download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Boekbesprekingen
Ben Speet, De tijd van steden en staten 1000-1500
(Zwolle: Anders Uitgeverij, 2008, 160 blz., geïll.,
isbn 978-90-400-8422-5, prijs: ¤17,95).
Kent u ze nog, de ‘helden’ en ‘heldinnen’ uit de
vroege vaderlandse geschiedenis? Bekende namen
als Floris v, Jan van Schaffelaar, Jacob van Maerlant,
Aleid van Poelgeest en Jacoba van Beieren zullen
bij veel historisch geïnteresseerden ongetwijfeld
een belletje doen rinkelen. Maar voor hen die
wel een opfriscursus kunnen gebruiken is er nu het
boek De tijd van steden en staten 1000-1500 van Ben
Speet. Dit boek is het vierde deel van de tiendelige
serie de Kleine Geschiedenis van Nederland, die gebaseerd
is op de tien tijdvakken die gebruikt worden
in het geschiedenisonderwijs. Net als de andere
boeken uit deze serie is De tijd van steden en staten een
zeer toegankelijk geschreven boek waarin veel
aandacht is besteed aan de opmaak en illustraties.
De tijd van steden en staten behandelt de periode tussen
1000 en 1500, ook wel bekend als de late middeleeuwen.
Zoals de titel al doet vermoeden, draait
het in het boek voornamelijk om twee gelijktijdige
processen: verstedelijking en staatsvorming. Beide
vonden hun oorsprong in de middeleeuwen en beide
hebben een allesbepalende invloed gehad op het
verdere verloop van de Europese (en wereld)geschiedenis.
In de marge van deze twee belangrijke
thema’s wordt ook stilgestaan bij de veranderende
rol van religie in de samenleving en bij het ontstaan
van de burgerij als een aparte maatschappelijke
stand naast de adel, de geestelijkheid en de boeren.
In hoofdstuk 1 beschrijft Speet hoe de verschillende
graafschappen en hertogdommen van de Nederlanden
langzaam één worden. Via de strijd van
Rooms-Koning Willem II tegen de West-Friezen en
de ondertekening van het Charter van Kortenberg
(‘de oudste grondwet van
Brabant’) belanden we begin
15de eeuw bij het Bourgondische
Huis. En passant
krijgt de lezer een
stortvloed van namen en titels
over zich heen. Dit
maakt het geheel soms
wat onoverzichtelijk, maar
de schrijver is zich hiervan
bewust en hij verontschuldigt
zich dan ook bij voorbaat.
Onder de Bourgondische vorsten ontstond er
een soort saamhorigheidsgevoel tussen de verschillende
Nederlandse gewesten. Na de dood van
Karel de Stoute in 1477 schaarden zij zich gezamenlijk
achter de jonge Maria van Bourgondië in een
poging de Franse koning Lodewijk xi buiten de deur
te houden. Een gevoel van eenheid was ontstaan.
Het tweede hoofdstuk draait om de economische
ontwikkeling van de Noordelijke Nederlanden
en de daaraan gekoppelde opkomst van de steden.
Vanuit de vroegste veenontginningen
ontstaan dorpen en steden die handel gaan drijven
en bepaalde rechten en privileges opeisen. Het stedelijk
bestuur, de rechtspraak en toenemende welvaart
komen alle aan bod. Opvallend is de balans
die Speet weet te vinden tussen het Hollandse en
het niet-Hollandse verhaal. Passeerden in het eerste
hoofdstuk naast Holland ook Brabant, Gelre en
Utrecht de revue, in hoofdstuk 2 gaat hij in op de
bloei van de Hanzesteden langs de IJssel, de Jodenvervolging
in Gelre en de opkomst van gilden
in Den Bosch.
Na de politieke en economische feitelijkheden van
de eerste twee hoofdstukken is de tweede helft van
het boek gewijd aan de hieruit voortkomende veranderingen
op religieus en sociaal gebied (bijvoorbeeld
Geert Grootes Moderne Devotie). Geloof was
volgens Speet iets waar de middeleeuwers ‘mee naar
bed gingen en mee opstonden’. Dit punt weet hij op
vermakelijke wijze te onderbouwen. De verering van
heiligen, het maken van bedevaarten en het geloof
in wonderen (bijvoorbeeld het Mirakel van Amsterdam)
speelden een centrale rol in de middeleeuwen.
Illustratief is ook het enorme aantal kloosters dat in
deze periode in Nederland is gesticht. ‘Eind vijftiende
eeuw telde ons land ongeveer 530 kloosters verdeeld
over 28 verschillende orden met soms exotische namen
als wilhelmieten, antonieten, cualieten, zakbroeders,
victorijnen, eksterbroeders, lazarieten, sepulchrijnen
en de zeer populaire cellezusters en
cellebroeders.’
Met De tijd van steden en staten is het Speet gelukt
om vijfhonderd jaar Nederlandse geschiedenis in
160 bladzijden te vatten. Een prestatie van formaat.
Door de vele aangehaalde personen en gebeurtenissen
is de rode lijn weliswaar niet altijd even eenvoudig
terug te vinden, maar dit wordt ruimschoots
goed gemaakt door de leuke voorbeelden
en spannende anekdotes waarmee het verhaal is
doorspekt. Vooral de vele citaten uit de middeleeuwse
boeken en theaterspelen zijn zeer de moeite
waard. De tijd van steden en staten 1000-15000 is een
handzaam en prettig leesbaar boek, in lijn met de
andere delen uit de Kleine Geschiedenis van Nederland.
Christiaan van der Spek