download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

metamorfose 133
Symbool
Aan de hand van de Jan Schillemansstede zou men de geschiedenis van Oud-Beijerland kunnen
schrijven. Ja, het pand kan misschien wel symbool staan voor de historie van de Hoeksche
Waard. De ontstaansgeschiedenis, de landbouwgeschiedenis en de geschiedenis van
dorp en eiland zijn allemaal met het gebouw verweven.
Na de Sint Elisabethsvloed van 1421 veranderde dit gebied in een waterrijk landschap vol
gorzen en kreken. In de 16de en 17de eeuw kwam het land in handen van rijke edelen en
kooplieden die het lieten bedijken. In 1557 liet Lamoraal van Egmont, die in 1568 op het
schavot zou sterven, de polder Oud-Beijerland aanleggen. In het nieuwe land verrezen huizen
en boerderijen. Eén van die boerenwoningen kwam in 1599 in handen van de Utrechtse
edelman Reynier van Aeswijn van Brakel. In zijn gewest bekleedde hij verschillende functies.
Zo was hij lid van de ridderschap, tresorier-generaal van de Nadere Unie en vanaf 1580
enige jaren burgemeester van Utrecht. Vanaf 1610 verhuurde hij de boerderij aan een zekere
Jan Schillemans. Diens naam zou voor altijd aan het pand verbonden blijven. 1
In 1617 liet Van Aeswijn tegen de bestaande boerderij een monumentaal gebouw neerzetten.
Eén van de vertrekken, de herenkamer, reserveerde hij voor zichzelf. Hij was niet de enige
stedeling met een optrekje in de polder. Talloze regentenfamilies kochten in de 17de
eeuw een boerderij, waar ze in de zomermaanden verbleven. Het gebruik van een enkele kamer,
als een tijdelijke pied-à-terre, was overigens slechts een tussenstadium in een veel grotere
ontwikkeling die eindigde met het bouwen van speciale buitenverblijven door de stedelijke
elites. 2
Na de dood van Reynier van Aeswijn vererfde het complex verschillende malen, waarna de
herenboerderij in het laatste kwart van de 17de eeuw in handen kwam van een lokale boerenfamilie.
Ook dat is weer tekenend. In deze periode werd de Republiek getroffen door een
ernstige landbouwcrisis. Steeds meer regentenfamilies verkochten hun landerijen. In de
Hoeksche Waard kwamen veel van deze gronden in handen van de plaatselijke boeren en zo
ontwikkelde zich hier een boerenstand. In het geval van de Jan Schillemansstede was dat de
familie Verhagen, die vanaf 1723 tot 1952 eigenaar van de hoeve bleef.
Leendert Verhagen, eigenaar van 1763 tot 1812, restaureerde het gebouw en breidde het
uit met een schuur. Verhagen stond bekend als een overtuigde patriot. Net als andere leden
uit de familie vervulde hij verschillende ambten in het dorps- en polderbestuur. In deze periode
bereikte het landbouwbedrijf zijn hoogtepunt. Daarna ging het echter neerwaarts.
Aan het begin van de 20ste eeuw was het bedrijf zo ver geslonken dat de grote schuur overbodig
bleek. Deze werd afgebroken en verkocht. De eens zo fraaie herenkamer deed dienst
als rommelkamer en opslagplaats voor het fruit. Toen het laatste lid van de familie Verhagen
in 1952 overleed, restte slechts een vervallen woonhuis.
1 Informatie over de bouw- en bewoningsgeschiedenis van de Jan Schillemansstede is te vinden in: C.Th. Kokke, ‘De here -
boerderij Jan Schillemansstede uit Oud-Beijerland’, Bouw 42 (21 oktober 1961) 1327-1329. De Beijerlandse bezittingen van
Reynier van Aeswijn worden uitvoerig beschreven C. Baars, ‘De geschiedenis van het grondbezit van Gelderse en Utrechtse
edelen in de Beijerlanden’, A.A.G. Bijdragen 28 (Wageningen 1986) 109-144. Volgens Baars kocht Reynier van Aeswijn
het complex in 1599, Kokke noemt het jaar 1610.
2 C. Baars, Geschiedenis van de landbouw in de Beijerlanden (Wageningen 1973) 162-164; J.D.H. Harten, ‘Stedelijke invloeden op
het Hollandse landschap in de 16de, 17de en 18de eeuw’, Holland, regionaal-historisch tijdschrift 10 (1978) 114-134, aldaar
122-126.
3 Nieuw Rotterdamsche Courant, 30-06-1938. Aanvullende informatie in: Streekmuseum Hoeksche Waard, Heinenoord, Collectie
genealogie en streekhistorie, map Jan Schillemansstede/Scheermansvliet.