Rapport Duurzaamheidskwaliteitseisen Stadshavens ... - Vakmanstad

Duurzaamheidskwaliteitseisen Stadshavens
Integrale gebiedsontwikkeling als
samenlevingsopbouw
Notitie: Rotterdam Vakmanstad/Skillcity
1

Colofon
Het programmabureau Stadshavens Rotterdam is
een samenwerkingsverband tussen de gemeente Rotterdam
en het Havenbedrijf Rotterdam N.V.
Auteur: Henk Oosterling
Tekst – en beeldredactie: Programmabureau Stadshavens Rotterdam
Vormgeving: Ana Keijzer
Programmabureau Stadshavens Rotterdam
Heijplaatstraat 17, 3089 JB Rotterdam (haven 2600)
Postbus 54503, 3008 KA Rotterdam
+31 (0)10 283 3800
info@stadshavensrotterdam.nl
11 oktober 2011
Inhoudsopgave
2

Inleiding................................................................................................................................................................
4
GEBIEDSIMAGO: BLAUW-GROENE CLEANTECH................................................
5
INTEGRALE GEBIEDSONTWIKKELING: FOOTPRINT/FOODPRINT
....................................................................................................................................... 7
DE GROEN-BLAUWE MACHINE: INTERCULTUREEL, INTEGRAAL, DUURZAAM
VAKMANSCHAP..........................................................................................................
9
OPSCHALEN EN TERUGPLOEGEN: WERKEN-LEREN-WONEN
..................................................................................................................................... 11
DUURZAAMHEID: ECONOMISCH, FYSIEK, SOCIAAL EN CULTUREEL
..................................................................................................................................... 13
DUURZAAMHEIDSKWALITEITSEISEN: WAT IS DUURZAAMHEID ALS
WAARDE WAARD? ................................................................................................... 18
INNOVATIEVE BEDRIJFSCULTUREN, WOONMILIEUS EN LEEFSTIJLEN
..................................................................................................................................... 20
3

Inleiding
Deze notitie ligt in het verlengde van de Ontwerp Structuurvisie (OSV) van januari 2011
waarin onder de titel New Green Deal de Clean Tech Delta ressorteert en van twee
eerdere, in opdracht van Stadshavens geschreven rapporten: de Sociale Strategie
Stadshavens (SSS) van Concire/WSA, uitgebracht in september 2010 en Van woestijn
naar goudmijn (WG) van DRIFT/DSA, dat in mei 2011 het levenslicht zag. Daarnaast
wordt er gerefereerd aan De straat van de Toekomst (ST) van feb. 2010 en de Inleiding
op de Spelregelkaart voor Nieuwe Initiatieven (SNI). De opdracht van Stadshavens,
ondersteund door Pact op Zuid, aan Rotterdam Vakmanstad bestond uit twee delen: 1)
het vaststellen van de sociale duurzaamheidskwaliteitseisen die van toepassing zijn op de
gebiedsontwikkeling van het M4H gebied/Heijplaat en 2) het aangeven van voor deze
gebiedsontwikkeling relevante doorlopende en aansluitende leerlijnen van het MBO via
HBO naar het universitaire onderwijs. Communityvorming met de omliggende wijken
moest erin zijn verwerkt. In deze notitie ligt het accent vooral op de
duurzaamheidskwaliteitseisen voor MerweVierhaven gebied (M4H) in het verlengde van
de eerder uitgebrachte studies.
Voor nagenoeg alle geïnterviewden (zie bijlage 1) was het duidelijk dat er na strategische
vergezichten en tactische voorzetten een overzichtelijk en concreet set scenario’s moet
komen dat de ontwikkeling van M4H gefaseerd en geschaald richting en kracht verleent.
Het concept ‘duurzaamheidskwaliteitseisen’ staat nog niet op het netvlies. Het concept
‘sociale duurzaamheid’ wordt wel benoemd maar niet geëxpliciteerd. Ook in de literatuur
wordt er slechts explorerend over geschreven. Vaak ontbreekt dit aspect volledig of
wordt het als aandachtsgebied vermeld met de opmerking dat het verder moet worden
uitgewerkt. In 2011 is er internationaal echter een versnelling in de conceptvorming waar
te nemen. Deze notitie sluit daarbij aan.
4

Gebiedsimago: blauw-groene cleantech
De beoogde operationele trajecten krijgen samenhang binnen een context die SSS
‘gebieds- of merkidentiteit’ noemt: het gebied gaat een dynamisch cleantech imago
uitstralen dat investeerders, ontwikkelaars, ondernemers, bewoners en recreanten zal
verleiden om, ieder op zijn eigen schaal, hun steentje aan de ontwikkeling bij te dragen.
De eisen die de verschillende groepen in ruil voor hun bijdrage stellen, verschillen echter
aanzienlijk. Bedrijven willen iets anders dan bewoners, recreanten hebben een kortere
spanningsboog dan investeerders en ontwikkelaars. Gefaseerd en gespecificeerd
tegemoet komen aan deze eisen garandeert betrokkenheid op lange termijn. Die
betrokkenheid is de basis voor het gedifferentieerde concept van duurzaamheid dat aan
de visie van Stadshavens ten grondslag ligt.
Hoe Stadshavens ontwikkeld moet worden, daarover verschillen de meningen. Een van
de vragen is bij wie het eigenaarschap ligt. Een andere betreft de discrepantie in aanpak
van strikt planologisch georiënteerde experts en ecologisch gemotiveerde experts. De
eersten willen voornamelijk de markt het werk laten doen en zetten in op open PPS
constructies, de laatsten situeren zo’n PPS binnen een normatief kader vanuit een
gedifferentieerd concept van duurzaamheid. Op de vraag ”wie initieert en regisseert?”
zijn dan verschillende antwoorden mogelijk. Maar over één ding zijn beide groepen het
wel degelijk eens: het mag geen blauwdruk zijn. Beide opteren ze voor open scenario’s.
Daarin gaat het niet langer om een bottom up òf top down aanpak. Evenmin om
grootschaligheid of kleinschaligheid. Een open source aanpak is cyclisch: strategische,
tactische en operationele overwegingen worden voortdurend in elkaar terug ge’looped’.
Deze organische ontwikkeling stelt de gebruiker centraal, is flexibel, zoekt telkens weer
opnieuw gemeenschappelijke waarden en ambities, zoomt in en uit en laat zich
omschrijven als een vorm van slow urbanism. Door zijn efficiëntie werkt dit cluster van
scenario’s echter daadkrachtiger en sneller door. In zo’n lerende organisatie worden de
zetten door de betrokken partijen gedurende het proces bijgesteld en aangescherpt,
waardoor gedane investeringen ‘teruggeploegd’ worden in het proces zelf en niet uit het
gebied weglekken. Deze cycliciteit is de basis van wat financiële duurzaamheid kan
worden genoemd en dat zijn beslag zou kunnen krijgen in het door WG beoogde
‘revolving fund’. De check op het proces is ‘een stip op de horizon’ als uitdrukking van
een ‘samenhangende en overkoepelende visie’ (WG).
We moeten realistisch zijn in de inschatting van de huidige situatie als het om imago
gaat. De uitgangssituatie is niet gunstig. Het huidige imago van M4H als voormalige
tippelzone en onveilige, industriële rommelzone is negatief. Het is een post-industriële
restruimte. De bedrijven die er nu gevestigd zijn, stellen veiligheid voorop en definiëren
dit in termen van hekken en camera’s. Maar het is ook een havengebied waar sappen en
fruit worden overgeslagen en waar de Eon met restwarmte bezig is. Ondanks het
negatieve imago zijn er dus ook werkbare aspecten zoals voedseldistributie en
energieopwekking voorhanden. Bovendien ligt het gebied dicht bij de ambachtelijke
dorpskern van het oude Delfshaven. Het HAKAgebouw met zijn coöperatieve historie
herinnert aan een in deze ambachtelijkheid verankerd vakmanschap. In het HAKAconcept
was ook voedseldistributie een substantieel deel van de bedrijvigheid. Kortom,
energie, vakmanschap, voedselproductie en samenwerking zijn vanouds bedrijfsmatige
indicatoren voor het gebied. Precies deze ‘historische ruimtelijke hoofdstructuur’ biedt
het gebied ‘ontwikkelkracht’(SNI).
5

Inspelend op dit imago kan de gedachte aan
innovatieve maakindustrie en Clean Tech in
de geschiedenis van het gebied worden
verankerd. Clean tech is de overkoepelende
term voor de samenhang tussen midtech en
hightech, ook op het gebied van de
medische technologie of medtech. Voor het
M4H gebied houdt dit vooral in dat zich in
een klimaatbestendig en energieneutraal
woonmilieu een cluster van innovatieve,
toekomstbestendige bedrijven en
kennisinstellingen vestigt. Het is zaak de in
Rotterdam en omstreken aanwezig kunde
en kennis zo te organiseren en op elkaar
aan te sluiten dat de bedrijven en
ondernemers daarvan in dit nieuwe gebied
optimaal gebruik kunnen maken.
Cleantech; midtechen hightech medtech
Op korte termijn zal deze gedachte vooral de pioniers en trendsetters uit het
Rogersmodel (SSS) dat als uitgangspunt voor de ontwikkeling wordt gehanteerd,
inspireren. De ontwikkeling ‘van Vrijstaat naar Stadsoase’(WG) krijgt daadwerkelijk
gestalte als vanuit Freezones – cultuur-economisch - via Urban Living Labs – fysieksociaal
– Green Collar Jobs(SSS) – sociaal-economisch – worden gecreëerd.
Deze imago aspecten vergen een vertaalslag naar de Rotterdamse situatie die, gegeven
zijn voorgeschiedenis van arbeidsimigratie, heel specifiek is. Ze worden vertaald naar
een 21 e eeuws vakmanschap met een culturele ambitie. De basis van een
ondernemende, innovatieve maakindustrie ligt ingebed in stage- en scholingstrajecten
waarin midtech, medtech en hightech op elkaar worden aangesloten.
Aansluiting midtech-hightech/medtech-hightech
Er zijn al veel partijen bezig om deze aansluiting te realiseren. YES Delft is een
ondernemerscentrum dat technisch ondernemerschap uitdraagt en in al zijn fasen
ondersteunt. YES Delft biedt praktische ondersteuning bij de oprichting en ontwikkeling van
innovatieve bedrijfjes. 1 Voor het werven van studenten uit de hightech is het duurzame
uitzendbureau GreenBlue een uitstekende optie. 2 GreenBlue werkt direct samen met YES
en zijn gericht op innovatieve praktijken op de TU Delft waarin potentiële kandidaten voor
nieuwe bedrijfjes participeren. ‘Slim product design’(WG) vergt verbinding met design
academies en -hogescholen waar ecodesign steeds belangrijker wordt. In fase 1 waarin
cultuureconomische aspecten een belangrijke factor zijn om het gebied te ontsluiten
kunnen jaarlijks beursen worden georganiseerd waarin deze designs worden getoond. Voor
de aansluiting medtech op hightech zijn al initiatieven ontplooid. In de door Fortress
beheerde Science tower op het Marconiplein wordt EMC Viroclinics (Ab Osterhaus)
gevestigd. Daaraan zijn Zadkine MBO laboranten verbonden die zo kunnen doorgroeien
naar HBO opleidingen.
Deze opschaling in de innovatieve maakindustrie tekent zich af tegen de achtergrond van
een ‘blauw’ concept met watertechnologie gericht op klimaatbestendigheid als core
business. Ten slotte verbinden beide elementen – vakmanschap en watertechnologie -
1 http://www.yesdelft.nl/OverYESDelft.aspx
2 http://www.greenblue.nl/
6

zich met een ‘groen’ concept: het creëren van een energieneutrale en gezonde
leefomgeving waarin door de accenten op recycling en upcycling bedrijvigheid (WG) een
‘biobased’ footprint via een foodprint wordt verbonden met het dagelijkse leven van de
bewoners in en rond het gebied.
Integrale gebiedsontwikkeling: footprint/foodprint
Waar hebben we het dan precies over? M4H is een onderdeel van de grotere strategie die
in OSV wordt uiteengezet. In het licht van deze strategie worden tactische allianties en
operationele trajectenvoorstellen geformuleerd die een reële, integrale ontwikkeling van
het gebied in fases zichtbaar moeten maken. Daarbij wordt voortgebouwd op reeds
gestarte projecten, zoals het HAKA gebouw waarvan het interieur met allerlei functies
vanuit een strak footprintconcept is gerealiseerd 3 , en biobased initiatieven die vanaf 2011
tot 2030 een geleidelijke transitie naar een innovatieve maakindustrie effectueren. Om
een uitnodigende, gezonde, dus veilige openbare ruimte te kunnen realiseren is het
implementeren van groene, kleinschalige initiatieven – zoals de projecten à la Tijdelijk
Anders Bestemmen (TAB) 4 - van groot belang. Zeker voor de eerste fase van de
gebiedsontwikkeling.
Deze initiatieven worden opgeschaald in de tweede fase. Tussen 2015 en 2020 dienen
zich de eerste bewonersgroepen aan. De woonmilieu’s zullen conceptueel al voor die tijd
moeten worden ontwikkeld. Robuust, maar gezond en bij voorkeur aan het water,
vanzelfsprekend makkelijk bereikbaar via de Maas. Dit vooronderstelt mobiliteit over het
water, die dus ook in de eerste fase zijn beslag zal moeten krijgen. Aansluiting bij de
reeds bestaande RDM faciliteit ligt voor de hand. Deze kan worden opgeschaald vanuit de
organische ontwikkeling van het gebied. Zo wordt de verbinding met Heyplaat
meegenomen in de ontwikkeling van M4H. Door sociaal-culturele evenementen voor de
ontsluiting van het gebied aan deze mobiliteit te koppelen kan de avond- en
weekendluwte van deze dienst worden gepareerd. De vestiging van een letterlijk
bloeiende restauratieve, uniek blauw-groene horeca faciliteit – vergelijkbaar met Villa
Augustus in Dordrecht - komt daarmee als trekker van het gebied in beeld. Deze sluit
uitstekend aan bij parallelle groene ontwikkelingen als foodprint waarbij samenwerking
met bioboeren op de Zuid-Hollandse eilanden tot de mogelijkheden behoort. 5 Recreëren,
wonen, werken en leren komen in zo’n gebiedstrekker samen. Zo wordt het negatieve
imago langzaam omgebogen en getransformeerd.
Energie en voeding zijn transitionele ijkpunten. Het uitgeven van kavels voor
stadslandbouw dient vanuit dit transitionele perspectief te worden ingeschat: geleidelijk
aan zal dat wat nu nog een afzonderlijke faciliteit is ingebouwd moeten worden in de
gebouwde omgeving. Transitie wordt infrastructuur wanneer in het clean tech gerichte
gebied footprint en foodprint zich in elkaar gaan spiegelen. Dit zal in duurzame
woonmilieu’s en in duurzame bedrijfsvoering zijn beslag krijgen. Als opmaat behoort
aansluiting bij stadsbrede coalities als Healthy Cities – in september 2009 is Rotterdam
door de WHO als eerste in Nederland erkend – tot de mogelijkheden.
Biomassaverwerking tekent zich ook af tegen deze blauw-groene, fysiek-culturele
3 http://www.dsarotterdam.com/#/projects/70/KRINGLOOP+KANTOOR+-+HAKA/
4 http://www.tijdelijkandersbestemmen.nl/
5 Jan-Willem van der Schans van de Wageningen Uiversiteit (Strategie en Verandering, Onderzoeksveld Markt
en Ketens,Landbouw Economisch Instituut) heeft hiervoor op andere plekken in Nederland al concrete
strategieën uitgewerkt. Zie: http://www.eetbaarrotterdam.nl/2011/04/ruimte-voor-stadslandbouw-inrotterdam
7

horizon. De integraliteit van deze fysieke energiehuishouding, op productie gerichte
foodprint en via het water ontsloten mobiliteit zal de vestiging van innovatieve bedrijven,
gekoppeld aan kennisinstellingen, stimuleren.
Tegen dit blauw-groene perspectief tekent de opstartfase van M4H zich af. Fase 1 is de
meest expliciete transitiefase, maar daarom niet minder belangrijk. Zaak is het gebied in
2015 niet alleen bedrijfmatig, maar vooral ook recreatief toegankelijk en leefbaar te
hebben gemaakt. Het draagvlak van het nieuwe imago zal dan zichtbaar worden.
Foodprint trajecten beginnen met productiegerichte urban farming aan de Marconistrip.
Recycling realiseert zich in dit perspectief als grondsanering via grootschalige aanplant
van gewassen zoals hennep in loodsen. Dit wordt des te interessanter als in fase 2 dit
project overgaat in een biobased productieketen van bouwmaterialen 6 of misschien wel in
een productielijn in de fashion keten, zodat deze fysieke investering ook cultureel
rendeert met sociale meerwaarde als daar stagenetwerken van MBO en HBO aan worden
verbonden. Bedrijven met een energieneutrale footprint, zoals Croon, die duurzaamheid
al bedrijfsmatig effectief implementeert – hun jaarverslag 2010 kent als
hoofdstukindeling: People, Planet, Profit, met een paragraaf Prosperity – en een human
being management 7 beogen, passen uitstekend in dit blauw-groene profiel.
Hoe deze gefaseerde, open
source ontwikkeling scherp in
beeld te krijgen? Het
sleutelconcept is integraliteit,
zoals de ‘criteria voor een
quickscan’(SNI) ook
aangeven. In de OSV wordt
integraliteit gefundeerd op
vier pijlers: fysiek, economie,
milieu en sociaal-cultureel.
Maar reikt duurzaamheid niet
verder dan louter milieutechnische aspecten? Als dat zo is, is deze categoriale toespitsing
te beperkt. Duurzaamheid is integraal en zal dan ook doorwerken op alle domeinen.
Naast fysiek-economische aspecten kent duurzaamheid ook sociale en culturele, zelfs
financiële aspecten. Kortom, deze pijlerstructuur volstaat niet. In deze notitie worden
pijlers domeinen en wordt de onderlinge verhouding enigszins bijgesteld. Fysiek en
economie staan nog als een huis, maar sociaal en cultureel worden losgetornd, omdat
voor de ‘placemaking’ – het ontsluiten van het gebied - cultuurbeleid een eigen visie en
aanpak vergt. Dit is in de opstartfase cruciaal.
6 Zie: http://daglichtproductie.nl
7 Deze terminologie wordt al gebruikt in het nieuwe beleidsplan van de GGD ‘Samen werken aan Goede
Gezondheid’: “Dit vraagt een breed personeelsbeleid, waarin ‘human resource management’, zich ontwikkelt
richting een ‘human being management’, waarin ondernemers collectief meer sociaal duurzaam omgaan met
hun werknemers”(19). 8

Het rapport ‘Freezones Stadshavens’ van december 2010 was een eerste verkenning van
dit culturele aspect. Wil het gebied voor een breder publiek worden ontsloten om het
negatieve imago te transformeren en moet tegen 2020 bij bovenmodale, potentiële
bewoners de wens leven zich blijvend in dit gebied te vestigen, dan is het zaak, naast het
intelligent optuigen van een innovatieve maakindustrie nu al de leefbaarheid vanuit
cultureel persepctief apart aan te pakken. Ook daar zal duurzaamheid een rol moeten
spelen. Een simpel maar sprekend voorbeeld is de energie opwekkende dancefloor, ooit
ingebouwd in het oude Nighttown, dat in het nieuwe complex in M4H opnieuw een
attractie moet worden. Zoals in de commerciële value proposition voor CTD gezocht
wordt naar unique selling point, zo zullen ook de cultuur-economische componenten in
fase 1 hun USP’s binnen het blauw-groene concept vinden.
Zo dienen zich na een op
integraliteit gerichte herindeling
vier domeinen in de
gebiedsontwikkeling aan die via
duurzaamheidskwaliteitseisen
zo in elkaar worden vervlochten
dat investeringen in het ene
domein in alle andere gaan
renderen. Dat is de crux van
basale waardecreatie. Daar is
echter geen blauwdruk voor te
ontwikkelen. Het slagen van
integrale gebiedsontwikkeling is
voor een belangrijk deel
afhankelijk van een slimme,
open constructie die niet van te
voren vastlegt hoe over 20 jaar
de blauw-groene cleantech zich zal hebben ontvouwd.
In deze structurele openheid dient zich wel een planningsfrictie aan: ondanks de
openheid moeten de kwaliteitseisen wel een inbedding afbakenen waardoor het beoogde
imago van het gebied gewaarborgd wordt. Om de processuele flexibiliteit van de
gebiedsontwikkelingstrajecten zo groot mogelijk te houden, is een zo divers mogelijk
duurzaamheidsconcept vereist. Belanghebbende partijen kunnen zo per fase en op
specifieke schalen hun belangen in beeld krijgen. Het duurzaamheidsimago wordt sterker
naarmate meer partijen het in onderlinge afstemming in hun ontwerp en pr meenemen.
Communicatie en participatie zijn sowieso doorslaggevend als hnet gaat om het slagen
van de duurzaamheidsaanpak van Stadshavens. De integrale doorwerking van
duurzaamheid voorbij louter
milieutechnische aspecten maakt dat het
blijvend onderwerp van gesprek en
reflectie is.
De groen-blauwe machine:
intercultureel, integraal,
duurzaam vakmanschap
Fysiek, economie, sociaal en cultureel
worden vanuit een integrale visie met
elkaar vervlochten. De integrale
Leefbaarheid 2.0
9

vervlechting van deze vier domeinen komt scherp in beeld op de snijvlakken. De
economische cultuur is vakmanschap. Dat zo’n bedrijfcultuur in het Rotterdam van
vandaag zijn workforce uit 176 culturen moet putten, geeft aan dat niet alleen het
personeelsbeleid, maar ook de talentontwikkeling van ambitieuze jongeren gericht is op
wat er zich tussen – inter - culturen afspeelt. Oog voor talenten vergt oog hebben voor
wat er zich tussen al die culturen afspeelt. Op het snijvlak van sociaal en fysiek opereren
woningcorporaties die wel inzien dat in een integrale aanpak fysiek en sociaal niet meer
te scheiden zijn. Teruggeplaatst naar zijn stricte definitie toont duurzaamheid zich op het
snijvlak van het fysieke en het economische domein. En ten slotte draai alles in deze
innovatieve maakindustrie om een ambitiues vakmanschap dat interculturaliteit,
integraliteit en duurzaamheid in zich vereinigt. Samen vormen deze aspecten de basis
van de leefbaarheid van dit gebied, maar wel een die is herijkt: leefbaarheid 2.0. waarin
schoon, heel en veilig door duurzaamheid en gezondheid opgeschaald worden.
De integrale gebiedsontwikkeling van M4H als samenlevingsopbouw dekt zo de
proposities van CTD. Culturele en sociale samenlevingsopbouw om tot een blauw-groen,
klimaatbestendig leefmilieu te komen gaat hand in hand met biobased, energieneutraal
ondernemen. Deze robuuste leefomgeving biedt voor startende bedrijfjes
clustervoordelen. Zo faciliteert deze optimaal vanuit de gebiedsvisie die in drie fases
wordt gerealiseerd: tot 2015, 2015-2025 en de fase daarna. De ‘stip op de horizon’ is
‘een klimaat neutraal (energie) en klimaatbestendig (water) stadsdeel’(SNI) als ‘centrum
van ontwikkeling en innovatie”(OSV) ‘dat leeft’ (SSS) en als een ‘groene machine’ (WG)
met ‘dagelijkse bedrijvigheid direct gekoppeld is aan de stedelijke arbeidsmarkt’(OSV).
Deze sociale stijgingsmachine (SSS) werkt zowel fysiek-economisch als
cultuureconomisch als een ‘green machine’(WG). Het belang van het water rechtvaardigt
zonder meer de toevoeging ‘blauw’: een groen-blauwe machine. Naarmate dit concept
vanuit verschillende scenario’s operationeel handen en voeten krijgt, zullen de
schaduwwaarden (WG) die nu het gebied nog bespoken – negatief imago,
ontoegankelijk, vervuild en onveilig – omgezet worden in strategische kernwaarden (de
C5 van SSS). Dit schept een diepteperspectief waarop investereerders, ontwikkelaars en
bedrijven kunnen inzetten.
Netwerk accumulator
Machine is misschien toch een iets te beperkte metafoor voor het mobiliseren van
freezones, incuberen van innovatieve maakindustrie, creëren van green collar jobs,
ontwerpen van groene oases en opzetten van urban living labs. Zo’n industriële metafoor
vergt een vertaalslag naar de 21 e eeuw. Als het al om machines gaat dan zijn het vooral
accumulatoren van verbindingen. De voormalige havenstad Rotterdam is door zijn urbane
expansie, evenals overigens alle andere grootstedelijke conglomeraten, een gelaagd
weefsel van netwerken geworden. Deze openen zich naar alle kanten en zijn per definitie
‘open source’, ook al worden er door allerlei instituties en organisaties barrières
opgeworpen. De stad als lokale omgeving laat globaal allerlei ongelijksoortige verbindingen
toe die de disciplinaire, sectorale en departementale sturing van weleer overstijgen. Op
operationeel vlak gaat het dan ook allereerst om het accumuleren en verknopen van
trajecten. Deze verknopen zich tot netwerken die het weefsel vormen waarin alle partijen
10

met elkaar worden verbonden. Een van de grootste vragen blijft echter wie de regie voert
en wie er ‘eigenaar’ van is. Gedeeld eigenaarschap ligt voor de hand: “samen eigenaar van
dit gebied als een soort coöperatie”(WG). En als er in zo’n co-creatie al sprake is van
leiderschap in de conventionele zin van het woord, dan is dit paradoxaal genoeg dienend
leiderschap.
Opschalen en terugploegen: werken-leren-wonen
De combinatie wonen-werken-leren is een primair uitgangspunt voor integrale
gebiedsontwikkeling als samenlevingsopbouw. In het innovatieve MKB sluit midtech en
medtech (ROC’s )door de beschikbaarheid van vakgeschoold personeel aan op hightech
(HBO/TUD/EUR).
EUR: kenniswerkplaats duurzaamheid
In het kader van de intensievere samenwerking tussen de stad en de EUR zijn er binnen de
universiteit kenniswerkplaatsen opgericht. Daarin worden verschillende aspecten van het
grootstedelijke leven onderzocht om voorstellen te doen voor verbetering. Een van deze
kenniswerkplaatsen richt zich op duurzaamheid en wordt geleid door prof. dr. Kees van
Paridon. Via deze lijn kunnen mogelijk in het kader van servicelearning studenten van EUR
aan de gebiedsontwikkeling van M4H verbonden worden.
Nadenken over fysiek-economische en sociaal-economische investeringen in de eerste
twee fases zijn maatgevend voor wat er in fase 3 mogelijk is. Hierin ligt ook het
generationele aspect van duurzaamheid besloten. Net als de Cradle to Cradle visie
(WG/SNI; zie ook projectvoorstel Straat van de Toekomst [febr. 2010]) wijzen zij op
intergenerationele verantwoordelijkheid. Idealiter zullen huurders van de
corporatiewoningen die rond 2020 gebouwd worden en de kopers van de drijvende
woningen die na 2025 worden ontwikkeld niet alleen werknemers en zzp’ers zijn die in de
tweede fase door hun vakmanschap in dit gebied emplooi hebben gevonden. Het kunnen
ook de directeur-grootaandeelhouders van in M4H gevestigde bedrijven zijn, evenals
voormalige studenten die hier in de eerste fase hun vakstage hebben voltooid, terwijl ze
er off the grid in woonfoyers hun wooncarrières zijn begonnen. Door aansluiting van
leerlijnen en onderwijssoorten kunnen huurders doorstromen naar de koopwoningen aan
en in het water. Naast duurzame bedrijvigheid bieden wooncarrières duurzame
leeftrajecten. Wil de verhuur en verkoop in fase 2 en 3 succesvol zijn, dan moeten ook
deze al in de eerste fase worden opgetuigd.
Op wie wordt er gemikt als het om de toekomstige bewoners van het gebied gaat?
Rotterdam heeft een dubieus imago wat betreft zijn opleidingskansen voor jongeren. De
haven heeft altijd beroepsgroepen aangetrokken waar het bovensegment in de
vaktechnische midtech zijn emplooi vond. Maar sinds 1973 ontwikkelt Rotterdam zich
economisch steeds nadrukkelijker als hightech stad, vooral economisch en medisch. De
EUR met zijn medisch cluster is wereldberoemd en vormt als het ware het hightech
perspectief van gezondheidsopleidingen op MBO en HBO niveau. De Rotterdam School of
Management (RSM) en faculteiten economie en bedrijfskunde bieden
opschaalmogelijkheden voor MBO en HBO economie en management. Met zorg en
midtech als de huidige banenmotoren bij uitstek zullen, mede met het oog op de
uitstromende grijze golf, deze opschalingsmogelijkheden moeten worden
geoptimaliseerd. Dat vergt binnen de ontwikkelambitie van M4H 1) de
onderwijstechnische formulering en realisering van een 21 e eeuws ambitieus midtech
vakmanschap, 2) een infrastructurele opschaling van midtech naar hightech en 3) de
11

ontwikkeling van een vestigingsperspectief in Stadshavens voor precies die groepen die
nu nog na het afronden van hun studie en masse de stad verlaten.
Binden en verbinden (SSS) staat voorop. Nu investeren in het onderwijs betekent dat dit
in fase 2 en 3 rendeert. In het ideale geval worden studenten werknemers, werknemers
bezoekers, bezoekers huurders en huurders kopers. Er moet dan al worden nagedacht
over de kinderen van de huidige jongeren die mogelijk ooit kopers zullen worden. Waar
kan deze tweede generatie in de omgeving op een kwalitatief goede school? Dit is een
noodzakelijke voorwaarde om afgestudeerden uit het hogere opleidingen die doorgaans
na hun studie de stad verlaten, aan de stad te binden. Een gedifferentieerde
onderwijscarrière komt, ook in het licht van de communityvorming, door deze gefaseerde
gebiedsontwikkeling als samenlevingsopbouw veel eerder in beeld. Wil de aansluiting van
midtech op hightech een reële verwachting zijn, dan zal in het basisonderwijs aandacht
moeten komen voor electrotechniek en kleinmetaal. Aandacht die verder gaat dan
voorlichting zoals nu door JINC wordt verzorgd. Omgang met materialen in clinics en
contact met bedrijven in snuffelstages liggen dan in het verschiet.
TCC op Heijplaat
Op dit moment werkt het industriële uitzendbureau TCC (Hoogvliet BV) aan de verhuizing
van hun instructielokalen in Hoogvliet naar een deel van de voormalige onderzeebootloods
op Heijplaat. Dit zal in 2012 zijn beslag moeten krijgen. Naast de reguliere lokalen zal er
een heuse demofabriek worden opgetuigd. TCC certificeert jaar in jaar uit vaklieden in de
midtech die o.a. in de maintenance werken in de petrochemische industrie. Zij houdt zich
bezig met uitzenden, detacheren en re-integratietrajeten. Er is een immens tekort. Nu
worden vaklieden vanuit alle werelddelen gerecruteerd. Samenwerking met ROC’s als
Zadkine en Albeda ligt voor de hand en is al in onderhandeling. Maar er wordt ook
aansluiting gezocht bij wijkscholen en bestaande re-integratietrajecten. Het problematische
imago van deze bedrijfstak – en sowieso van de haven – speelt hen parten. Het is deze
onbekendheid die maakt dat veel jongeren al bij voorbaat afhaken. Voeling met deze
bedrijfstak zou aanzienlijk vergroot worden als basischoolleerlingen uit de communities
rond Heijplaat en M4H in een vroeg stadium met electrotechniek en kleinmetaal in
aanraking komen. Want waar komen anders de 2000 vakkrachten per jaar die door de
grijze uitstroom vereist zijn vandaan?
Op zich lijkt dit allemaal wat voorbarig, zeker als één collegeperiode van 4 jaar de reële
maat der dingen is, terwijl investeringen in een integrale gebiedsontwikkeling een stretch
van 20 jaar hebben. Twintig jaar is ook een volledige onderwijscarrière: van
basisonderwijs (3-12) via VO/MBO (12-17) tot aan HBO/WO (18-23). Investeringen gaan
doorgaans pas renderen wanneer ze in een volgende fase of op andere schalen
doorwerken en vervolgens worden teruggeploegd naar de schaal waar ze geïnitieerd zijn.
‘Opschalen’ gaat altijd gepaard met ‘terugploegen’. Meerwaarde kan door uitgekiende
operationele trajecten gerealiseerd worden. Waardecreatie vergt deze diepteinvesteringen.
Maar dan moeten we wel in verschillende kapitaalsvormen durven denken. Het creëren
van cultureel kapitaal in de eerste ontwikkelfase zet in op het verhogen van de
belevingswaarde van het gebied. Dit wordt gematcht met sociaal kapitaal dat in de
stagetrajecten wordt ingezet en rendeert via woonfoyers/containerwoningen voor
jongeren, zoals in het Leerpark in Dordrecht. Dit culturele en sociale kapitaal vergroot de
veiligheid van het gebied en komt zo de bedrijvigheid ten goede waardoor uiteindelijk
beide kapitaalstromen ook economisch gaan renderen. Dit kapitaal rechtvaardigt in de
daaropvolgende fasen de bouw van huur- en woonappartementen, omdat voor de
ontwikkeling van dit fysieke kapitaal la in voorgeïnvesteerd in andere domeiene en op
12

andere schalen. Wat met lichte, culturele interventies in de openbare ruimte in fase 1
begon, rendeert uiteindelijk als fysiek kapitaal. En niet alleen voor M4H maar ook voor de
omliggende wijken en uiteindelijk voor de hele stad. Stadsonwikkeling krijgt hier
integraal zijn beslag. Het alles omvattende perspectief is echter intergenerationale
verantwoordelijkheid binnen een blauw-groene foot/foodprint waarin menselijk kapitaal
de basis is van waardecreatie.
Samenwerking tussen investeerders, ontwikkelaars, bedrijven, onderwijsinstellingen,
wooncorporaties en (deel)gemeentelijke diensten is doorslaggevend. Nieuwe ‘havelingen’
(WG) worden pas actief betrokken bij de vorming van het gebiedsimago als investering
en rendement zo dicht mogelijk bij elkaar worden gebracht. Het slagen van een integrale
aanpak betekent dat belangen van al deze partijen vroegtijdig op de juiste schaal en
met het oog op de volgende fasen op elkaar worden afgestemd. Rendement mag daarom
niet al te lang uitblijven. Maar de verwachtingen kunnen per partij weer aanzienlijk
verschillen. Betrokkenheid bij de integrale gebiedsontwikkeling is dus gebaat bij een
expliciete inschatting en raming van de te verwachten effecten. Het samen ontwikkelen
en vervlechten van meerdere scenario’s, uitgaande van een open gebiedsvisie, biedt
mogelijkheden, om ondanks de vereiste openheid, de duurzaamheid van het proces te
garanderen.
Duurzaamheid: economisch, fysiek, sociaal en cultureel
Vooralsnog kampt M4H met een negatief imago. De aangrenzende wijken hebben zich in
het verleden gestoord aan herrie en overlast. Bovendien hebben deelgemeentelijke
besturen, samen met ontwikkelaars en corporaties, hun eigen gebiedsvisies ontwikkeld.
Als ‘Stadshavens moet gaan leven’ (SSS) dan is, naast een duidelijke definitie van het
eigenaarschap van de direct betrokkenen en het samen ontwikkelen van reële scenario’s,
samenwerking met de omliggende buurten een primaire vereiste. Want “duurzaamheid
beklijft enkel en alleen als het wordt omarmd door de mensen die er gebruik van maken.
Als de sociale aspecten in een stad worden genegeerd dan loert het gevaar van een
zielloze stad”(ST). Pieter Winsemius formuleerde dit in het interview voor deze notitie
iets anders: “als je daar een nieuw getto wil, moet je vooral niet samenwerken met de
buurten”.
•• Economisch
13

Dat inbedding in de bestaande omgeving tijd kost, behoeft geen betoog. Evenmin dat
voor service verlening, maintenance en horeca de potentie van de wijken moet worden
gebruikt. Op die manier is te voorkomen wat er in het HAKA gebouw is gebeurd: de
maintenance wordt verzorgd door een bedrijf dat door gebrek aan contacten met de wijk
de werknemers uit andere delen van het land naar Rotterdam haalt. Ontwikkeling van en
aansluiting bij een op te zetten database waarin data over het in de wijken aanwezige
potentieel ligt opgeslagen 8 , is een vereiste voor daadwerkelijke inbedding van M4H in de
omliggende wijken.
•• Fysiek
Naast economische aspecten spelen fysieke ontwikkelingen een grote rol. Er wordt in
Delfshaven gebouwd, met name in Tussendijken/Bospolder. In het midden van het
afgelopen decennium is met het woonblok Le Medi een opschalingslag gemaakt in
wooncarrières. De huidige door Com.wonen – recentelijk Havensteder - en Proper Stok
ontwikkelde scenario’s voor nieuwe woonblokken verbreden dit aanbod in de wijk. Voor
een soepele doorstroming kunnen de ontwikkelaars in M4H gebied, met name Estrade,
dit als opmaat zien voor een doorstroom naar huur- en koopwoningen na 2020.
Een van de grootste knelpunten is het isolement van het huidige gebied dat nog eens
benadrukt wordt door de vele hekken. Voor de huidige bedrijven wordt veiligheid in deze
termen gedefinieerd. De ontsluiting van het gebied vergt voor publieke activiteiten vooral
bereikbaarheid en toegankelijkheid. Hoewel het dakpark een uitstekend uitzicht biedt op
het gebied, vormt de nieuwe doorgangsweg een enorme blokkade. Iedereen is het erover
eens dat overbrugging de oplossing zou zijn. Deze letterlijke overbrugging biedt direkt
toegang tot de rivier. De Keilestraat lijkt daartoe de meest geëigende route, zeker als het
bestaande AVL, in samenwerking met de geplande voedseltuin en eerdere cultuureconomisch
voorstellen zoals Artpark worden heroverwogen. 9
•• Sociaal
De ontsluiting van het gebied in fase 1 tot 2015 valt of staat bij de publieke
belevingswaarde ervan: er moet iets te doen zijn. Om dit te realiseren zijn periodieke
evenementen een uitstekend vehikel. Daar komen veel mensen op af. Als het idee om
een reuzerad à la Londen neer te zetten een reële optie is, zou dit in M4H een
transitionele optie zijn. Afhankelijk van dit soort activiteiten zullen mensen uit de buurt,
uit de stad of van buiten de stad komen. Zodra zulke evenementen opgenomen worden
in de jaarplanning van bezoekers is een eerste stap gezet. Het ligt voor de hand de
combinatie van Havendagen en de opening van het culturele seizoen in september van
ieder jaar in de programmering op te nemen. Recreatieve betrokkenheid wordt versterkt
als de studenten die in het gebied stagetrajecten lopen, dit gebied ook daadwerkelijk in
gebruik nemen, zoals in Dordrecht in het Leerpark gebeurt. Begeleid wonen in
woonfoyers is een opstap naar een wooncarrière. Sociaal-emotionele binding aan het
gebied begint bij zulke evenementen en trajecten. Dat veiligheid bij dit gebruik van de
ruimte gebaat is, mag duidelijk zijn. Hier ligt het omslagpunt van hekken en camera’s
naar ontsluiting en optimaal gebruik van de publieke ruimte. Voor de overgang kan een
organisatie als Watch Out instrumenteel zijn. Vanuit Deelgemeente Delfshaven wordt
8 Zie voor een begin: Synergie tussen haven en stad. Kwaliteitsuitwisseling is de sleutel tot succes. Raïtza Narain
& Müberra Öztürk, i.o.v Afd. Stadsontwikkeling,Ruimtelijke Ordening & Planologie, Instituut voor Bouw en
Bedrijfskunde, Hogeschool Rotterdam (juni 2011)
9 http://www.artpark.nl
14

gewerkt aan activering en opleiding van mensen uit omliggende wijken. Betrokken
partijen zijn al verbonden aan de Keiletafel.
Tu Delft: Sociale duurzaamheid
In "Social Sustainability and Urban Form" van de reeds eerder genoemde auteurs
is de belangrijkste conclusie: "The most important policy implication of these
findings is that care is needed in planning new urban developments or
redevelopments if these are to be socially acceptable and successful communities.
An exclusive emphasis on high density, particularly if this takes the form of
apartment accommodation with little prov ision of gardens, is unlikely to produce
happy, well-functioning communities."(p. 2139-2140 of 15-16) Dit pleidooi voor
groen wordt in talrijke studies onderbouwd.
De TU Delft kent een interdisciplinaire minor binnen de opleiding Bouwkunde
waarin de sociaalfysieke invalshoek en de relatie tussen maatschappij en ruimte
binnen de context van een wijk centraal staat. Zij richten zich op leefbaarheid,
duurzaamheid en het (aan)sturen van sociale transitieprocessen. Deze studenten
kunnen binnen een transitiewoonvoorziening worden ingezet om hen te leren
samen te werken met de in het gebied opererende corporaties en ontwikkelaars.
•• Cultuur
Aard en inhoud van culturele evenementen dragen bij aan het imago van het gebied en
aan de bekendheid die het op den duur zal verwerven. Het gaat hier niet om een
intelligente mix van zogenaamde culturele activiteiten waarbij musea en theaters
samenwerken met wijkpartijen in publieke evenementen. In onze geglobaliseerde en
gemedialiseerde wereld is de grens tussen hoge en lage cultuur allang geslecht en is
creativiteit een breed gedragen economische factor geworden. Mede door het onderzoek
van Richard Florida is duidelijk geworden dat creativiteit de kerncompetentie van een
culturele economie is. Als we de gedachte van creative industries iets oprekken komt
deze creativiteit ook vrij voor bedrijfsculturen en leefculturen in het M4H gebied in beeld.
Ook dit culturele domein wordt geschraagd door waarden als duurzaam, innovatief en
creatief, die intercultureel en vakmatig worden door vertaald. Footprint en foodprint zijn
hier integrale vectoren, wat gestalte krijgt in periodieke markten waar lokale biologische
producten worden verkocht maar waar ook het innovatieve maak- en maatwerk in de
vorm van ateliers en studio’s voor het grote publiek wordt opengesteld.
In de opstartfase biedt Freezones
een cultuureconomisch insteek.
Aan infrastructurele inbedding van
reeds aanwezige culturele
organisaties zoals die van Atelier
van Lieshout wordt al gewerkt. Het
publiek van het voormalige
Nighttown/Watt dat zich in het
gebied gaat vestigen, komt wellicht
eerder en zelfs opnieuw terug om
van TAB faciliteiten gebruik te
maken. Zeker als deze aan het
water liggen en het gebied via
waterbusdiensten wordt ontsloten.
Maar ook op sportgebied kan een
initiatief als Papendal aan de Maas
15

in een van de grote silo’s hoge ogen gooien. Jaarlijks terugkerende culturele of
sportmanifestaties moeten hun weg naar de agenda’s van bezoekers vinden. Als deze
activiteiten daarnaast kleinschalig verbonden worden met cultuur-educatieve trajecten
van het basisonderwijs en schoolsportverenigingen in de omliggende wijken overstijgen
ze dit incidentele karakter.
Als de foodprint van het gebied zich uitstrekt tussen “ecologische bedrijvigheid in de
vorm van stadslandbouw” en “industriële ecologie” (WG) – een transitionele optie waar
ook SNI op inzet – kunnen er samen met andere partners intelligente afwegingen worden
gemaakt waardoor de vrijgegeven kavels in gefaseerd trajecten aan waarde winnen.
Grond moet eerst kapitaalkrachtig groen worden. Deze op productiegerichte
stadslandbouw zal geleidelijk van rol en positie veranderen. Uiteindelijk moet het door
zijn infrastructurele inbedding in de woonomgeving in zijn vanzelfsprekendheid
onzichtbaar worden. Zo wordt grond per definitie groen zonder dat dit nog expliciet
afgebakend hoeft te worden. Het groen verdwijnt niet, het wordt in woningen en wijken
integraal doorverwerkt. Zo liggen permacultuur, voedseltuinen, groene daken, gevels en
pleinen in het verlengde van zonnepanelen, restwarmte en windenergie en doorkruisen
footprint en foodprint als vectoren de gebiedsontwikkeling van het M4H gebied.
Foodprint als accumulator
De foodprint brengt de verschillende
aspecten van duurzaamheid bij elkaar
en laat ze in elkaar renderen. Zo kan
in samenwerking met bewoners en
lokale bedrijven zoals de onder het
Dakpark gevestigde AH of het MKB in
de wijken een lokale
groente/fruitmarkt worden opgetuigd.
De nieuw te vestigen bedrijfjes en
ateliers die volgens het
deelgemeentelijke bestemmingsplan
dat samen met Proper Stok en
Com.wonen (Havensteder) op de kop
16

van de Schiedamseweg zijn gepland 10 kunnen daarbij betrokken worden. Deze
markten zijn niet concurrerend met de Grote Visserijmarkt, omdat er een ander
aanbod is. De kleine footprint maakt dat het ook voor een minder
kapitaalkrachtiger publiek beschikbaar is. Deze ‘groenmarkt’ vindt tweewekelijks
plaats. Met zulke evenementen wordt vanaf het begin aangesloten bij het
historisch DNA van het gebied – groente/fruit/voedsel - en wordt het blauwgroene
concept daadwerkelijk in werking gezet.
Deze vier domeinen van de integrale gebiedsontwikkeling overlappen elkaar in deze
trajecten. Ze worden met het oog op duurzaamheid verknoopt met veiligheid (leven in
het gebied) en mobiliteit (autoluwe delen en oplaadpunten op een te bouwen
transferium). Een van de meest interessante combinaties zien we als we over de sociaalculturele
inbedding van de innovatieve bedrijvigheid nadenken. De beoogde bedrijfjes en
ondernemingen staan fysieke en economisch garant voor een innovatieve bedrijfscultuur
die op den duur gebiedsgericht energieneutraal is . Maar naast deze fysieke en
economische componenten krijgt duurzaamheid een sociale component wanneer het
personeelsbeleid intercultureel wordt en op human being management is gericht, zodat
bijvoorbeeld tweeverdieners hun tijd beter kunnen inrichten door opvangfaciliteiten in het
gebied. Een van de pioniers – het bedrijf Croon – werkt hier al aan.
Wat betreft de fysieke ontwikkeling is het vroegtijdig ontwikkelen van virtuele
omgevingen voor toekomstige bewoners een opmaat tot de toekomstige betrokkenheid
bij de ontwikkeling van het gebied. Uit landelijke experimenten met woonmilieus blijkt
dat ecomilieus tot in de derde generatie betrokkenheid bieden, terwijl bij andere
woonmilieus de betrokkenheid al in de tweede generatie begint te tanen. In een vroeg
stadium kunnen wensen en voorkeuren van potentiële bewoners op het gebiedsimago
van M4H worden aangesloten. Maar de aanzet van wooncarrières kan ook al beginnen bij
de stage- en afstudeertrajecten waarin MBO’ers met HBO’ers en universtaire studenten
(EUR/TUD) samenwerken.
Een levende stip aan de horizon
Om de hele ontwikkeling concreet in beeld te krijgen is het volgende gedachteexperiment
wellicht instructief. Laten we uitgaan van een hele schoolcarrière. Een
midtech MBO’er uit Bospolder/Tussendijken of Schiemond heeft op zijn
basisschool voorlichting gehad van Jinc en heeft in groep 7 en 8 electrotechnische
en kleinmetaal clinics gevolgd. Op de weekend- en vakantieschool heeft hij of zij
les gehad van echte universiteitsprofessoren over nanotechnologie. De moeder die
op de school meehelpt, heeft een goede keuze kunnen maken voor een school en
de jongere is intrinsiek gemotiveerd. Deze wil een stage in de buurt hebben, maar
toch eigenlijk ook al op zichzelf wonen. Wat is er nodig om deze stagiair in staat
te stellen om zich 10 jaar later, samenwonend of getrouwd met een kind op
komst, in te laten schrijven voor een drijvend koophuis in het gebied achter het
HAKA gebouw of in de MerweVierhaven gebied met zicht op het water? Hoe kan
deze sociale stijging in gang worden gezet? En misschien zelfs zo dat er een eigen
bedrijfje in M4H gestart wordt en een woning gekocht wordt met de familie op 10
minuten loopafstand? Hoe is deze opwaarderingsslag voor de stad Rotterdam te
maken?
10 Zie: http://www.rotterdam.nl/DG%20Delfshaven/Document/Gebiedsvisie%202020%20vs3-1.pdf
17

Duurzaamheidskwaliteitseisen: wat is duurzaamheid als waarde
waard?
Dit heeft alles te maken met de vestigingsvoorwaarden voor bedrijven en met de
arrangementen, trajecten en netwerken die vandaaruit worden gerealiseerd. Wat zijn de
vestigingsvoorwaarden voor “pionierende ondernemers, lifestylegroepen, ondernemende
bewoners, leergierige stedelingen, leefgroepen, solitairen en service gerichten”(SSS) in
termen van duurzaamheidskwaliteitseisen? Inmiddels mag duidelijk zijn dat het om
kwaliteitseisen gaat: de normstelling is niet louter kwantitatief. Het gaat om de waarden
die een investering de moeite - en het geld - waard maken.
Duurzaamheid is de centrale waarde. Na het voorgaande kan hier nu gedifferentieerd
over worden gesproken. Wat is er nodig om dit gebied - ‘de nieren van de stad’(WG 47) -
een bijdrage te laten leveren aan de ontwikkeling van Rotterdam als ‘het grootste
biomassa-knooppunt ter wereld’ en als ‘een moderne emissie marktplaats’(WG)? Fysieke
duurzaamheid wordt in WG en in de andere rapporten stevig aangezte. In ST wordt C2C
systematisch ingebracht om verder te komen “dan het plaatsen van groene daken of PVpanelen
voor energie. Gevels en daken kunnen uitgerust worden met systemen die
hemelwater opnemen en afvoeren”(ST). Voor sociale duurzaamheid wordt “in een
speciaal perceel het sociale duurzaamheidsthema uitgevoerd. Hiervoor is tevens een
speciale prijsvraag uitgedacht”(ST). In SSS is sociale duurzaamheid impliciet hèt thema.
Er wordt sterk ingezet op de sociaal-culturele aspecten van de gebiedsontwikkeling als
‘placemaking’(SNI).
Sociale duurzaamheid
Duurzaamheid wordt doorgaans in fysieke termen begrepen: MER’s,
klimaatneutraal bouwen, slimme technologie. Dit komt niet alleen terug in de
verschillende rapporten die voor Stadshavens zijn opgesteld - sustainable mobility
(OSV) - maar ook in nationale en internationale rapportages. In de recente studie
"What is 'social sustainability', and how do our existing urban forms perform in
nurturing it?" (Glen Bramley, Nicola Dempsey, Sinead Power en Caroline Brown,
in: PLANNING RESEARCH CONFERENCE, Bartlett School of Planning, UCL,
LONDON: April 2006. Paper for presentation in the ‘Sustainable Communities and
Green Futures’ track." (http://www.city-form.org/uk/pdfs/Pubs_Bramleyetal06.pdf)
wordt sociale duurzaamheid ruim gedefinieerd als "equity of access and the
sustainability/quality of community".
Deze wordt gekenmerkt door “interaction in the community/Social networks,
community participation, pride/sense of place, community stability, security
(crime)". De DSP groep benadrukt naast gelijk(waardig)heid ook diversiteit: “Een
sociaal duurzame leefomgeving bevordert de kwaliteit van leven (gezondheid en
welzijn) van bewoners en gebruikers, zowel nu als in de toekomst. Zij doet dit
door adequate en toegankelijke voorzieningen te bieden in een veilige,
aantrekkelijk vormgegeven omgeving die in sociaal opzicht prettig is om in te
wonen en te werken, ook – en juist – waar sprake is van diversiteit.” En in een
18

ecente studie van Wilrik Hengstmengel “Sociale duurzaamheid binnen
herstructurering in krimpregio’s Naar een sociaal duurzaam Parkstad Limburg?
heet het: “Sociale duurzaamheid wordt bereikt als wordt voorzien in de
basisbehoeften van mensen, toegang wordt geboden tot sociale bronnen en
gelijkheid bewerkstelligd en participatie bevorderd wordt. Het moet leiden tot
verbeterde omstandigheden voor alle bevolkingsgroepen.” Het Rotterdamse
adviesbureau Inicio definieert sociale duurzaamheid als volgt: “Een sociaal
duurzame aanpak is een continu proces waaraan iedereen deel kan nemen met als
doel het versterken van relaties tussen mensen.” Wooncorporaties als Vestia en
Ymere zien - met het oog op het eigenaarschap, rekening houdend met een
terugtredende overheid - een taak weggelegd voor respectievelijk een Wijkschap
of een Participatie Onderneming. Ook bij de ontwikkeling van het nabijgelegen Le
Medi heeft ERA Contour zich in het kader van ‘Participatie door co-creatie’ over
sociale duurzaamheid gebogen. Uiteindelijk komen er een aantal
gemeenschappelijke kenmerken naar voren in de verschillende studies: identiteit
gebied, eigenaarschap proces, flexibiliteit, bereikbaarheid, functiemenging,
gezondheid, aantrekkelijkheid, veiligheid. Voor de situatie M4H ‘loopen’ deze
verschillende kenmerken in elkaar.
Maar duurzaamheid strekt zich verder uit dan het fysieke en sociale domein.
Energieneutraal betekent dat de energiestromen in het gebied zo op elkaar worden
aangesloten dat dit zichzelf qua energie kan bedienen. Upcycling en recycling duiden al
op het belang van cyclische processen. Dit dient ook voor de geldstromen op te gaan die
er in gaan en eruit komen. Financiële duurzaamheid wordt gerealiseerd als de
investeringen in het gebied zelf blijven en de meerwaarde aan de stakeholders ten goede
komt. Via een ‘revolvingfund’(WG) worden rendementen teruggeploegd in de
ontwikkeling van het gebied. Daarbij gaat het aanvankelijk om investeringen van
bedrijven en de vestigingskosten voor pioniers. Maar zo’n financieringsmodel moet ook
worden uitgewerkt voor investeringen die niet direct in economisch kapitaal zijn door te
rekenen, zoals het schoonmaken van de grond, ‘vergroenen’ van de mobiliteit van een
bedrijf, maar ook voor de waardestromen van cultureel, sociaal, menselijk kapitaal. Als
zwaarlijvige werknemers beter eten en meer sporten kan het ziekteverzuim dalen. Als
het ziekteverzuim in een bedrijf daalt, betekent dat op den duur winst. Het is een grote
uitdaging om de een investeringsmodel te ontwikkelen waarin deze verschillende
kapitaalstromen op elkaar aangesloten worden. Daarbij dient rekening gehouden te
worden met de fase en de schaal waarop er wordt geïnvesteerd en zullen vooral de
opschalingsfactoren moeten worden aangegeven zodat over het rendement op andere
schalen kan worden nagedacht en onderhandeld.
Maar voor innovatieve ondernemers zijn de voorwaarden voor een optimaal
incubatiemilieu vanzelfsprekend allereerst fysiek-economisch van aard: de vestigingsplek
moet betaalbaar zijn en continuïteit garanderen, bereikbaarheid en mobiliteit moeten
optimaal zijn voor gekwalificeerde, communicabele werknemers die bij voorkeur op korte
afstand wonen. En dat alles in een prettige en veilige werkomgeving waar zakenpartners
groen ontvangen kunnen worden en voor werknemers gezonde, recreatieve faciliteiten
voorhanden zijn. Voor de digitaal opererende, kennisgerichte bedrijven is een ICT
infrastructuur onontbeerlijk. Deze digitale ‘vernetwerking’ is exemplarisch voor wat er in
het M4H gebied staat te gebeuren. Uiteindelijk vereisen alle duurzaamheidsinvesteringen
een open, flexibele en continue communicatie en participatie in gelaagd weefsel van
netwerken. Dit zal dan ook de basis zijn van de ontwikkeling van M4H. Identificatie met
deze eco-innovatieve stip aan de horizon betekent echter niet dat risiconemende
ondernemers ze zich als sociaal werker gaan opstellen. Maar de tactiek van de ‘quick
buck’ is evenmin gewenst. Pioniers zijn in het begin belangrijk, maar de ‘solitairen’ uit
SSS vormen uitsluitend een cultuur-economische transitiegroep en zeker geen finale
19

doelgroep. Waardevermeerdering staat en valt uiteindelijk met waardendeling. Iets
paradoxaler uitgedrukt: delen is vermenigvuldigen.
En precies dat vormt de kern van de duurzaamheidskwaliteitseisen: kapitaalkrachtige
eco-sociale waarden als kernkwaliteiten van het werken, leren, wonen en recreëren in dit
gebied. Dat is de meerwaarde die door dit menselijk kapitaal in de meest integrale zin
van het woord wordt gegenereerd. Bij iedere deelnemer zal deze interesse, deze ervaren
noodzaak om met anderen bij te dragen aan dit ontwikkelscenario, op voorhand moeten
bestaan. Dit heeft een aantal conceptuele consequenties. Maatschappelijk Verantwoord
Ondernemen (MVO) is vanuit dit perspectief in feite passé. Wat gewenst is, is een 21 e
eeuws ondernemerschap dat al bij voorbaat uitgaat van een gedifferentieerde
sustainability als effect van een diversiteit van kapitaalstromen. Dat sluit een
winstgevende onderneming niet uit. Alles draait om een evenwichtiger afweging van
profit, people, planet en prosperity binnen een bedrijfscultuur die investeringen en
rendementen in andere termen, gefasserd en geschaald, durft te denken. Dat geldt ook
voor investeerders. Waardecreatie ligt in dit ‘urbane experiment’ dus allereerst in cocreatie
en co-productie. Hoe de meerwaarde daarvan teruggeploegd wordt naar de
deelnemers is deel van de onderhandelingen die een onlosmakelijk aspect van het
ontwikkelproces zullen zijn.
Innovatieve bedrijfsculturen, woonmilieus en leefstijlen
Tegen de achtergrond van dit blauw-groene gebiedsconcept verschijnt de aspecten van
een integrale ontwikkeling als samenlevingsopbouw - economisch, fysiek, sociaal,
cultureel – als een vijftal, elkaar overlappende vlakken. Daarop zijn trajecten afgezet die
door onderlinge afstemming bedrijfsculturen, woonmilieus en leefstijlen met elkaar
vervlechten: van robuust wonen in een innovatief werkgebied tot ambitieus
vakmanschap in een interculturele maakindustrie. Innovatief vakmanschap is de
drijvende kracht, interculturaliteit de couleur locale, duurzaamheid de centripetale
stuwing en integraliteit de gemeenschappelijke focus. In een gefaseerde uitbouw en
opschaling van werk-, stage-, cultuur- en woontrajecten ontvouwt zich, de REAP
(Rotterdam Energy Approach and Planning) methode indachtig 11 , de transformatie van
‘oude productie’ naar ‘nieuwe productie’ (WG) in een avontuurlijk gebied van blauwgroene
bedrijfsculturen en woonmilieus.
11 http://www.gcp-urcm.org/Resources/R200907280042
20

Een innovatieve omgang met water en groen vergt niet alleen een cultuuromslag bij
bewoners en bedrijven. Ook beleidsmakers en bestuurders zullen er – letterlijk - aan
moeten geloven (ST). Groen houdt meer in dan ‘bomen langs wegen en groene daken en
gevels’(SNI) of een technologisch verankerd Micro Klimaat Groen (ST). Bovendien vereist
het coöperatieve eigenaarschap een andere rol van de betrokken diensten. Grond en
water zijn kostbare assets, maar in een geglobaliseerde wereld waarin naast de fysieke
ruimte een virtuele wereld is ontstaan die zijn eigen kapitaalsoorten heeft gecreëerd, zijn
de rendementen niet langer louter fysiek. Grond en water zijn allereerst assets als
groene en blauwe gebiedskwaliteiten waarin vanaf fase 1 infrastructureel wordt
geïnvesteerd. Ze leveren in ieder opschaling meerwaarde op.
Vlak 1: cleantech vakmanschap
Pioniers en trendsetters op sociaal-economisch vlak zijn creatieve ondernemers die de
waarden van het blauw-groene gebiedsconcept onderschrijven. De focus van de
bedrijven is hoogwaardige, innovatieve midtech die aansluiten op hightech
ontwikkelingen. Dit ondernemerschap wordt ondersteund door gespecialiseerd
vakmanschap. Dit wordt door werkstagenetwerken onderbouwd. De uitbouw van
innovatie wordt al in het beroepsonderwijs voorbereid. Dit is de motor voor een
geleidelijke accumulatie van de sociaaleconomische bedrijvigheid in M4H gebied. De
nadruk van dit vakmanschap ligt op offshore constructies, gespecialiseerde water- en
scheepsbouw, prefab utiliteitsbouw, industriële installatietechniek, gespecialiseerde
toelevering, ontwerp, bouw en onderhoud van gespecialiseerde grootschalige installaties,
experimentele laboratoria en upcycling van grondstoffen en materialen.
Trendsetter: Croonjuweel
Exemplarisch is het bedrijf Croon TBI Techniek dat zijn hoofdvestiging van
Schiemond naar het hart van M4H wil verplaatsen. De eisen die Croon nu al stelt
kunnen als matrix dienen voor verdere toespitsing naar andersoortige bedrijven.
Het jaarrapport van Croon is opgebouwd uit de volgende onderdelen: people,
planet, profit, prosperity. Croon streeft een fysiek en sociaal-economisch
21

duurzame bedrijfvoering na en heeft een eigen bedrijfsschool. Zij mikken op een
mix van wonen, werken en leisure in een groene omgeving. Dat betekent dat er in
de nabijheid van de kavel waar wordt gewerkt ook wordt gewoond, gerecreëerd
en geleerd. Voorzieningen zoals horeca, leisure (fitness) en kinderopvang zijn
opties voor een goede bedrijfsvoering. Groene mobiliteit is van groot belang.
Croon electrificeert zijn wagenpark en scooterservices. Zij stellen de volgende
criteria:
- Aantrekkelijk voor werknemers van MBO, HBO en universitair niveau;
- Voor tweeverdieners voldoende algemene voorzieningen voor het runnen van
hun gezin;
- Sociaal veilig; ook in de “donkere uren”;
- Flexibilisering van werktijden;
- Tijdvensters voor vrachtverkeer;
- Functiemenging op kavelniveau: kinderopvang, bedrijfsrestaurant, horeca;
- Gedifferentieerde mobiliteit binnen OV infrastructuur met hubs - in termen van
SNI een ‘duurzaam transferium’ - aan de ring. 12
Vlak 2: stage infrastructuur
Louter inzetten op vakmanschap MBO niveau volstaat niet. Er zal vanaf fase 1 gericht
gewerkt worden aan de opschaling van het opleidingsniveau. Lowtech, midtech-medtech
en hightech zullen uiteindelijk naadloos op elkaar aansluiten. Infrastructureel overleg met
de ROC’s is vereist om doorlopende en aansluitende leerlijnen te kunnen bijstellen.
Overleg over toegespitste profielen brengt een baangarantie als afsluiting van de
opleiding in zicht. Dat geldt voor de medtech in de Science Tower en voor TCC op
Heijplaat. Het vroegtijdig aanleren van fundamentele soft skills en generieke
competenties - zoals op tijd komen, inzet en interesse – legt een basis voor ambitieus
vakmanschap.
Skillmasters 2014
Hoe kunnen ambities worden gewekt? Dit jaar werd het wereldwijd bekende
evenment skillmasters in de Rotterdamse Ahoy gehouden. Hier presenteren
ambitieuze (V)MBO’ers wat zij kunnen. Zo’n globaal evenment is bij uitstek
geschikt om de specifieke skills voor M4H op de (wereld)kaart te zetten. De
combinatie met het specifieke vakmanschap voor deze plek en de eco-sociale
dimensie laat combinaties met andere vakgebieden toe. Zo kunnen zich talenten
tonen die emplooi vinden in het M4H gebied. ROC’s en bedrijven kunnen hier
gezamenlijk optrekken.
Het personeelsbeleid van de in het gebied gevestigde bedrijven is intercultureel: zij
denken allereerst in talenten en zijn niet meer multi-etnisch gepreoccupeerd. Zij nemen
een bepaald percentage uit de omliggende wijken aan als deze de expertise blijkt te
bezitten die vereist is. Woonfoyers in de directe omgeving zijn niet alleen bevorderlijk
voor het arbeidsklimaat, maar ontsluiten ook het gebied voor recreatieve activiteiten en
horeca. Bedrijven zijn vanaf het begin aangesloten bij deze stage-infrastructuur. Deze
kan worden gemonitord door een Vakraad van MBO tot TUD/EUR. Bedrijven spelen
hiewrin ook hun rol: zij kunnen een x-aantal plaatsen per jaar beschikbaar stellen, maar
kunnen ook supervisie verzorgen.
De grijze uitstroom van vaklieden die binnen enkele jaren exponentieel zal toenemen
biedt ook kansen. Er worden vanuit de kleinmetaal en electrotechniek uitlooptrajecten
ontwikkeld van waaruit deze expertise opnieuw kan worden ingezet. Dit kan op
12 Uit onderzoek blijkt dat leegstand van kantoren mede afhankelijk is van de eenzijdige
bereikbaarheid. Hoe gedifferentieerder de bereikbaarheid – fiets, OV, auto – hoe minder leegstand
22

vakscholen waar alle partijen aan deelnemen in de vorm van onderwijs of ondersteuning.
Leerpark en vakscholen
In Dordrecht is een leerpark opgezet waarvan de financiering is ondergebracht in
een Coöperatie. 13 Naast een ROC en drie VMBO-scholen bevindt zich in het park
ook een sportcomplex, veel openbare ruimte en ca. 450 woningen, kantoren,
bedrijvigheid en winkelvoorzieningen. Noodzakelijk voor het slagen van zo’n
project is de creatie van een inventief middenkader en de duidelijke afbakening
van het eigenaarschap. In een contextrijke leeromgeving waarin sectorale grenzen
niet langer bestaan kunnen doorlopende leerlijnen worden gecreëerd in
samenwerking met vakscholen en mogelijk bedrijfscholen zoals die van Croon.
Maar net als in Dordrecht kan een opleiding werktuigbouwkunde in een samenspel
van IHC en Da Vincicollege op de praktijk worden gericht. Met het oog op de
wooncarrières is dit een interessante optie: de in dit concept opgenomen
woonvoorzieningen kunnen een opschaling van fase 1 bieden.
In het zuidelijke deel van Stadshavens dient zich een locatie aan die als vakschool
kan worden ontwikkeld: de voormalige RET remise bij de Waalhaven. Samen met
het in Charlois aanwezige Albeda college en de omliggende bedrijven kan deze
locatie ontwikkeld worden..
Vlak 3: cultureel kapitaal & placemaking
Cultuur heeft binnen het blauw-groene concept een bredere betekenis gekregen: van
innovatieve bedrijfsculturen (footprint) en energieneutrale woonmilieus tot gezonde, ecosociale
leefstijlen (foodprint). Zo wordt het gebied gedifferentieerd in cultuur gebracht.
Dit brede culturele kapitaal rendeert uiteindelijk fysiek en economisch. Deze cultuureconomische
inzet opent transitionele opties die bij reeds in het gebied gevestigde
culturele ondernemers begint. Zo gaat Atelier Van Lieshout samen met de voedselbank
een beelden plaatsen in de geplande voedseltuin.
Voedseltuin
Op dit moment is naast de Voedselbank een voedseltuin in ontwikkeling. Binnen
het imago van M4H lijkt een dergelijk project in eerste instantie niet te passen –
evenmin als de reclassering die er naast zit - omdat het doelgroepen betreft die
niet geassocieerd worden met het profiel van deze wijk in 2030. Toch ligt hier een
kans om in een opschalingsstrategie goodwill voor het gebied te kweken en de
beoogde diversiteit bottom up te ontwikkelen.
Soundport ontsluit het gebied weer voor een andere groep pioniers. Woestijn in Blik is
voornemens in het voormalige douanepand aan de Marconistraat te gaan ondernemen,
aan de Marconistrip wordt door Uit je eigen stad productiegerichte stadslandbouw
ontwikkeld en met de komst van voormalige Nighttown/Watt is een reguliere toestroom
van bezoekers gegarandeerd. Als zij de energieopwekkende dansvloer opnieuw
installeren is de energieneutrale toon gezet. Footprint en foodprint zijn cultuureconomisch
vanaf het begin aan elkaar gebonden. De bedrijvigheid in het HAKApand
kent eveneens een sterke culturele component. Door cultuur-economische activiteiten
13 http://www.leerpark.nl
23

stelselmatig in het gebiedsimago op te nemen kan het als cultureel kapitaal gaan
renderen.
In het kader van evenementen kan samenwerking gezocht worden met de
kunstafdelingen van de Hogeschool, met name de designafdelingen. Jaarlijkse
presentaties van ecodesign of sustainable art kunnen in het gebied worden gehouden,
zoals dat in Berlijn jaarlijks in het oude, leegstaande vliegveld Tempelhof gebeurt. De
Premsela Stichting is daar nauw bij betrokken en zou wellicht hier een rol in kunnen
spelen, zeker als ze zich in Rotterdam vestigen voor de samenwerking met het NAi. Als
zulke activiteiten ingebed worden in de jaarlijkse Havendagen waarmee het culturele
seizoen in Rotterdam wordt afgesloten kan de exposure nog groter zijn.
Vlak 4: blauw-groene woonmilieus en leefstijlen
Om wooncarrières realistisch te ontwikkelen wordt in fase 1 begonnen met de
huisvesting van stagiairs vlakbij de bedrijven. Dit kan off the grid gebeuren in tot
woningen omgebouwde containers waarin groenconcepten verwerkt zijn. Zo’n ontwerp
kan als opdracht uitgezet worden bij HBO/TUD studenten. YES kan hier een rol in spelen.
Toewijzing van leegstaande panden is een transitionele optie en zelfs makkelijker als er
een specifieke ‘kraakregeling’(WG) wordt bedacht. Zo wordt een cultuur-economische
opschaling mogelijk die het gebied verder ontsluit voor innovatief vakmanschap. Fysieksociaal
is dit het begin van een wooncarrière die na de tweede transitiefase zal landen in
de ontwikkeling van nieuwe energieneutrale en klimaatbestendige woonmilieus. De
huidige generatie opgroeiende jongeren is de doelgroep bij uitstek voor een
grootstedelijke, de eco-sociale leefstijl waar we in de de 21 e eeuw niet omheen kunnen.
Dit vergt ook transities in het bedrijfsvoering en het manbagement. Bedrijfsmatig is
human being management met een flexibele infrastructuur voor werknemers een must.
Concreet kwam in de gesprekken met Croon de wens voor kinderopvang gedurende
werktijden naar voren. Zo’n faciliteit zou in fase 1 al in het gebied gevestigd kunnen
worden en als gedeelde faciliteit door verschillende bedrijven kunnen worden
gefinancierd.
Vector: footprint-foodprint
In fase 1 kan de blauw-groene accumulator al in gang worden gezet door een gefaseerde
en geschaald inzet van stadslandbouw. Vrijkomende kavels kunnen voor een
afgebakende periode ontwikkeld worden. Binnen anderhalf jaar zullen letterlijk de
vruchten van de foodprint geplukt kunnen worden. Deze transitionele optie vergt wel een
opschaling waardoor de foodprint infrastructureel in het gebied wordt ingebouwd. Door
periodiek lokale markten te organiseren worden mensen uit de wijde omgeving naar het
gebied getrokken. Daarbij kan ook MKB en de wijkeconomie betrokken worden op
voorwaarde dat de branchering in het blauw-groene concept past. Door cateringservice
aan deze faciliteit te verbinden kunnen bedrijven in het gebied bediend worden. Het
gezonde, eco-sociale imago wordt zo naar de restauratieve faciliteiten van bedrijven
opgeschaald. Een restaurant aan het water à la Augustus in Dordrecht waarin groen en
blauw gecombineerd worden met innovatief ondernemerschap, behoort tot de opties.
Hiermee is tevens de eerste aanlegsteiger in het nieuwe gebied gerealiseerd.
Het is geen kwestie van “u vraagt en wij draaien”. De integrale samenwerking die wordt
beoogd - zeker fase 1 tot 2015 – vereist onderlinge afstemming van ontwikkelaars,
bedrijven, onderwijsinstellingen, beleidsmakers en bestuurders. Daaraan liggen een
aantal gemeenschappelijke waarden ten grondslag die ook de commerciële incentives
kleuren. Deze zullen per fase – tot 2015, 2015-2025 en daarna – omkaderd en
verbonden moeten worden met andere domeinen, zoals sociaal, cultureel en fysiek . Door
‘finetuning’ van de gefaseerde en geschaalde afstemming onttrekt iedere deelnemer door
24

het gunstige ondernemersklimaat, soepele regelingen en de inbedding in gelaagde
netwerken in de loop van de ontwikkeling uiteindelijk meerwaarde aan de gezamenlijke
inspanning voor zijn eigen onderneming. Zo wordt de vraag ‘What’s in it for ME?” alleen
realistisch beantwoord als deze ligt ingebed in een gemeenschappelijke interesse. Zo
krijgt ‘belangstelling’ zijn dubbele lading. De verschillende bedrijfsmatige eisen die aan
een incubatiemilieu worden gesteld, blijven zich steeds aftekenen tegen een
samenhangende, integrale ontwikkelvisie op het gebied die parellel loopt aan een
organische samenlevingsopbouw met de omliggende wijken. Deze voegt zich op zijn
beurt weer in de stadsvisie vanuit de accenten duurzaamheid, participatie en co-creatie.
Ten slotte speelt ook de Kwaliteitsprong op Zuid, zeker voor de Stadshavendelen op
Zuid, een grote rol.
25

Interviews
Yildiz Akgul
Arenso Bakker
Sicco Bakker
Karin Bebelaar
Hans Beekman
Marco van de Berg
Joanne Besselinck
Rini Biemans
Wim Blok
Piet Boekhoud
Marco Boenders
Harry van der Born
Ruud Breteler
Fred Burggraaf
Gerda Deekens
Carolien Dieleman
Duzan Doepel
Coen Dolk
Stef van Dongen
Marike Dijksterhuis
Annemieke Fontein
Dafne Foet
Peter Goedendorp
Carlos Goncalves
Jurgen Groenenboom
Andre de Groot
Bas de Groot
Marlieke de Groot
Jetze van der Ham
Marco Hendriks
Willem Hoogedijk
Joop van der Hor
Carol Hol
Ben ten Hove
Miranda Janse
Giesla Kanhai
Floor van de Kemp
Jan Kingma
Werner Klaasen
Huub Kleinhouweler
Jerome Kolster
Annette van der Kooij
Bernardo Koorenberg
Hans Korsten
Reinald Kuhnen
Mine de Laat
Ton Legerstee
Peter Lems
Marike Lendering
Albert Leutscher
Joziene van de Linde
Lutske Lindeman
Ruud Lubbers
Frits Luyten
Kees Machielse
Boudewijn Marinussen
Leontien van der Meer
Edie Meijer
Herman Meijer
Hans Moerenhout
Arie Moerman
Johanneke Mulder
Richard de Mulder
Arienne de Muynck
Raïtza Narain
Aad van Nes
Annette Opstal
Corinne Oudijk
Müberra Öztürk
Ton Quadt
Peter de Regt
Annemarie van der Rest
José de Reus
Rien Roeleveld
Donna Schaap
Jan-Willem van der
Schans
Hans Scheepmaker
Doro Siepel
Kee Smit
Kees Spons
Siebe Thissen
Leon Urlings
Hidde van der Veer
Bas Verstijnen
Wim Vleugels
Henri Vlodrop
Willem de Vlugt
Kiki Vreeling
Isabelle de Vries
Marloes van de Vries
Walter de Vries
Rita Wapperom
Pieter Winsemius
Gerard van de Wijhe
Martijn van Zanten
Friso de Zeeuw
ZUS (Elma van
Boxtel/Kristian Koreman)
26