseling
tussen hem en de confessionelen.
Al tijdens de formatie werden de ‘ Brieven
van Burger’ klassiek. Geschreven in een
hoekige stijl, de taal hanterend als instrument
om zo precies mogelijk te zeggen wat
hij wil zeggen. Dat was ook het geval in zijn
persconferenties. Brommende bonhommie
die hij inzette voor wat hij ermee wilde bereiken.
En dat was niet, zoals bij Steenkamp,
om aardig te zijn voor de pers maar om het
formatieproces te sturen in de richting die
hij voor ogen had. Zelden had VVD-leider
Van Agt en Wiegel smeden een coalitie
Piet Steenkamp geeft een persconferentie
Politieke
verslaggevers
wisselden onderling
uit wat zij hadden
gehoord
Wiegel meer gelijk dan toen hij de formatie
van het kabinet-Den Uyl kenmerkte als een
werkstuk van ‘macabere schoonheid’.
Gezangen
Het waren slopende avonden van het lange
wachten, van toepen en pokeren en daarna
nog een glas want het was toch al laat. Op
één van die avonden zitten we in de – toen
nog grote – fractiekamer van de KVP. Het
wachten is op Andriessen. Het duurt en het
duurt. Meligheid troef. We heffen gezangen
aan. Op het moment dat de katholieken onder
ons de ode ‘Aan u o Koning der Eeuwen’
aanheffen, komt bij de tweede zin : ‘aan u
zij de zegekroon’ Andriessen binnen, het
gezicht op onweer. Op het volgende moment
schieten zijn ogen vuur als in de hoge deur
een kleine man verschijnt, een collega van
Trouw, die uitroept: “Valt hier nog wat te
neuken, anders ga ik naar huis…”
Openheid zonder enige grens is er tijdens
de formatie die in 1977 begon om dat tweede
kabinet-Den Uyl tot stand te brengen maar
die eindigde met het kabinet-Van Agt-Wiegel.
Geen dag ging voorbij of de onderhandelaars
zelf of hun woordvoerders kwamen verslag
doen van het verloop van de gesprekken.
Al verslag doende, onderhandelden ze
over onze hoofden heen met elkaar verder.
Voor zover we konden nagaan, bleef niets
verborgen.
Joop den Uyl nam jaren later afstand van
deze door niemand beheerste openheid. Ook
Ed van Thijn was er in zijn ‘Dagboek van een
onderhandelaar’ kritisch over. Ik denk dat
dit theater in de open lucht bijgedragen heeft
tot het failliet van deze formatie. Van Agt en
Wiegel regelden hun aantreden in beslotenheid
– de beroemde foto van het tweetal aan
de dinertafel in een Haags restaurant was
een toevalstreffer. En daarna werd het steeds
stiller rond de kabinetsformaties. Eerst in
Beetsterzwaag om ver van de pers weg te zijn
en daarna, in 2012 , gewoon in het centrum
van de politiek mond houden, alleen maar
‘radiostilte’ of ‘het r- woord’ mompelen, dag
in dag uit. Dat is nog altijd meer dan Beel
bereid was te zeggen.

Bijzondere expositie in Pop Up Press Museum
In het zogeheten Pop-up Press Museum
ging op 21 september de expositie
Chouf! Qra! (Kijk! Lees!) open, met
cartoons en strips van Arabische tekenaars.
“Het Persmuseum laat zien gevoel voor de
bal te hebben”, stelde Broertjes vast, “door
nu een tentoonstelling te bieden over de Arabische
Lente, en dan nog een met een grote
zeggingskracht.”
Het was een gezellige drukte in de nieuwe
vestiging, waar niet alleen tekenaars en
vrienden van het Persmuseum op af waren
gekomen, maar ook vertegenwoordigers van
de Arabische gemeenschap in ons land.
Joost Pollmann, samensteller van de tentoonstelling
en auteur van het bijbehorende
boek, noemt deze expositie vooral van groot
belang om onjuiste opvattingen te ontkrachten.
“Arabisch en islam – dat is niet zomaar
inwisselbaar”, zei hij. “Het beeld daarover in
BladSpiegel
Oorlog én humor domineren
in cartoons Arabische Lente
“In het hart, in het centrum
van Amsterdam, bij de andere
musea!” pieter Broertjes,
voorzitter van het bestuur van
het persmuseum, was duidelijk
opgetogen bij de feestelijke
opening van de tijdelijke
vestiging aan het Museumplein.
door BErt StEiNMEtz
het Westen wordt nog te vaak geblokkeerd
door eindeloze vooroordelen.”
Hij wijst erop dat bij de tekeningen van Arabische
cartoonisten de onderwerpen oorlog
en humor overheersen. “Daaruit blijkt dat er
niet alleen grote verschillen zijn tussen ‘zij’
en ‘wij’, maar ook veel overeenkomsten.”
Dat werd toegelicht door de hoofdgast, de
Irakese tekenaar Kifah al Reefi, die na jaren
onderdrukking zijn land is ontvlucht en nu
in Amsterdam woont. Maar zijn cartoons
verschijnen nog steeds in Irak, Koeweit en
Jordanië.
5
Kritiek taboe
“Een journalist vroeg mij of ik een karikatuur
zou kunnen tekenen van de profeet Mohammed”,
vertelt hij. “Een vreemde vraag voor
iemand die niet eens een tekening van een
corrupte leider mag maken! In Irak is kritiek
verboden op de president, op de familie van
de president, op al zijn medewerkers, op alles
wat met veiligheid te maken heeft, en zo zou
ik nog wel de hele avond door kunnen gaan.”
“Religie wordt gebruikt als middel om de
onderdrukking in de Arabische wereld te
rechtvaardigen,” legt Al Reefi uit. “Maar
gelukkig is er nu de Arabische Lente. Al is het
wel om moedeloos te worden, als vervolgens
radicale religieuze partijen de verkiezingen
winnen en de Syrische revolutie wordt
bedreigd doordat groepen als Al-Qaida zich
daar tussen wringen.”
Daarom is het zo van belang dat er in tal van
Arabische landen tekenaars zijn als Kifah al
Reefi die hun kritische prenten blijven maken,
ondanks alle risico’s die zij lopen. “En
niet alleen beroemde cartoonisten”, benadrukt
hijzelf, “maar ook tekenaars op straat,
makers van graffiti, die niemand kent.”
De tentoonstelling ‘Chouf Qra’ is te zien tot
30 december. Gabriël Metsustraat 2-6.

6 BladSpiegel
Blauwe censuur in Teheran
Eén zaal in de tijdelijke vestiging
van het persmuseum aan het
Museumplein geeft wel een heel
speciale kijk op de omgang met
de media in een islamitisch land.
Aan de muur hangen pagina’s
uit NRC Handelsblad die
correspondent Thomas Erdbrink
in Iran kreeg toegestuurd.
door BErt StEiNMEtz
Als zijn krant in onberispelijke staat in
Teheran op de deurmat ploft, blijkt hij niet
de eerste lezer te zijn. De Iraanse autoriteiten
hebben de inhoud al geïnspecteerd. En
gecensureerd. Alle foto’s die onwelgevallig
werden bevonden, bleken zorgvuldig met
brede stroken blauw tape te zijn afgeplakt.
Een actiefoto van tennisster Maria Sjarapova
toonde kennelijk een te kort rokje en te veel
blote benen – daar wist de censor/plakker
wel raad mee. Of de foto van de Charly
Hebdo met Mohammed-cartoons: helemaal
afgeplakt. De mooiste wellicht: een foto
waarop Floyd Landis in Stiphout de plaatselijke
rondemiss in haar (blauw afgeplakte)
decolleté kijkt.
Zo werd foto na foto behandeld. Het was
nog een heel karwei om een foto met blote
mensen rondom een standbeeld goed af
te dekken; daar bleef zelfs nog een piemel
zichtbaar.
Jan Dirk van der Burg, fotograaf en goede
vriend van Erdbrink, trof bij hem in Teheran
de oude kranten aan in de papierbak. “Dat
begon al in 2008, en ik vond het zo curieus
dat ik die pagina’s ben gaan verzamelen.”
“Het idee dat de krant, netjes in cellofaan
verpakt, eerst wordt bezorgd bij het Ministerie
voor Informatie, en dat daar dan mensen
alles door zitten te speuren – tenminste, dat
stel me zo voor – en noest zitten te knippen
en te plakken, om vervolgens weer minutieus
het cellofaan om de krant dicht te vouwen.”
Van der Burg heeft er nog steeds plezier van
als hij daaraan denkt.
“Maar ze voegen op die manier ook iets toe.
Ze hadden die kranten gewoon kunnen weggooien.
En het mooiste is natuurlijk dat ze
foutjes maken, en kennelijk steeds moeten
John van Miltenburg en Leen de Ruiter
Afscheid
Bestuurders en oud-bestuurders van de
Vrienden van het Persmuseum hebben in
kleine kring afscheid genomen van John
van Miltenburg en Leen de Ruiter. Beiden
waren al tien jaar, sinds de opening van
het Persmuseum aan de Zeeburgerkade,
actief in het bestuur van de Vrienden. Van
Miltenburg verzette veel werk voor het
denken: wat plak ik wel af en wat niet.”
Vorig jaar zijn de autoriteiten in Iran, tot
groot verdriet van Van der Burg, gestopt met
hun blauwe stickers. Maar de fotograaf had
toen al een mooie verzameling opgebouwd
van door de censor bewerkte krantenpagina’s,
en er in eigen beheer een boek van
samengesteld: Censorship Daily, Netherlands-Iran.
De collectie is tot 30 december te zien in het
Pop-up Press Museum. Het boek is daar ook te
koop voor € 10,-.
werven van fondsen en donaties; De Ruiter
verzorgde de uitgaven van het PersmuseumNieuws.
In het Pop-up Press Museum aan het Museumplein
werd de vertrekkende bestuurders
onder andere een ingelijste historische
tijdschriftvoorpagina uit de archieven
van het Persmuseum cadeau gedaan.

Harde Lessen van Gerard MuLder
Gerard Mulder (1947) werkte voor diverse dag- en opiniebladen, waaronder
NRC Handelsblad, Vrij Nederland, HP/De Tijd en uiteraard Het Vrije Volk
(wie niet?). In een serie met terugblikken trekt hij daar de harde lessen uit.
Van De Journalist, het blad dat gedurende
mijn vierenhalfjarig verblijf in
West-Duitsland mijn venster op de Nederlandse
journalistiek zou zijn, heb ik zojuist
de jaargang 1963-‘64 in de kelder teruggevonden.
Ingebonden zelfs, zo groot was
de betekenis die ik aan het vakblad annex
orgaan van de Federatie van Nederlandse
Journalisten, de paraplu boven de neutrale,
katholieke en christelijke journalistenzuil,
dacht te gaan hechten. Als een soort journalistieke
bijbel in tweewekelijkse afleveringen.
Ik spelde elk nummer als was het Gods
Woord. Tot mijn eigen verbazing, moet ik
achteraf zeggen nu ik de jaargang na bijna
een halve eeuw weer eens heb doorgebladerd.
Welke diepe inzichten over het
vak haalde ik ooit uit deze nog steeds niet
vergeelde pagina’s? Waar is de romantiek
die me zo aansprak? .
Ja, ik kom een verhaaltje tegen over een
groepje Nederlandse journalisten dat samen
een vliegtuig huurt om ‘de ramp bij Longarone’
(wat voor ramp dat was, wordt bekend
verondersteld) te verslaan, maar strandt
in München met een verbogen neuswiel
(foto van het neuswiel). Na veel reisellende
bereikt de groep de omgeving van Venetië,
blijkbaar het epicentrum van de ramp, en
slaagt er met bovenmenselijke inspanning
in nog net op tijd een stukje naar het thuisfront
door te bellen.
Helaas, het zal nooit worden afgedrukt,
want de drukkers in Nederland staken. Ten
minste één coll. – de standaardaanduiding
in De Journalist – beleeft een zenuwinzinking,
een andere coll. stort fysiek in. Namen
worden uit kiesheid niet genoemd. Maar
in de journalistiek maak je wat mee, dat is
duidelijk.
Terugkijkend blijkt het neuswiel de spannendste
illustratie in de jaargang te leveren,
want voor zo ver er foto´s in staan, tonen
ze coll.’s op spreekgestoelten of achter vergadertafels.
Er wordt wat afvergaderd in het
vak, en de verslagen van die vergaderingen
vreten pagina’s. Ook andere journalistieke
hoogtepunten, jubilea, pensioneringen en
in memoriams, krijgen buitensporig veel
ruimte.
Fenomeen
Geen wonder: iedere jubilerende, afscheid
nemende en gestorven coll. blijkt een fenomeen
van extreem formaat te zijn (geweest);
zijn (naderend) wegvallen zal het vak een
klap toedienen waarvan het zich niet meer
zal herstellen. Voeg daarbij nog het pijnlijk
gevoelde gemis aan een goede vakopleiding
en de het gejammer over de zorgwekkende
rentabiliteit van de dagbladen – binnen het
bestek van een paar nummers van De Journalist
sneuvelen het katholieke Gronings
dagblad Ons Noorden en twee kopbladen
van Het Parool – en het wordt duidelijk
waarom er uit die jaargang een tamelijk
zenuwachtige geur opstijgt. Maar er is één
lichtpunt.
Vraag me niet hoe dit valt te rijmen met het
bovenstaande, maar het aantal personeelsadvertenties
per nummer is voor huidige
begrippen onvoorstelbaar groot; geregeld
loopt het op naar veertien of vijftien, van
opmaakredacteur tot parlementair verslaggever.
Misschien is het een wanhoopsoffensief
om de vele giganten die ons aan de lopende
band ontvallen, te kunnen vervangen. Of
misschien is de werkelijkheid wat rooskleuriger
dan het Cassandra-geroep op congressen
doet vermoeden. Feit is dat er af en toe
zelfs een leerling-journalist wordt gevraagd.
Op deze categorie advertenties zette ik
mijn kaarten. Zo zou het abonnement op
De Journalist, dat Wiedergutmachungsgeschenk
van mijn vader om mij met mijn
lot als onvrijwillig emigrant te verzoenen,
uiteindelijk zijn praktisch nut bewijzen.
Titaan
Mijn eindexamen gymnasium, in Duitsland
‘Abitur’ genoemd, kwam in zicht, en ik wilde
op het juiste moment toeslaan. Een maand
of vier voor de examentijd, in 1966, was
het zo ver: de Provinciale Overijsselsche
BladSpiegel
Zou jonge ‘streber’ de giganten in
het vak ooit kunnen vervangen?
7
en Zwolsche Courant adverteerde voor een
leerling. Ik schreef een brief, met een koe
van een germanisme (‘begaving’) erin, maar
werd toch uitgenodigd voor een gesprek.
En zo zag ik even later voor het eerst het tot
de verbeelding sprekende gebouw van de
Zwolsche, aan de Melkmarkt van de stad
waarnaar de krant vernoemd was. Precies
zoals het hoorde draaide achter een enorme
etalageruit de pers; voor de ruit dromden
oude mannetjes samen om van het technisch
wonder te genieten.
Een wirwar van trapjes en opstapjes bracht
mij naar de kamer van de hoofdredacteur.
C.L. Menschaar had ik nog nooit ontmoet,
maar ik wist bij voorbaat al dat hij een
journalistieke titaan moest zijn. Niet omdat
De Journalist hem zo had getypeerd, maar
omdat hij vroeger bij de Haagsche Courant
had gewerkt, de New York Times van Den
Haag en omgeving (waaronder mijn geboortestad
Delft).
Menschaar nam mij aan, enigszins geïmponeerd,
geloof ik, door mijn veteranenverleden
als abonnee van De Journalist. Dat deze
reputatie ook tegen mij kon werken, hoorde
ik pas maanden later. Door de gangen van
de Zwolsche had het gerucht gespookt dat
de hoofdredactie een enorme Streber uit
Duitsland had ingehuurd, die erop pochte
het vakblad te lezen nog voordat hij ooit een
letter in een krant had geschreven. Ergens
was het nog waar ook.
Les 3: “de journalistiek hangt van de schone
schijnen aan elkaar”.
[In eerdere afleveringen leerde Mulder ons:
“Als je je eigen geheugen al niet kunt vertrouwen,
reken dan maar niet op dat van
anderen”(Bladspiegel 1) en ”Geen vragen
zonder antwoorden” (nr.2).]

8 BladSpiegel
De Geer: journalist en verguisd politicus
Bvd-barkeeper
luisterde mee
scheltema had de naam, maar er
waren en zijn wel meer journalistencafé’s.
In deze serie: De schouw aan
de witte de withstraat in Rotterdam.
door JiM PoStMA
Wie als journalist van enige naam en faam
nooit van zijn leven in De Schouw was
geweest, telde in de Rotterdamse regio niet
mee. Dan bleef je voor de cafévakbroeders
een vreemde eend in de bijt. Wij praten hier
over de jaren vijftig tot en met tachtig van
de vorige eeuw. De Schouw (bijgenaamd ‘De
Nieuwspub’ of ’t Schouwtje’) was strategisch
gelegen in de voormalige ‘Fleetstreet’
van Rotterdam, in de directe omgeving
van destijds de redactiekantoren van NRC
Handelsblad, het Algemeen Dagblad, De
Rotterdammer en Het Vrije Volk.
De Schouw fungeerde als een zoemende
bijenkorf van journalisten, kunstenaars,
zeelieden en zakenmensen. Een mooiere
mix van kruisbestuiving kon je niet
bedenken. Sommige journalisten, onder wie
ondergetekende, beschouwden het roemruchte
café als een laagdrempelig filiaal van
het feitelijke redactielokaal. Eenieder uit de
door JoHN VAN MiLtENBUrG
Oud-premier Dirk de Geer (1870-
1960) is de geschiedenis ingegaan
als een slapjanus en defaitist die de
bezetting van Nederland in mei 1940 door de
Duitse troepen gelaten heeft geaccepteerd.
Negen maanden nadat hij met het kabinet
naar Londen was uitgeweken zette hij, met
instemming van de bezetter, weer voet op
Nederlandse bodem.
De terugkeer van De Geer naar bezet gebied
kwam hem na de oorlog op een veroordeling
te staan. Het wierp een zwarte schaduw
over zijn rijke politieke carrière als lid van
de Tweede Kamer voor de Christelijk-Historische
Unie (CHU), minister van financiën
in vooroorlogse kabinetten en ministerpresident.
De journalist Meindert van der Kaaij, die
onlangs promoveerde op een biografie van
stad of de regio die een verhaal kwijt wilde
aan de krant stapte er naar binnen, wetende
dat daar altijd wel een journalist te vinden
was, het liefst één die ze kenden met naam
en foto uit de krant.
Als vakman leerde je al snel het kaf van
het koren te scheiden. Een ‘lulverhaal’ van
een aangeschoten kletsmajoor verwees je
onmiddellijk naar de prullenbak. Gingen
je oortjes echter bij een bepaald gesprek
gloeien dan nam je nooit het verhaal of
het interview af in De Schouw zelf. Je zou
wel gek zijn. ‘Feind hört mit’, zo luidde dan
je eigen alarmbel. De primeur sleepte ik
in zo’n geval aan de haren mee naar een
veiliger plek, in veel gevallen de kamer van
de hoofdredacteur (als die afwezig was, en
baas Herman Wigbold van ons toenmalige
Het Vrije Volk was dat regelmatig).
Bolle Frans
De Schouw – voor ons dus een waar persinstituut
– werd bemand door ‘Bolle Frans’
en ‘Kale Willem.’ Een paar apart, zeker als
komisch duo. Toen in het begin van de jaren
negentig alle kranten uit de Witte de With
waren verdwenen, verloor ook de nieuwspub
voorgoed zijn functie. Het café bestaat
nog steeds en wordt nog hooguit uit pure
nostalgie bezocht door enkele collega’s.
Zoals toen ik er geruime tijd geleden een
biertje dronk met mijn goede collega
Geert-Jan Laan (ooit geprezen onderzoeks-
De Geer, zet vraagtekens bij het strafproces
tegen De Geer in 1947. Diens opvolger Pieter
Gerbrandy en koningin Wilhelmina hebben
zich ingespannen om De Geer veroordeeld te
krijgen. Hij zou daardoor geen eerlijk proces
hebben gekregen.
Minder bekend is dat De Geer zijn loopbaan
begon als journalist bij het CHU-dagblad
De Nederlander. Van der Kaaij schetst in de
biografie de ontstaansgeschiedenis van dit
partijorgaan en de harde confrontaties van
het blad met De Standaard van de antirevolutionaire
voorman Abraham Kuyper.
De biografie werpt licht op een interessant
stukje persgeschiedenis van voor de Eerste
Wereldoorlog.
Meindert van der Kaaij, ‘Een eenzaam
staatsman, Dirk de Geer (1970-1960)’. ISBN
97 890 87042936; 518 bladz., € 45. Uitgeverij
Verloren, Hilversum.
journalist en adjunct-hoofdredacteur van
HVV). Een neef van de inmiddels overleden
barkeeper Bolle Frans was er toevallig ook
aanwezig. Geheimzinnig vroeg hij aan ons
waarom deze Frans daar al die jaren werkte.
Laan en ik konden dit onmogelijk raden.
Totdat hij ons de hint gaf dat deze goedlachse
uitbater met zijn perfecte horeca-oortjes
tevens werkte als BVD-agent.
In de suggestie van de neef zat wel een
keiharde logica. Bij de erfopvolger AIVD
hebben Laan en ik daarna onmiddellijk het
‘Dossier De Schouw’ opgevraagd. En inderdaad,
het bevat bijzonder pikante details
over collega’s uit die tijd! Daarover later
wellicht meer…

Uitgebreide biografie over Gerrit Paape
KOrtinG in de weBsHOp!
Sinds kort heeft het Persmuseum
een eigen webshop, waarin
onder andere prints van politieke
tekeningen te bestellen zijn. Verder
zijn er leuke hebbedingen bij onze
tentoonstellingen, zoals nu Peter van
Straaten-tafelkleden en -kalenders
en alle boeken uit onze winkel.
Vrienden van het Persmuseum
krijgen in de webshop korting
op prints on demands en eigen
uitgaven van het Persmuseum. De
kortingscode krijgt u thuisgestuurd.
Neem snel een kijkje op www.
persmuseum.nl.
Poster
eppo doeve
Burkababes
peter de Wit
BladSpiegel
Bataafs patriot hanteerde pen als wapen
De Nijmeegse neerlandicus
peter Altena promoveerde in
2011 op het veelzijdig leven
van de revolutionair en patriot
Gerrit paape (1752-1803). De
monumentale biografie is nu in
een handelseditie verschenen.
paape werd vooral bekend als
journalist met een vlijmscherpe
pen.
door JoHN VAN MiLtENBUrG
Gerrit Paape (1752-1803) begon zijn
loopbaan als journalist in 1785
bij de Hollandsche Historische
Courant, destijds een van de meest radicale
dagbladen van het land. Een prima uitvalsbasis
voor de pamflettist die in zijn geboortestad
Delft op jonge leeftijd al veel gezag had
opgebouwd als dichter, schrijver en lokaal
politicus.
Zoals zoveel tijdgenoten gebruikte Paape
de krant vooral voor zijn politieke idealen.
De pen was zijn wapen. Hij schreef venijnige
stukken over misstanden en hield zijn
omgeving onbarmhartig een spiegel voor.
Zijn reportages en satirische romans zijn van
zo’n uitzonderlijke kwaliteit dat het werk van
deze achttiende-eeuwse schrijver tot op de
dag van vandaag imponeert.
De titel van de biografie,‘Gerrit Paape,
Levens en Werken’ geeft al aan dat de in een
arm gezin opgegroeide kleermakerszoon zich
in veel gedaanten heeft onderscheiden.
Bij de plaatselijke aardewerkfabriek in Delft
leerde hij op jonge leeftijd – hij kon goed
tekenen – het ambacht van plateelschilder.
Tafelkleed
peter van straaten
9
In 1782 sloot Paape zich aan bij de patriotten
die zich in veel Nederlandse steden begonnen
te roeren.
Het kon bijna niet anders dan dat de
opstandige Paape, die zich steeds meer
ging manifesteren als de ideoloog van de
patriotten, talloze malen in conflict kwam
met het gezag. In 1789 werd hem wegens
majesteitsschennis voor eeuwig de toegang
tot de gewesten Holland, Zeeland, Friesland
en Utrecht ontzegd. Paape kwam terecht
in Duinkerken waar hij zeven jaar woonde
totdat hij in 1794 achter het Franse leger van
Pichegru aan terugkeerde naar zijn vaderland.
In Den Bosch werd hij als secretaris van
de patriottengeneraal Daendels bij dienstbevel
benoemd tot redacteur van de ’s-Hertogenbossche
Vaderlandsche Courant. Onder
leiding van Gerrit Paape was Den Bosch
volgens Peter Altena korte tijd ‘perscentrum
van de revolutie’.
De biografie van Gerrit Paape geeft niet alleen
inzicht in de fluwelen revolutie van de
Bataafse republiek maar ook in de gang van
zaken bij Nederlandse kranten die in deze
roerige periode zijn opgericht.
Peter Altena, ‘Gerrit Paape. Levens en werken’.
ISBN 97 894 60040641. 850 pagina’s,
€ 39,95. Uitgeverij Vantilt, Nijmegen.

persMuseuM
Zeeburgerkade 10, 1019 ha amsterdam
t 020-692 88 10
F 020-468 05 05
e info@persmuseum.nl
W www.persmuseum.nl
pOp-up pressMuseuM
a: Metsustraat 2-6, 1071 ea amsterdam
OpeninGstijden persMuseuM
dinsdag – vrijdag 10.00 –17.00 uur
Zondag12.00 –17.00 uur
het museum is gesloten op zaterdag,
maandag en op feestdagen.
rOuteBesCHrijvinG: persMuseuM ZeeBurGerKade
Zeeburgerkade 10
Bus
Beste verbinding:
Bus 48 vanaf Centraal Station richting
Borneo eiland, halte Cruquiusweg
Bus 65 vanaf Station Zuid via amstel Station, richting
KnSM-eiland, halte Cruquiusweg (ieder kwartier)
traM
tram 14 naar het Javaplein (5 minuten lopen), tram 10
naar de van eesterenlaan (5 minuten lopen) of tram
7 naar de Molukkenstraat (10 minuten lopen)
autO
vanaf de rondweg (a10) afslag Zeeburg (S114). de borden
Zeeburg volgen. voor de Piet heintunnel linksaf, richting
indische Buurt. Bij de eerste stoplichten na de brug
rechtsaf. vervolgens de tweede rechts. Bij de rotonde
de tweede afslag nemen (= doodlopend) om op de
Zeeburgerkade te komen. deze geheel uitrijden (ca. 400
m.), aan het einde bevindt zich het Persmuseum.
Word
Vriend
Van het
persmuseum!
en STeun De
AAnDAcHT VOOr
perSVrIjHeID,
VrIjHeID VAn
menInGSuITInG
en HeT BeHOuD
VAn HeT
jOurnALISTIeK
erFGOeD
Bezoekersinformatie COLOfOn
OpeninGstijden pOp-up press
MuseuM Metsustraat
dinsdag –zondag 11.00 – 18.00 uur
het Pop-up Press Museum is gesloten
op maandag en op feestdagen
tOeGanGsprijZen persMuseuM
volwassenen € 4,50
13 - 18 jaar, 65+ € 3,25
Groepen vanaf 10 personen
Stadspas € 2,50
Cultuurkaart / CJP € 2,75
Studenten met collegekaart € 2,25
0 - 12 jaar, Museumkaart gratis
iCoM, vrienden
de Stichting vrienden van het
Persmuseum stelt zich ten doel de
bloei en de naamsbekendheid van het
Persmuseum te bevorderen en extra
inkomsten te verwerven ten behoeve
van collectieaankopen en activiteiten.
u bent al vriend met een bijdrage
van minimaal € 25,00 per jaar!
Een vriend van het Persmuseum krijgt:
• gratis toegang tot het Persmuseum
• 10% korting op uitgaven
van het Persmuseum
• uitnodigingen voor openingen en
andere speciale activiteiten
• 10 x per jaar het digitale
blad Bladspiegel
OnderwijsprOGraMMa’s
en rOndLeidinGen
informatie over en prijzen van onze
onderwijsprogramma’s en rondleidingen
vindt u op www.persmuseum.nl
tOeGanKeLijKHeid
het Persmuseum is goed toegankelijk voor
rolstoelgebruikers. het museum beschikt
over een aangepast toilet en de expositieruimte
bevindt zich op 0-niveau.
rOuteBesCHrijvinG: pOp-up press MuseuM
Metsustraat 2-6 (aan het Museumplein)
traM
Lijn 16 of 24 vanaf CS, uitstappen voor de deur van het museum
Lijn 12 vanaf amstelstation, uitstappen bij Concertgebouw,
van Baerlestraat oversteken
Lijn 5 vanaf Station Zuid, idem
Lijn 3 vanaf Station Muiderpoort, idem
Bus
vanaf CS: Bus 170, uitstappen halte Museumplein
autO
vanaf de snelweg (a10) neemt u afslag S108 en gaat u
onderaan de afslag rechtsaf de amstelveenseweg op. Bij het
Stadionplein met de bocht naar rechts en dan bij de stoplichten
linksaf. Bij de rotonde bij het haarlemmermeerstation de
2de rechtsaf, de Cornelis Krusemanstraat in. deze straat
gaat over in de Lairessestraat. deze straat uitrijden tot aan
het Museumplein, waar het museum aan gelegen is.
Parkeren is mogelijk in de parkeergarage naast
de albert heijn op Museumplein.
voor minimaal € 50,- per
jaar krijgt u tevens:
• een gratis publicatie/catalogus
u kunt ook vriend voor het leven
worden door eenmalig een bedrag
van € 500,- te doneren. u geniet
dan altijd van alle voordelen die een
vriend(in) van het Persmuseum heeft.
wOrd Of MaaK nu een vriend!
vul het aanvraagformulier in op
www.persmuseum.nl onder
het kopje ‘vrienden’.
u kunt telefonisch (020-6928810),
of per e-mail (info@persmuseum.
nl) het aanvraagformulier ‘Word
of maak een vriend’ opvragen.
BladSpiegel is als elektronische
krant de voortzetting van
PersmuseumNieuws. Een
uitgave van het Persmuseum,
die mede wordt mogelijk
gemaakt door de Stichting
Vrienden van het Persmuseum.
Redactie:
Paul Arnoldussen, Sjoukje
Posthuma, Henk Schaaf, Bert
Steinmetz, Marcella van der
Weg
Vormgeving:
Bildermann.nl
Redactieadres:
Persmuseum
Zeeburgerkade 10
1019 HA Amsterdam
T 020-6928810
info@persmuseum.nl
Aan dit nummer werkten mee:
Max de Bok, John van
Miltenburg, Gerard Mulder,
Jim Postma
BladSpiegel verschijnt ca. 10
maal per jaar. Deze krant wordt
per e-mail kosteloos verstrekt
aan Vrienden en relaties van
het Persmuseum. Vrienden die
prijs stellen op een papieren
editie, kunnen deze aanvragen.
Bij de balie van het museum
zijn ook geprinte exemplaren te
verkrijgen.
© Persmuseum
Op gesigneerde artikelen berust
het auteursrecht. Overname
is slechts toegestaan na
toestemming van de redactie.
een donatie is ook altijd welkom!
Postbank 5761042 t.n.v.
Stichting vrienden van het
Persmuseum o.v.v. ‘donatie’
Het Persmuseum is hét levendige en
herkenbare landelijke centrum van
de Nederlandse pers en de politieke
prent, met een breed scala aan
activiteiten. Het Persmuseum is uniek
in Nederland. Al meer dan honderd
jaar beijvert het Persmuseum zich
om de geschiedenis, het heden en de
toekomstige ontwikkelingen van de
Nederlandse pers te documenteren, te
bestuderen en toegankelijk te maken.