download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

120 danielle van den heuvel en elise van nederveen meerkerk
niet alleen zien in hoeverre mensen verschillende economische activiteiten binnen een huishouden
combineerden, maar ook welke activiteiten. Ook kunnen wij zo onderzoeken of de
aannames zoals geformuleerd door Jan de Vries in zijn theorie van de industrious revolution
kloppen. Is het, op basis van de beroepen van hun echtgenoten, aannemelijk dat deze vrouwen
voorheen (onbetaald) in familieverband werkten en vervolgens hun eigen economische
activiteit ontplooiden om het gezinsinkomen te kunnen vergroten?
In totaal konden wij van 165 gehuwde vergunninghoudsters het beroep van haar echtgenoot
terugvinden in het belastingkohier. Zo’n tien procent van deze vrouwen had de vergunning
al voor dat het belastingkohier werd opgemaakt in 1749, de rest vroeg de vergunning
in de jaren daarna aan. Ruim de helft (93 vergunninghoudsters) verkreeg een
vergunning in de eerste vijf jaar na het opstellen van het belastingkohier. De gehuwde vrouwen
die koffie en thee verkochten hadden echtgenoten met zeer uiteenlopende beroepen.
Zo was Lijsbeth Flinkenvleugel gehuwd met Gerrit Jordaanse, een koopman in hammen,
Maria Gonsaal was de vrouw van de muziekmeester Philippus Pool, en Hester Ponjee was
getrouwd met stadsmetselaar Noé Pardoe. Ongeveer driekwart van de echtgenoten was
werkzaam in de nijverheid, de rest in de diensten. Dit is geheel anders dan in het geval van
de vergunninghouders zelf (mannelijke en vrouwelijke hoofden van huishoudens) waarvan
de meerderheid in de diensten werkte en in de meeste gevallen ook een winkel hield (zie tabel
6). Het aantal winkelhouders onder de echtgenoten van vergunninghoudsters was daarentegen
opvallend klein, weliswaar de ruim helft van alle partners die in de dienstensector
werkten, maar op het totaal slechts 12-15%, waar het ongeveer de helft betrof in het geval
van de vergunninghouders zelf. 53
De meeste vrouwen die zich lieten registreren als koffie- en theeverkoper waren dus gehuwd
met een man die actief was in een heel ander beroep. De nijverheid was de grootste
sector – 126 vrouwen hadden een man die hierin werkzaam was. Bijna de helft van al deze
mannen was werkzaam in de textielnijverheid, en de andere helft van de echtgenoten in de
nijverheid werkte in verschillende ambachten, uiteenlopend van het maken van borstels tot
de zilversmederij. Vergeleken met de gehele Leidse bevolking was de textielnijverheid des -
ondanks iets ondervertegenwoordigd onder de echtgenoten van de vergunninghouders.
Van alle mannelijke Leidse hoofden van huishoudens in de nijverheid werkte in 1749 namelijk
63 procent in de textielnijverheid. 54 Deels komt dit omdat het hier natuurlijk alleen getrouwde
mannen betreft, die relatief vaak in gildenambachten werkten, terwijl in het belastingkohier
ook veel (nog) ongehuwde mannen staan, die vaker loonarbeider in de textiel
waren. Deels zou het ook kunnen dat (geproletariseerde) textielarbeiders minder financiële
middelen tot hun beschikking hadden om te investeren in een koffie- en theewinkel. Behalve
de benodigde voorraad diende men natuurlijk ook nog een vergunning te kopen, en eerder
onderzoek heeft uitgewezen dat zelfs een vergunning van een paar gulden een flinke
hindernis kon vormen voor minderbedeelde groepen, zoals vrouwen, arme immigranten en
proto-industriële loonarbeiders. 55
53 Dit betreft 12% van alle echtgenoten van vrouwelijke vergunninghouders en 15% van alle echtgenoten van vrouwelijke
vergunninghouders die zich lieten registreren in 1750 en 1751. Een aandeel van 46% van alle vergunninghouders hield
een winkel; dit was 55% in het geval van de vergunninghouders die in de jaren 1750 en 1751 een vergunning aanvroegen.
54 Van al deze textielproducenten was ca. 85 procent loonarbeider, en ca. 15 procent werkte als zelfstandige textielproducent.
Van Nederveen Meerkerk, De draad, 111, 115.
55 D. van den Heuvel, ‘Institutional barriers in an open trade: the impact of shopkeepers’ guilds on economic opportunities
in retailing in the Dutch Republic’ (Ongepubliceerd paper, 2009) 20-21. Opvallend in dit verband is de mogelijke relatie