download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

huishoudens, werk en consumptieveranderingen 123
gehuwde vrouwen waren al vroeg in de 18de eeuw in de meerderheid onder de koffie- en
theeverkopers in Leiden, maar hun aandeel zou gedurende de eeuw alleen maar verder stijgen
om te culmineren in een aandeel van 80% tijdens de tweede helft van de eeuw.
Ten tweede hebben we vastgesteld dat de mannen en vrouwen die een vergunning aanvroegen
voor de verkoop van koffie en thee zeer diverse sociaal-economische achtergronden
hadden. Minder dan de helft van de vergunninghouders zelf was al actief als winkelier op
het moment dat de vergunning werd aangevraagd. Bijna de helft van de winkeliers met een
koffie- en theevergunning was volgens het kohier van 1749 gespecialiseerd in de verkoop
van koloniale dranken, maar veel vaker verkochten ze ook andere producten zoals tabak
(mannen) of textiel (vrouwen) wat er op wijst dat ze het nieuwe product toevoegden aan een
andere productlijn. Bovendien werd binnen deze groep het houden van een winkel zelden
gecombineerd met een beroep in een andere sector. Dit gold vooral voor de weduwen en ongehuwde
vrouwen, en in mindere mate voor mannelijke vergunninghouders. Bij gehuwde
vrouwelijke vergunninghouders lag dit anders: hun echtgenoten hadden veel minder vaak
een achtergrond in de kleinhandel.
Ten derde is gebleken dat de meeste mannen van wie we het beroep hebben weten te traceren
werkzaam waren in de Leidse nijverheid. Dit gold voor de mannelijke vergunninghouders,
maar nog veel sterker voor de echtgenoten van vrouwen met een vergunning voor de
verkoop van koffie, thee en chocolade. Binnen de nijverheid werkten de meeste mannen als
loonarbeider in de textielindustrie, maar in vergelijking tot de gehele beroepsbevolking was
hun aandeel relatief laag. Dit wijst erop dat, ondanks de teruggang in de textielnijverheid van
deze stad, de verarmde textielarbeiders niet massaal hun toevlucht zochten tot de koffie- en
theehandel. De reden hiervoor moet waarschijnlijk gezocht worden in de drempel die het
aanschaffen van een vergunning en een voorraad vormde. Een andere belangrijke groep die
kansen greep in de nieuwe branche vormden de vrouwen van gildenknechten en noodhulpen,
en van meesters in de minder kapitaalintensieve ambachten zoals schoen- en kleermakers
en droogscheerders. Bijna de helft (46%) van alle getrouwde vrouwen die een koffie- en
theewinkel exploiteerde had een man die werkzaam was in een gildegereguleerd ambacht.
De opkomst van koffie en thee als massaconsumptiegoederen bood dus vooral kansen aan
mensen die werkzaam waren in heel andere bedrijfstakken, en die soms overstapten naar de
koffie- en theehandel, maar veel vaker nog de verkoop van koffie en thee combineerden met
een ander beroep.
Welk licht werpen onze vondsten nu op een verschijnsel als de industrious revolution in de
Hollandse stad Leiden? De analyse van de werkzaamheden van Leidse koffie- en theeverkopers
laat zien dat het in de 18de eeuw heel gebruikelijk was dat er binnen gezinnen diverse
soorten werk werd verricht, vaak ook in totaal verschillende economische sectoren. De toenemende
consumptie van koffie en thee gaf huishoudens waarvan het hoofd actief was in
een heel andere bedrijfstak, veelal de nijverheid, de mogelijkheid een aanvullend inkomen
te verdienen in de kleinhandel. De relatieve ondervertegenwoordiging van proto- industriële
loonarbeiders onder de nieuwe Leidse koffie- en theehandelaren en het opmerkelijke verschil
in de zelfstandige arbeidsdeelname van de echtgenotes van Leidse en Tilburgse ambachtslieden
wijst op een complexe dynamiek van economische factoren die bepaalt of, in
welke mate, en onder welke groepen een industrious revolution zich voordeed in de vroegmoderne
Noordelijke Nederlanden.
De aanwezigheid van nieuwe economische kansen, zoals in Leiden de expansie van kof