Van vijfendertig naar acht - Gemeente Nijmegen

Van vijfendertig naar acht
Een overzicht van de burgerlijke gemeenten in het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal
vanaf 1810
Sinds 1995 is het Regionaal Archief Nijmegen werkzaam aan de inventarisatie van diverse oude
archieven van (voormalige) burgerlijke gemeenten in het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en
Waal. Dit gebied in het zuiden van de provincie Gelderland wordt omsloten door de rivieren de Maas
en de Waal en de grens met Duitsland. Overigens maakt de stad Nijmegen van oudsher in bestuurlijk
opzicht geen deel uit van het Rijk van Nijmegen. Zij is dan ook niet in dit overzicht begrepen.
Al snel bleek er geen volledig en betrouwbaar ‘genealogisch’ overzicht van de gemeenten in het Rijk
van Nijmegen en het Land van Maas en Waal te bestaan, terwijl zo’n overzicht bijzonder handig zou
zijn voor de bewerkers én de gebruikers van de archieven. 1 De hier gepresenteerde ‘stambomen’
moeten deze lacune aanvullen. Deze schema’s laten de gemeenten zien met al hun voorgangers. Zij
gaan uit van de acht huidige gemeenten (Beuningen, Druten, Groesbeek, Heumen, Millingen aan de
Rijn, Ubbergen, West Maas en Waal en Wijchen) en gaan terug tot 1810, toen de Fransen Gelderland
bezuiden de Waal bezetten, inlijfden en het gebied hun bestuursvorm oplegden. Daarmee werd hier
de basis gelegd voor de moderne gemeente zoals wij die nu nog kennen.
In april 1810 wordt Gelderland bezuiden de Waal ingedeeld bij het arrondissement Nijmegen,
onderdeel van het departement van de Monden van de Rijn, met ’s-Hertogenbosch als hoofdstad. 2 Bij
Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 wordt het arrondissement Nijmegen verdeeld in kantons en
onderverdeeld in gemeenten. Het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal vallen samen
met de kantons Wijchen en Druten, die in totaal 35 gemeenten omvatten. 3 Van meet af aan blijken
verscheidene kleine gemeenten niet levensvatbaar. In de praktijk betekent dit dat menig dorp, hoewel
op papier zelfstandig, samen met een buurdorp één gemeente vormt, met één ‘maire’ (burgemeester)
en bijvoorbeeld ook maar één burgerlijke stand. Ter formalisering van deze situatie stelt de
onderprefect van het arrondissement Nijmegen op 17 juni 1811 een gemeentelijke herindeling voor. 4
Zijn voorstel, waarin het aantal gemeenten wordt teruggebracht tot 26, wordt ongewijzigd
overgenomen. 5
Na het vertrek van de Fransen, rond de jaarwisseling van 1813-1814, blijft de gemeentelijke
indeling van het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal bestaan tot 1818. Per 1 januari van
dat jaar treedt een provinciaal bestuursreglement voor het platteland in werking, waarbij een aantal
gemeenten wordt samengevoegd. Het gebied telt nu nog zestien gemeenten. 6
1 Zie onder andere: D.J.G. Buurman, ‘Schets van de opeenvolgende bestuursindelingen in Gelderland
vóór de invoering van de Provinciale Wet van 1850’, in: Bijdragen en mededelingen der vereniging
Gelre 57 (1958), blz. 23-50; F. Gorissen, Niederrheinischer Städteatlas/Geldrische Städte, 1. Heft:
Nimwegen, Kleef 1956 (Publikationen der Gesellschaft für Rheinische Geschichtskunde, nr. 51);
M.J.A.V. Martens van Sevenhoven, ‘Schets van de invoering van de geschiedenis der burgerlijke
gemeenten in Gelderland vóór de invoering der Gemeentewet van 1851’, in: Jonkheer mr. A.H.
Martens van Sevenhoven: een keuze uit zijn geschriften, Arnhem 1977 (Werken der vereniging Gelre,
nr. 35), blz. 203-257; J.C. Ramaer, Geschiedkundige atlas van Nederland: De Franse tijd (1795-1815),
Den Haag 1926; J.C. Ramaer, Geschiedkundige atlas van Nederland: Het Koninkrijk der Nederlanden
(1815-1931), Den Haag 1931; T.en J. de Roos (red.), Gemeentehuizen in Gelderland: van Aalten tot
Zutphen, Arnhem/Groningen 1995 (Werken der vereniging Gelre, nr. 46).
2 Het Archief Nijmegen, archief gemeente Winssen, 1810-1817, inv. nr. 142: ‘Bulletin des Lois de
l’Empire Français/Bulletin der Wetten van het Fransche Keizerrijk’, 4 e serie, 24 en 26 april 1810 (nrs.
281 en 284).
3 Het Archief Nijmegen, archief gemeente Winssen, 1810-1817, inv. nr. 142: ‘Bulletin des Lois de
l’Empire Français/Bulletin der Wetten van het Fransche Keizerrijk’, 4 e serie, 14 mei 1810 (nr. 288).
4 Rijksarchief in Gelderland, archieven van de gewestelijke besturen in de Bataafs-Franse tijd, 1795-
1813, inv. nr. 7978: besluit van de onderprefect van het arrondissement Nijmegen, 17 juni 1811.
5 Rijksarchief in Noord-Brabant, archief van de prefect van het departement van de Monden van de
Rijn, 1810-1814, inv. nr. 1382: besluit van 4 augustus 1811.
6 Bibliotheek Arnhem, 474 B 27: ‘Reglement voor het platte land van de provincie Gelderland
benevens de verdeeling van hetzelve in hoofdschout-ambten en schout-ambten’, Arnhem 1817.
1

De meest recente golf van gemeentelijke herindelingen dateert uit het begin van de jaren
tachtig van de twintigste eeuw. Sinds 1 januari 1984 bestaan er in het Rijk van Nijmegen en het Land
van Maas en Waal nog maar acht gemeenten . 7
Wanneer men de ‘stambomen’ bestudeert, valt het op dat enkele van de huidige gemeenten sinds
1810 zelden van samenstelling zijn veranderd, zoals Groesbeek en Millingen aan de Rijn. Andere
hebben een hele rij voorgangers: West Maas en Waal maar liefst tien.
Bijgaand overzicht is beperkt tot grote wijzigingen zoals samenvoegingen, afsplitsingen en
naamswijzigingen van gemeenten; kleine grenswijzigingen zijn niet vermeld. De bijlage bevat een
alfabetische index van plaatsnamen, die aangeeft tot welke huidige gemeente een bepaalde plaats
behoort.
Paula Croonen en Rob Camps
Regionaal Archief Nijmegen
7 Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 13 februari 1980 (nrs. 39-40) en 6 juli 1983 (nr. 327).
2

8 9 10 11
8 Zie voetnoot 3.
9 Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Winssen-Ambts en Winssen-Rijks aparte
gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Winssen. Zie de voetnoten 3 en 4.
10 Per 1 januari 1818 worden Ewijk en Winssen samengevoegd tot de nieuwe gemeente Ewijk;
Beuningen en Weurt worden samengevoegd tot de nieuwe gemeente Beuningen. Zie voetnoot 6.
11 Per 1 juli 1980 worden Ewijk en Beuningen samengevoegd tot de nieuwe gemeente Beuningen.
Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 13 februari 1980 (nr. 39). Ad van der Meer en Onno
Boonstra, Repertorium van Nederlandse gemeenten, Den Haag 2006, blz. 92, menen ten onrechte
dat Ewijk pas per 1 januari 1984 is opgegaan in de nieuwe gemeente Beuningen.
3

12 13 14 15
12
Zie voetnoot 3.
13
Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Afferden en Deest aparte gemeenten; in de
praktijk is er echter sprake van één gemeente Afferden. Zie de voetnoten 3 en 4.
14
Per 1 januari 1818 worden Druten, Afferden en Puiflijk samengevoegd tot de nieuwe gemeente
Druten. Zie voetnoot 6.
15
Per 1 januari 1984 worden Druten en Horssen samengevoegd tot de nieuwe gemeente Druten.
Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 6 juli 1983 (nr. 327).
4

16 17
16 Zie voetnoot 3.
17 Per 1 januari 1818 worden Groesbeek en Nederrijkswald – dat in de periode 1810-1817 deel
uitmaakte van de gemeente Beek-Ubbergen - samengevoegd tot de nieuwe gemeente Groesbeek.
Zie voetnoot 6.
5

18 19 20 21 22
18 Zie voetnoot 3.
19 Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Heumen en Malden evenals Overasselt en
Nederasselt aparte gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Heumen en één
gemeente Overasselt. Zie de voetnoten 3 en 4.
20 Per 1 mei 1923 worden Balgoij en Keent en Overasselt samengevoegd tot de nieuwe gemeente
Overasselt. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 14 april 1923 (nr. 134).
21 Per 1 januari 1958 gaat Keent naar de gemeente Ravenstein in Noord-Brabant, als gevolg van een
grenswijziging tussen Gelderland en Noord-Brabant in verband met de verlegging van de Maas.
Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 23 juli 1957 (nr. 314).
22 Per 1 juli 1980 worden Heumen en Overasselt (minus Balgoij) samengevoegd tot de nieuwe
gemeente Heumen; Balgoij gaat naar Wijchen. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 13
februari 1980 (nr. 40). Ad van der Meer en Onno Boonstra, Repertorium van Nederlandse gemeenten,
Den Haag 2006, blz. 152, menen ten onrechte dat Overasselt pas per 1 januari 1984 is opgegaan in
de nieuwe gemeente Heumen.
6

23 24 25 26
23 Zie voetnoot 3.
24 Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Millingen en Schenkenschans aparte
gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Millingen. Zie de voetnoten 3 en 4.
25 Op grond van het Nederlands-Pruisische grenstraktaat van 7 oktober 1816 gaat Schenkenschans
per 1 maart 1817 naar Pruisen. E.J.Th.A.M.A. Smit, De oude Kleefse enclaves en hun overgang naar
Gelderland 1795-1817, Zutphen 1975, blz. 126-128.
26 De naamswijziging vindt plaats per 1 januari 1955. Gemeentehuis Millingen aan de Rijn, archief
gemeentebestuur: raadsbesluit van 18 maart 1954.
7

27 28 29 30
27 Zie voetnoot 3. In het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 wordt alleen ‘Beek’ genoemd, in alle
andere bronnen wordt steeds over ‘Beek-Ubbergen’ gesproken.
28 Volgens het Keizerlijk decreet van 14 mei 1810 zijn Beek-Ubbergen, Nederrijkswald, Ooij en
Persingen alsmede Erlecom aparte gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente
Beek-Ubbergen en één gemeente Ooij en Persingen. Zie de voetnoten 3 en 4.
29 Op grond van het Nederlands-Pruisische grenstraktaat van 7 oktober 1816 gaan Leuth en
Kekerdom van Pruisen naar Beek-Ubbergen per 1 maart 1817. E.J.Th.A.M.A. Smit, De oude Kleefse
enclaves en hun overgang naar Gelderland 1795-1817, Zutphen 1975, blz. 126-128.
30 Per 1 januari 1818 worden Beek-Ubbergen (minus Nederrijkswald) en Ooij en Persingen
samengevoegd tot de nieuwe gemeente Ubbergen; Nederrijkswald gaat naar Groesbeek. Zie
voetnoot 6.
8

31 32 33 34 35
31 Zie voetnoot 3.
32 Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Appeltern en Altforst aparte gemeenten; in de
praktijk is er echter sprake van één gemeente Appeltern. Zie de voetnoten 3 en 4.
33 Per 1 januari 1818 worden Appeltern, Alphen en Maasbommel samengevoegd tot de nieuwe
gemeente Appeltern; Wamel en Leeuwen tot de nieuwe gemeente Wamel. Zie voetnoot 6.
34 Per 1 januari 1984 worden Appeltern, Wamel en Dreumel samengevoegd tot de nieuwe gemeente
Wamel; een gedeelte van de gemeente Dreumel gaat naar Heerewaarden. Staatsblad van het
Koninkrijk der Nederlanden, 6 juli 1983 (nr.327).
35 De naamswijziging vindt plaats per 1 juli 1985. Gemeentehuis West Maas en Waal te Beneden-
Leeuwen, archief gemeentebestuur: raadsbesluit van 24 mei 1984.
9

36 37 38 39 40
36 Zie voetnoot 3.
37 Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Hernen en Leur aparte gemeenten; in de
praktijk is er echter sprake van één gemeente Hernen en Leur. Zie de voetnoten 3 en 4.
38 Per 1 januari 1818 worden Wijchen en Niftrik samengevoegd tot de nieuwe gemeente Wijchen;
Bergharen en Hernen tot de nieuwe gemeente Bergharen. Zie voetnoot 6.
39 Per 1 juli 1980 gaat Balgoij van Overasselt naar Wijchen. Staatsblad van het Koninkrijk der
Nederlanden, 13 februari 1980 (nr. 40).
40 Per 1 januari 1984 worden Wijchen, Batenburg en Bergharen samengevoegd tot de nieuwe
gemeente Wijchen. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 6 juli 1983 (nr. 327).
10

Alfabetische index van plaatsnamen
Plaats Zie het schema van de huidige gemeente
Afferden Druten
Alphen West Maas en Waal
Altforst West Maas en Waal
Appeltern West Maas en Waal
Balgoij Heumen
Wijchen
Batenburg Wijchen
Beek-Ubbergen Ubbergen
Bergharen Wijchen
Beuningen Beuningen
Deest Druten
Dreumel West Maas en Waal
Druten Druten
Erlecom Ubbergen
Ewijk Beuningen
Groesbeek Groesbeek
Heerewaarden West Maas en Waal
Hernen Wijchen
Heumen Heumen
Horssen Druten
Keent Heumen
Kekerdom Ubbergen
Leeuwen West Maas en Waal
Leur Wijchen
Leuth Ubbergen
Maasbommel West Maas en Waal
Malden Heumen
Millingen Millingen aan de Rijn
Nederasselt Heumen
Nederrijkswald Groesbeek
Ubbergen
Niftrik Wijchen
Ooij Ubbergen
Overasselt Heumen
Persingen Ubbergen
Puiflijk Druten
Schenkenschans Millingen aan de Rijn
Ubbergen Ubbergen
Wamel West Maas en Waal
West Maas en Waal West Maas en Waal
Weurt Beuningen
Winssen (-Ambts en –Rijks) Beuningen
Wijchen Wijchen
11