download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

122 danielle van den heuvel en elise van nederveen meerkerk
nijverheid zoals droogscheren en verven, en van winkeliers en andere ondernemers, hadden
juist vaak geen eigen beroep, wat erop lijkt te wijzen dat in deze gevallen echtparen samen
binnen deze bedrijfstak werkten. Dit verschilt dus duidelijk met de informatie voor Leiden
over de echtparen met een koffie- of theewinkel die laat zien dat juist veel echtgenotes van
ambachtslieden deze nieuwe kans aangrepen om een eigen onderneming te beginnen. We
moeten hierbij wel bedenken dat Tilburg een veel minder gediversifieerde economische
structuur had, met slechts een zeer mondjesmaat ontwikkelde dienstensector. 58 In Leiden
was het beginnen van een winkel veel meer dan in Tilburg een mogelijk alternatief om extra
inkomsten te vergaren. Onder de Leidse vrouwen die koffie en thee verkochten waren dan
ook veel vrouwen die gehuwd waren met een man die als loonarbeider in de textiel werkte,
maar ook gildenknechten, kleine ambachtslieden en winkeliers. Waarschijnlijk behoorden
de winkeliers en ambachtslieden binnen de economische structuur van het proto- industriële
Tilburg daarentegen tot een relatief welvarende elite en was het aanboren van alternatieve inkomstenbronnen,
zoals spinnen, voor deze sociale groep minder belangrijk dan in Leiden.
Samengevat hadden de echtgenoten van vergunninghoudsters minder vaak dan de vergunninghouders
zelf hun achtergrond in de kleinhandel. Vaker werkten zij in de nijverheid,
als loonarbeider in de textiel en vooral (bijna de helft van hen!) in de ambachtelijke sector,
zij het in hoofdzaak als knecht of als meester in de minder aanzienlijke ambachten. Dit verschil
kan niet worden verklaard door de afwijkende beroepen van vrouwen bij de vergunninghouders
zelf, want een vergelijking met beroepen van alleen mannelijke vergunninghouders
(tabel 6, derde en vierde kolom) laat eveneens grote verschillen zien. Mannelijke
vergunninghouders waren ook vaak getrouwd, maar van hun echtgenotes konden we eventuele
beroepen in het kohier niet achterhalen. Onze gegevens geven daarom geen compleet
beeld van de werking van de Leidse gezinseconomie. Desondanks lijkt het er, gezien hun relatieve
oververtegenwoordiging, sterk op dat het beginnen van een koffie- of theewinkel
binnen de mogelijkheden lag voor één specifieke groep: gehuwde vrouwen met een echtgenoot
die in de ambachtelijke nijverheid werkte.
Conclusie
De massale invoer van koffie, thee en chocolade uit de Oost en West bracht voor veel inwoners
van het vroegmoderne Leiden nieuwe economische mogelijkheden. Vanaf het eind van
de 17de eeuw zijn er koffie- en theespeciaalzaken te vinden in Leiden. In eerste instantie was
dit slechts een beperkt aantal maar vanaf het begin van de 18de eeuw kunnen we een sterke
toename constateren in het aantal nieuwe koffie- en theeverkopers: tussen 1700 en 1765
vroegen er gemiddeld 16 mensen per jaar een vergunning aan voor de verkoop van droge
koffie, thee en chocolade.
In dit artikel hebben wij getracht te achterhalen wie de personen waren die deze nieuwe
kansen grepen en in hoeverre de bloei van de koffie- en theehandel veranderingen teweeg
bracht binnen de werkverdeling van Leidse huishoudens. Allereerst kunnen we concluderen
dat de verkoop van koffie en thee een branche was waar zowel mannen als vrouwen zich in
begaven, maar dat het merendeel van de vergunninghouders getrouwde vrouwen waren. De
58 Slechts ongeveer 5 procent van zowel alle Tilburgse mannelijke als alle vrouwelijke hoofden van huishoudens werkte in
de economische diensten (handel, geldwezen). In Leiden lagen deze percentages in de 18de eeuw op respectievelijk 13 en
26 procent. Van Nederveen Meerkerk, De draad, 328, 330.