download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

70 m. gubbels
de demografische en economische crises zich een crisis van het feodalisme voltrok. Historische
vooruitgang kan, aldus Marx, immers alleen worden geboekt door een klassenconflict.
Het ging hier niet zozeer om de economische en demografische problemen – economische
cycli komen en gaan – maar om het vastlopen van de relaties tussen boeren en heren.
In het feodale systeem, zo luidt de klassieke neo-marxistische interpretatie, buitte de oppermachtige
adel zijn onderhorige boeren uit en pikte in toenemende mate het economisch
surplus dat zij produceerden in. Uiteindelijk mondden deze spanningen uit in een dubbele
crisis: de algemene crisis van de 14de eeuw, die vooral de boeren keihard raakte, en een ineenstorting
van het feodalisme.
Brenner ging een paar stapjes verder en zwengelde het debat binnen marxistische kringen
en daarbuiten flink aan. 22 De welbekende algemene trend had op Engeland (agrarisch
kapitalisme), Frankrijk (kleinschalig grondbezit door boeren en economische stagnatie) en
Oost-Europa (Gutsherrschaft, hernieuwd lijfeigenschap voor de boeren) op de lange termijn
verschillende uitwerkingen. De basis hiervoor lag in de crises van de 14de eeuw. Toen waren
namelijk de sociale bezitsrelaties geherdefinieerd, maar, aldus Brenner, niet door economische
of demografische veranderingen, maar juist door klassenstrijd. Terwijl in Frankrijk
de greep van de adel op de boeren relatief zwak was en zij ook na de algemene crises hun
grond konden behouden – al roomde de staat in toenemende mate hun productieve surplus
af – en de Oost-Europese adel, door de crisis geconfronteerd met een tekort aan arbeid, zijn
domeinen vergrootte en de aanwezige boerenbevolking tot lijfeigenen reduceerde, nam de
Engelse ontwikkeling een andere weg. De lokale adel, militant, politiek machtig en relatief
eensgezind, reageerde op de demografische en economische ellende van de 14de eeuw door
zijn boeren zware heerlijke lasten op te leggen – de zogenaamde heerlijke reactie – en wist
daarnaast in toenemende mate de hand te leggen op het land van de boeren. Uiteindelijk
leidde een periode van klassenstrijd, getekend door boerenopstanden, tot de ineenstorting
van het feodalisme en bleken na het optrekken van de stofwolken de sociale bezitsverhoudingen
definitief veranderd te zijn: de heren bezaten het land en de boeren waren vrije pachters.
Beide partijen waren nu veroordeeld tot de vrije markt: het was in beider voordeel de
optimale condities te bereiken voor maximale agrarische opbrengsten, want de edelen konden
de boeren geen zware heerlijke lasten meer opleggen, terwijl de landbouwers, die steeds
meer specialiseerden, de markt nodig hadden voor essentiële bestaansmiddelen die ze nu
niet meer zelf produceerden. Brenner werkt dit laatste punt overigens niet bevredigend uit.
Hier was de basis voor een kapitalistische landbouwsector, getypeerd door commercieel
marktgedrag, gelegd en zij bood de opstap naar de agrarische en industriële revoluties in
17de- en 18de-eeuws Engeland. De klassenstrijd had een balans tot stand gebracht tussen
sociale bezitsrelaties (social property relations) en de verdeling van het agrarisch surplus (surplus
extraction relation). Deze bepaalde – samen met de houding van de overheid – de richting
van de ontwikkelingen die volgden op economische en demografische veranderingen.
Zoals blijkt uit bovenstaande uiteenzetting, is Brenners theorie groots en meeslepend,
maar ook op een aantal punten nogal vaag. Dit was ook één van de drie terreinen waarop hij
bekritiseerd werd. Zo springt hij bijvoorbeeld in de Engelse situatie in een keer van de heer-
22 Brenner, ‘Agrarian class structure’, passim; idem, ‘The agrarian roots of European capitalism’ in: T.H. Aston en C.H.E.
Philpin (red.), The Brenner debate. Agrarian class structure and economic development in pre-industrial Europe Past and present publications
(Cambridge etc. 1985) 213-327, passim.