download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

148 boekbesprekingen
J.H. Kompagnie, De schrik van Gouda. Het optreden van
Han Balvert in Midden-Nederland (Zwolle/Den Haag:
Uitgeverij Waanders / Nationaal Archief, 2009, 416
blz., geïll., isbn 978-90-400-8659-5, prijs:
¤24,95).
De geschiedenis van Nederland in de Tweede Wereldoorlog
is, zo kan men gevoeglijk stellen, in
grote lijnen geboekstaafd. Het is dan ook niet meer
dan logisch dat historici, zij het professioneel of
amateur, zich meer gaan richten op detailstudies.
Vaak ligt aan de basis van zulke onderzoeken een
specifiek interesse naar wat er zich tijdens de bezetting
in streek of stad heeft afgespeeld. Het boek
van Jan Kompagnie, De schrik van Gouda. Het optreden
van de SD’ er Han Balvert in Midden-Holland, is daar een
duidelijk voorbeeld van.
De auteur is blijkbaar gefascineerd door deze
persoon en zijn verderfelijke handelingen in en
rondom Gouda en later de Achterhoek. Het doel
van zijn boek is het achterhalen wat Balvert precies
heeft uitgespookt in de periode oktober 1944 tot
aan de bevrijding. Kompagnie wil waarheid en verdichtsel
van elkaar scheiden en zo enkele mythes
rondom de persoon Balvert doorprikken zonder
daarbij te bagatelliseren.
Voor dat doel heeft hij
ampel gebruik gemaakt
van de processen-verbaal
die het Centraal Archief
Bijzondere Rechtspleging
(cabr) vormen en bij het
Nationaal Archief in Den
Haag berusten. Kompagnie
kent daar de weg,
want hij is immers medewerker
bij die organisatie.
Bovendien heeft hij eerder ervaring opgedaan met
zijn fraaie schets over de verrader en marechaussee
Jan Willem van der Tuin. Dat verhaal lijkt welhaast
een vingeroefening voor dit boek. Naast dit archiefonderzoek
heeft hij zich veel moeite getroost
om mensen te spreken die het een en ander van nabij
hebben meegemaakt en getuigenis konden afleggen.
In iets meer dan 350 bladzijden doet hij
verslag van zijn bevindingen.
Kompagnie slaagt er in om een indringend
beeld te schetsen van een korte periode van hevige
terreur in Gouda en omstreken. Wat opvalt is dat
een kleine groep van niet meer dan tien personen,
bestaande uit Duitse en Nederlandse sd’ers,
nsb’ers en Landwachters, de plaatselijke bevol-
king in een greep van angst hield. Wie zou denken
dat het hier ging om een heroïsche strijd tussen de
sd en het verzet komt bedrogen uit. Er duikt een
beeld op van uitgesproken willekeur. Een aantal
mensen die vermoord zijn door Balvert en trawanten
hadden een uitgesproken anti-Duitse houding
en stonden sympathiek tegenover het verzet, maar
het waren zeker geen actieve verzetsmensen te noemen.
In sommige gevallen waren zij toevalligerwijs
op de verkeerde plek op een verkeerd tijdstip en liepen
daar hun moordenaar(s) tegen het lijf. Soms
lagen aan een moord motieven ten grondslag als jaloezie
en hebzucht, zoals in het geval van de moord
op burgemeester Gerrit Rokus Vonk van Bodegraven.
Wat Kompagnie vooral pijnlijk duidelijk
maakt is dat het gevecht tussen Balvert c.s. en de
burgerij van Gouda en omgeving weinig te maken
had met politieke ideologie, maar vaak veel meer
van doen had met de meest lage menselijke drijfveren.
Met betrekking tot Han Balvert wil de auteur,
het is al kort aangegeven, een tweeledig doel bereiken.
Aan de ene kant wil hij bestaande mythes
rondom Balvert doorprikken en aan de andere kant
wil hij aan de hand van de archieven diens misdaden
zo objectief mogelijk reconstrueren. Een legitiem
onderzoeksdoel zou men zeggen. Deze twee
doelen bereikt Kompagnie, maar tegen de manier
waarop moet toch wel een kritisch geluid worden
gesteld.
In de eerste plaats omdat hij zijn persoonlijke
oordeel regelmatig in de tekst laat doorklinken. Zo
gaan de eerste zinnen in de inleiding over de foto
van Balvert op de omslag van het boek. De foto is
direct na de oorlog gemaakt en toont de gearresteerde
‘en face’. De auteur schrijft daarover: ‘De
foto op de voorkant van dit boek toont hem als een
vriendelijke aimabele en behulpzame man, eerder
week dan wreed, die op het eerste gezicht het beeld
van de ideale schoonzoon benadert (…) De schijn
bedriegt inderdaad, zo blijkt’ (10). Kompagnie had
het misschien beter bij de verklaringen in de processen-verbaal
kunnen laten en de lezer zelf zijn
oordeel laten vormen.
Op de tweede plaats maakt hij gebruik van door
Balvert geschreven verklaringen en brieven. De Nederlandse
taal is zo erbarmelijk dat direct de vraag
rijst of deze man wel alle faculteiten bezat, die bij
een ‘normaal’ volwassen mens als aanwezig mogen
worden verondersteld. Pas op bladzijde 326
komt Kompagnie op de proppen met de melding
dat een psychiater in het kader van de Bijzondere