download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

68 m. gubbels
Brenner een groep economisch historici tot nader onderzoek. Dit is opvallend, daar de Republiek,
toch een uitzonderlijk voorbeeld van landbouwkapitalisme en een agrarische revolutie,
bijna geheel ontbrak in het debat. 16
In deze bijdrage wordt aandacht besteed aan de nieuwe impuls die de economische geschiedschrijving
over het gewest Holland heeft gekregen in de tijd na het Brenner-debat. Dit
debat focuste sterk op de middeleeuwse periode en de landbouw als economische kernsector.
Juist de gebieden die voor Holland nog onvoldoende onderzocht waren, werden hier
aan de orde gesteld. Tot op heden is hierover nog geen overzichtsartikel verschenen, terwijl
er wel waardevolle inzichten zijn ontwikkeld die verder onderzoek kunnen inspireren. 17 We
zullen zien dat verschillende Nederlandse historici, en Brenner zelf, zich op deze thema’s
zijn gaan richten, mede om de missing link van Van Zanden verder in te vullen en te verklaren.
Er zijn verschillende theorieën ontwikkeld die trachtten het tijdvak van transitie van de Hollandse
landbouw tot agrarisch kapitalisme te lokaliseren en de prime mover eruit te lichten.
Klassieke kenmerken van de Hollandse plattelandseconomie – onder meer de afwezigheid
van feodalisme, boerengrondbezit, specialisatie en investeringen in de landbouw – werden
opnieuw beoordeeld en gewogen als mogelijke factoren achter de transformatie. Hierbij
moet worden opgemerkt dat niet elke historicus zich alleen op het gewest Holland richtte;
sommige modellen gaan uit van de zeegewesten of de hele (Noordelijke) Nederlanden. Hier
wordt alleen aandacht besteed aan de theorievorming aangaande het gewest Holland.
Net als bij het debat in Past & present hebben de betrokken historici hun interpretatie gegeven
vanuit verschillende theoretische invalshoeken. Deze zijn te herleiden tot drie grote
‘supermodellen’, gebaseerd op het gedachtegoed van respectievelijk Adam Smith, Tomas
Malthus en Karl Marx (afb. 2). In de volgende paragraaf zal een korte uiteenzetting worden
gegeven van de kern van het Brenner-debat, waarbij ook – weliswaar in sterk versimpelde
vorm – aandacht zal worden besteed aan de grote modellen van Malthus en Marx. Daarna
zullen we ons richten op de economische transitie van Holland in de late middeleeuwen, circa
1350-1600. Achtereenvolgens worden modellen behandeld die respectievelijk focussen
op (1) investeringen, waarbij ik enige aandacht besteed aan het supermodel van Smith, (2)
sociale bezitsrelaties, (3) sociale bezitsstructuren in combinatie met een (semi-)exogene schok
en (4) een duurzame bezitsstructuur in combinatie met institutionele, geografische en sociale
factoren, waarbij ter vergelijking ook een uitstapje naar de Duitse gebieden ten oosten
van de Elbe zal worden gemaakt. Tenslotte zal er aandacht worden besteed aan modelvorming
op basis van regionale, in plaats van gewestelijke, basis.
Zonder klassenstrijd geen vooruitgang
Toen Brenner in 1976 zijn artikel schreef, was het neo-malthusiaanse verklaringsmodel
toonaangevend. 18 Dit cyclische model, ‘[an] ecosystem, with a built-in mechanism of self
ner debate corn publication series iv (Turnhout 2001) 13-18, aldaar 15-16; J. Hatcher en M. Baily, Modelling the Middle Ages.
The history & theory of England’s economic development (Oxford etc. 2001) 2-3.
16 B.J.P. van Bavel, ‘Land, lease and agriculture: the transition of rural economy in the Dutch river area from the fourteenth
to the sixteenth century’, Past & present 172 (2001) 3-43, aldaar 4-5.
17 Dit artikel is een bewerking van een eerder geschreven essay en focust sterk op een aantal kernpublicaties. Het is niet de
bedoeling van de auteur om een volledig overzicht te geven van de historiografie aangaande de transitie van de Hollandse
economie in de late middeleeuwen.
18 Brenner, ‘Agrarian class structure’, 13-14.