les jeunes historiens ont la parole - Centre for Historical Research ...

Studiedag voor jonge historici – Eerste Wereldoorlog – Tweede Wereldoorlog
Journée d’étude “jeunes historiens” – Première Guerre mondiale – Seconde Guerre mondiale
Pieter-Jan Van Gucht
(UGent)
Spionitis in de Eerste Wereldoorlog.
Een bijdrage aan de geschiedenis van de Belgische Augusterlebnis
Het beeld van de Belgische entrée en guerre waarbij een eensgezind volk zich achter Vorst en
Regering schaarde ter verdediging van de eer en integriteit van het vaderland werd door recente
literatuur reeds scherp bijgesteld. We weten vandaag immers dat er niet enkel sprake was van
eendrachtig patriottisme; ook paniek en chaos maakten deel uit van de volksreactie op het Duitse
ultimatum aan België uit de begindagen van augustus 1914. Zeker in de steden leek de bevolking
bijvoorbeeld in de greep te zijn van een sterk anti-Duits ressentiment, geuit in rellen en de jacht op
Duitse spionnen. In de lijn van Stéphane Audoin-Rouzeau en Annette Becker kunnen deze
fenomenen aangehaald worden als illustraties van het zelf-mobiliserende effect dat het uitbreken
van de oorlog had op de bevolking van de deelnemende landen. Met deze verhandeling werd in de
eerste plaats getracht om op bescheiden schaal na te gaan of het feitelijke bronnenmateriaal deze
visie wel ondersteunt, een compleet en genuanceerd beeld op de Belgische Augusterlebnis is
immers vooralsnog niet voorhanden. De Belgische entrée en guerre blijft met andere woorden een
valabel en interessant onderzoeksonderwerp dat onze aandacht verdient. Het van naderbij
bekijken van, in casu, de spionnenkoorts die zich voordeed bij de Belgische bevolking kan ons zo
op zeer directe manier inzicht verschaffen in een aantal aspecten van de nieuwe vorm van oorlog
die in 1914 aan de einder verscheen.
Het feitelijke bronnenonderzoek werd op uitgebreide wijze omkaderd. Op theoretisch vlak werd
ingegaan op de culture de guerre-stelling en enkele nauw hieraan gelieerde begrippen. Op
historisch vlak werd aandacht besteed aan drie brede thema's: de situatie van de staat België in de
periode net voor 1914, de Duitse kolonie in België en de Belgische entrée en guerre.
De nauwgezette verwerking van de Brusselse Rijkswachtarchieven die de schriftelijke neerslag
vormen van de behandeling van enkele honderden spionagezaken vormt dan de kern van dit werk.
Teneinde het potentieel van het onderzochte materiaal maximaal te benutten werd daarbij getracht
om rekening te houden met alle aspecten van de bron. Zo werd ingegaan op het tijdskader waarin
elk dossier zich afspeelde, op de identiteit van de verklikker en zijn eventueel opgegeven
motieven, op de verdachtmaking zelf en op de behandeling die de betrokken autoriteiten aan de
zaken gaven, dit alles met interessante conclusies tot gevolg. Enerzijds is een duidelijke
ondersteuning te vinden voor de stelling dat de Brusselse bevolking blijk gaf van een 'zelfmobilisatie'
naar aanleiding van het Duitse ultimatum. De tijdssituering van de onderzochte zaken,
de terugkeer van patriottisch/nationalistisch geïnspireerde elementen in de geuite motieven van
verklikkers, de verdachtmakingen zelf en de 'absurditeit' van de gemaakte beschuldigingen lijken
allemaal te wijzen op een sterk 'etnisch' facet van het gehele fenomeen. Verklikkers leken, onder
'invloed' van de heersende oorlogscultuur, 'te zien wat ze willen zien'. De zoektocht naar 'de
Duitse spion' komt in dit licht naar voren als een onbewust coping mechanism dat de bevolking
toelaat zichzelf in te schakelen in de oorlogsinspanningen en aldus 'bij te dragen' en de eigen
onzekerheden weg te nemen. Deze interpretatie gaat echter voorbij aan wat we de 'andere zijde'
van de bekomen onderzoeksresultaten kunnen noemen. Het sterke overwicht aan anonieme
verklikkingen, gecombineerd met de extreme laagdrempeligheid van de 'daad' op zich (een
volstrekt anonieme postkaart naar de Rijkswacht volstond) doet op zich al twijfelen aan de
oprechtheid van vele geuite beschuldigingen. Dat persoonlijke afrekeningen en verklikkingen
6