download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Afb. 5 Jan Buijs (Soerakarta 1889-Den Haag 1961),
Huis tussen bomen, ca. 1920, houtsnede, 23,5 x 17,6
cm, Rijksmuseum Twenthe, inv.nr. 1191.
Afbeelding 4 laat haar ‘Schepen in een Russische
haven’ zien. Aan de rechterkant van het werk
zijn twee geabstraheerde zeilen te zien van boten
die beschutting zoeken in een haven. Door het gebruik
van grove, ietwat onbeholpen vormen zit er
veel beweging in het werk.
Van Heemskerck kon maar weinig waardering
opbrengen voor haar Nederlandse collega’s, maar
dat gevoel was wederzijds. Haar expressionistische
werk had in Nederland slechts een klein groepje
bewonderaars. Zij kon in haar bestaan voorzien
doordat ze in Duitsland wel waardering genoot en
daar ook regelmatig werk verkocht. Verder woonde
ze het grootste gedeelte van haar leven bij haar
vriendin Marie Tak van Poortvliet in, die een atelier
voor haar in haar tuin liet bouwen. Jacoba kwam
ook in contact met de kunstenaar Jan Buijs (1889-
1961), één van de weinige Nederlandse bewonderaars
van het werk van Jacoba van Heemskerck.
Buijs was een architect, maar ook een groot kunstverzamelaar.
Zijn collectie omvatte onder andere
werken van Paul Klee, Oscar Schlemmer en uiteraard
een groot aantal werken van Jacoba van
Heemskerck.
gedroomd papier 139
Een andere geliefde techniek voor Van Heemskerck
was de glas-in-loodtechniek. Daarin kon zij
het beste ‘het wezen van kleur aan licht’ verbinden.
Ze was altijd op zoek naar een zo intens mogelijke
weergave van kleur en met behulp van direct daglicht
konden de kleuren volgens haar nog meer tot
leven worden gebracht. Als architect heeft Jan Buijs
Jacoba van Heemskerck ook opdrachten gegeven
tot het ontwerpen van glas-in-loodramen in zijn
gebouwen, onder andere in het Rudolf Steiner-ziekenhuis
in Den Haag.
Van de hand van Buijs zijn eveneens twee werken
te zien in deze tentoonstelling. Deze hangen
vanzelfsprekend naast de houtdrukken van Jacoba
van Heemskerck. Op het werk is een huis tussen de
bomen te zien in een gestileerde weergave (afb. 5).
Net als bij van Heemskerck speelt kleur en vorm
een belangrijke rol, de voorstelling doet ook wel
aan een ontwerp voor een glas-in-loodraam denken.
De eigen belevingswereld als inspiratiebron
Jan Mankes (1889-1920) nam in zijn tijd al een bijzondere
positie in. Hij genoot veel waardering en
werd ‘de meest verstilde schilder’ genoemd. In zijn
werk is inderdaad sprake van een bepaalde verstilling,
die ook versterkt wordt door zijn werkwijze.
Hij bestudeerde zijn onderwerpen net zolang totdat
hij ze kon dromen en tekende of schilderde dan
ook een ideaalbeeld. Zijn werken zijn vaak klein
van formaat maar de onderwerpen zijn monumentaal
weergegeven en stijgen daardoor boven het alledaagse
uit. Wellicht schetste hij met zijn eigen
woorden nog de meest rake typering: ‘Ik schilder
of liever zou wenschen te schilderen schilderijen,
stille doch zingende door, ja juist door de stilte.’
Op afbeelding 6 is een ets te zien van twee muizen
die tot in de fijnste details zijn weergegeven en
blijk geeft van Mankes voorliefde voor witte dieren.
Net als Jacoba van Heemskerck werd Mankes financieel
ondersteund door de kunstverzamelaar
Pauwels die hem ook voorzag van materiaal, zoals
een etspers of dode vogels die hij na kon tekenen.
Mankes heeft zichzelf een aantal technieken geleerd,
zoals het houtsnijden. Zijn voorkeur ging uit
naar technieken waarbij hij zelf de afdrukken kon
maken. Om die reden heeft Mankes nooit veel op
gehad met de lithografie, omdat hij die niet zelf
kon afdrukken. Mankes leed onder een slechte gezondheid
en stierf helaas op dertigjarige leeftijd.
Herman Kruyder (1881-1935) heeft met Jan
Mankes gemeen dat hij een teruggetrokken leven