download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

huishoudens, werk en consumptieveranderingen 119
mannelijke vergunninghouders in de meer kapitaalkrachtige sectoren werkzaam waren,
werkten ze meestal niet als gildenmeester maar als noodhulp van een gilde of als knecht:
twee timmermansknechten, een brouwersknecht en een knecht in de bouw (opperman).
Hoewel we op basis van het bovenstaande mogen constateren dat de meerderheid van de
vergunninghouders afkomstig was uit de handeldrijvende (waarschijnlijk lagere) middenklasse
had een aanzienlijk deel (29% van de vrouwen en 23% van de mannen) wel degelijk
een achtergrond als proto-industrieel loonarbeider. Opmerkelijk is verder de lage vertegenwoordiging
van ambachtslieden uit de middengroepen onder de vergunninghouders. Behalve
de eerder genoemde koperslager, een tweetal bakkers en een enkele kaarsenmaker
was geen enkele vergunninghouder afkomstig uit dit segment van de economie, terwijl in
het midden van de 18de eeuw naar schatting ruim 20% van alle mannelijke hoofden van
huishoudens in Leiden werkte als gildenmeester in de traditionele ambachten. 51
De vraag is waarom we relatief weinig ambachtslieden vinden onder de vergunninghouders.
Vaak dreven zij immers al een winkel waarin ze hun eigen producten verkochten. Bovendien
was het in de loop van de 18de eeuw ook steeds normaler dat ambachtslieden producten
verkochten die ze niet zelf vervaardigd hadden. 52 Was er onder gildenmeesters
misschien minder noodzaak om nieuwe economische activiteiten te ontplooien, zoals in het
geval van de vele textielarbeiders die ongetwijfeld te lijden hadden onder de neergang van de
lokale textielnijverheid? Of zien we ze over het hoofd omdat we tot nu toe alleen de vergunninghouders
zelf hebben bestudeerd? De kans is namelijk aanwezig dat mannen in de gilden
weliswaar hun beroep konden blijven uitoefenen, maar dat hun vrouwen een vergunning
aanvroegen voor een koffie- of theewinkel, hetzij omdat het economisch minder ging,
hetzij omdat zij het gezinsinkomen wilden vergroten om hun consumptiemogelijkheden uit
te breiden. Om te kijken of dit daadwerkelijk zo was, is het van groot belang om ook te kijken
naar de beroepen van de echtgenoten van vergunninghoudsters.
De rol van koffie- en theehandel binnen de gezinseconomie
De vergunninghouders die onder eigen naam terug te vinden zijn in het belastingkohier van
1749 vormden slechts een fractie van het totale aantal geregistreerde verkopers van koffie en
thee. Zoals we eerder in het artikel hebben kunnen zien, waren gehuwde vrouwen immers
sinds de jaren dertig van de 18de eeuw in de meerderheid. Omdat in het belastingregister alleen
vrouwen te vinden zijn die op dat moment aan het hoofd van een huishouden stonden,
en dus weduwe of nog niet getrouwd waren, blijft een aanzienlijk deel van de vrouwelijke
vergunninghouders buiten beeld. Uitgezonderd de vrouwen die in 1749 inmiddels weduwe
waren, of nog niet getrouwd waren in dat jaar, konden we voor het overgrote deel van de gehuwde
vrouwen geen beroep in het kohier terug te vinden.
Omdat de vergunningregisters bij gehuwde vrouwen tevens de voor- en achternaam van
hun huwelijkspartner vermelden, kon in het belastingkohier dikwijls het beroep van de
echtgenoot van de koffie- en theeverkoopster worden achterhaald. Nu zegt dit niet alles over
de activiteiten die binnen het huishouden van deze getrouwde vrouwen ondernomen werden,
en weten we ook niet altijd of gehuwde vrouwen aan deze activiteiten deelnamen. Toch
is het in kaart brengen van de werkzaamheden van de echtgenoten zeer waardevol. Het laat
51 Database Kohier Personele Omslag 1749.
52 B. de Munck, ‘Skills, trust and changing consumer preferences. The decline of Antwerp’s craft guilds from the perspec -
t ive of the product market, ca. 1500-ca. 1800’, International Review of Social History, 53:2 (2008) 197-233.