les jeunes historiens ont la parole - Centre for Historical Research ...

Jef GHYSENS
(VUB)
Studiedag voor jonge historici – Eerste Wereldoorlog – Tweede Wereldoorlog
Journée d’étude “jeunes historiens” – Première Guerre mondiale – Seconde Guerre mondiale
Desertie en insubordinatie in het Belgisch leger.
De werking van de krijgsraad in de 1 ste Legerdivisie. Verschuivingen en
contrasten, 1914-1918
Het onderwerp van dit thesisonderzoek bestaat uit de militaire misdrijven van desertie en
insubordinatie, en de verschillende wijzen waarop deze in de Belgische 1 ste Legerdivisie bestraft
werden doorheen de Eerste Wereldoorlog. Er zijn een aantal redenen die ervoor gezorgd hebben
dat het uitgerekend deze specifieke misdrijven en deze welbepaalde legergroep zijn waarop een
blik wordt geworpen. De onderzochte misdrijven in kwestie vertegenwoordigen namelijk het
overgrote merendeel van alle dossiers in het archief van de krijgsraad en vormen veruit de meest
interessante onderzoeksmaterie (in tegenstelling tot ‘minder belangrijke’ misdrijven zoals diefstal
en dergelijke). Voor de 1 ste Legerdivisie werd voornamelijk geopteerd omdat deze divisie aan het
– in vergelijking met andere plekken aan het Westelijk front – eerder rustige IJzerfront toch
regelmatig in de meer gevaarlijke sectoren werd ingezet, hetgeen uiteraard een belangrijke rol kon
spelen met betrekking tot desertie of het weigeren van bevelen.
De centrale vraag die in dit onderzoek wordt gesteld is deze of men in de Belgische krijgsraad
voor de bestraffing van beide misdrijven de voorschriften volgde die opgesteld waren in het
militaire strafwetboek – de code pénal militaire – of niet. Dit boek dateerde immers uit 1870 en de
regels die het bevatte waren nog nooit blootgesteld aan een daadwerkelijke oorlogssituatie zoals
die zich in 1914 zou voordoen. Naast deze hoofdvraag worden er nog een aantal verwante
aspecten onder de loep genomen. Zo werd er in de code pénal bijvoorbeeld steeds een
onderscheid gemaakt tussen misdrijven gepleegd ‘in oorlogstijd’ (achter de linies, tijdens
rustperiodes,…) of ‘in tegenwoordigheid van de vijand’ (aan het front zelf, tijdens de
krijgsverrichtingen,…). Dit onderscheid had een belangrijke invloed op de voorgestelde strafmaat.
De officiële straffen voor insubordinatie en desertie ‘in tegenwoordigheid van de vijand’ waren
respectievelijk de doodstraf en een opsluitingsstraf van 10 tot 15 jaar.
Wanneer men deze strafmaten in beschouwing neemt, dient er rekening gehouden te worden met
één van de voornaamste specifieke kenmerken van het Belgische front in de oorlog: de
onderwaterzetting van de IJzervlakte. Deze inundatietactiek, die enerzijds een halt toeriep aan de
Duitse opmars en zorgde voor een relatief rustige frontlinie, bracht aan de andere kant ook het
gevolg met zich mee dat het Belgische leger, in tegenstelling tot alle andere strijdende partijen,
volledig afgesloten was geraakt van het grootste deel van het nationale grondgebied, en slechts
zeer moeilijk nieuwe soldaten kon rekruteren uit de bevolking.
Eén van de grootste problemen waar het Belgische opperbevel dan ook mee te kampen kreeg, was
het op peil houden van de troepensterkte. Het spreekt voor zich dat deze, indien men met grote
aantallen deserteurs en dienstweigeraars te maken kreeg en die ook volgens de regels zou
bestraffen, aan hoge snelheid drastisch zou verminderen, hetgeen de situatie van het Belgisch
leger onhoudbaar zou maken. Een erg belangrijk punt dat doorheen het hele onderzoek naar voren
komt is het dilemma dat men op dit gebied had, en de methoden die men toepaste om dit enigszins
te omzeilen. Enkele aspecten die in dit verband in het onderzoek aan bod komen zijn de aantallen
van de gepleegde misdrijven (waarbij steeds een chronologische aanpak gehanteerd wordt), de
verschillen die zich voordeden naargelang de rang van de betichte, de effectieve uitvoering van de
14