download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

huishoudens, werk en consumptieveranderingen 113
Het grote aandeel gehuwde vrouwen onder de vergunninghouders is opmerkelijk en lijkt
af te wijken van de situatie in veel andere steden in de Noordelijke Nederlanden. In de meeste
steden moesten alle kleinhandelaren zich bij een van de kleinhandelsgilden aansluiten.
Het kramersgilde, dat in principe iedereen die in het klein handelde verplichtte lid te worden,
was meestal het grootste gilde binnen de detailhandel. Veel kramersgilden stonden het
gehuwde vrouwen echter niet toe om zelfstandig lid van het gilde te worden. 33 In dergelijke
gevallen konden vrouwen dus niet een eigen winkel openen, en alleen samen met hun echtgenoot,
of onder de naam van de echtgenoot, actief zijn in de handel. In het 18de-eeuwse
Leiden lijkt dit niet het geval te zijn. Er is niet veel bekend over het kruideniers- en vettewariersgilde
dat in 1532 werd opgericht, maar aangezien vergunningen voor de verkoop van
koffie en thee op naam van gehuwde vrouwen gesteld werden lijkt dit gilde gehuwde vrouwen
niet van lidmaatschap uitgesloten te hebben. 34
De grote aantallen gehuwde vrouwen onder de vergunninghouders kunnen echter niet alleen
verklaard worden doordat gehuwde vrouwen niet gehinderd werden door gildenregelgeving.
In andere segmenten van de kleinhandel waarvoor door de stedelijke overheid vergunningen
versterkt werden, zoals in de Leidse groentehandel en de Amsterdamse
palingverkoop, zien we dat hoewel noch het gilde noch de overheid beperkingen oplegde
aan gehuwde vrouwen, het aandeel gehuwde vrouwen onder de vergunninghouders lager
was dan onder de vergunninghouders voor de verkoop van koffie, thee en chocolade. 35 Om
beter te begrijpen waarom deze vergunningen nu zo in trek waren onder gehuwde Leidse
vrouwen, en of zij inderdaad in hun eentje een koffie- en theezaak exploiteerden, is het nodig
om hun persoonlijke omstandigheden uitgebreider te bekijken. Waren deze vrouwen
nieuwe ondernemers? Of hadden ze al langer een winkel en wilden ze hun inkomsten verruimen
door een nieuw product aan hun assortiment toe te voegen? Deelden ze de zaak met
hun man of was deze werkzaam in een geheel ander beroep?
De vergunningregisters en het kohier van 1749 vergeleken
Om de vraag te beantwoorden wat de professionele – en wellicht zelfs de bredere sociale –
achtergrond van onze koffie- en theevergunninghouders en hun echtgenoten was, hebben
wij de namen uit de vergunningregisters voor de periode 1719-1764 gekoppeld aan een veelgebruikte
Leidse bron: de kohieren ter opmaak van de geplande (maar nooit gerealiseerde)
belasting van het Provisioneel Middel in 1748-1749. 36 Deze bron vermeldt consequent be-
33 Zie o.a. J.C. Streng, Vrijheid, gelijkheid, broederschap en gezelligheid. Het Zwolse Sint Nicolaasgilde tijdens het ancien régime (Hilversum
2001) 112-113. Door dergelijke lokale gildenbepalingen werd de vrijheid die gehuwde vrouwen kregen via de status
van openbaar koopvrouw geheel doorkruist. Deze status gaf gehuwde vrouwen het recht in eigen naam zaken te doen,
ook al stonden ze officieel onder voogdij van hun echtgenoot en was opgenomen in de stadsrechten van diverse steden
in de Republiek. Zie: Van den Heuvel, Women and entrepreneurship, 56-69.
34 Databestand Gilden in de Noordelijke Nederlanden, c. 1200-1800. Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.
Met dank aan Piet Lourens en Jan Lucassen voor het beschikbaar stellen van deze gegevens.
35 D. van den Heuvel, ‘Partners in marriage and business? Guilds and the family economy in the urban food markets in the
Dutch Republic’, Continuity and change 23 (2008) 217-226, aldaar 223-224, 228. Een uitzondering lijken overigens de Leidse
drieguldenbierverkopers, onder wie het aandeel gehuwde vrouwen sterk steeg tussen 1713 en 1733, van ruim 20% van
alle drieguldenbierverkoopsters in de periode 1704-1713, naar meer dan 60% in de periode 1724-1733. M. van Dekken,
Brouwen, branden en bedienen. Werkende vrouwen in de Nederlandse dranknijverheid, 1500-1800 (Amsterdam 2009) 187.
36 Zie voor meer informatie over de mogelijkheden van deze bron: H.J.H Mooren, ‘De heffing van het provisioneel middel
in Leiden in 1748’, Jaarboek der sociale en economische geschiedenis van Leiden en omstreken (1992) 19-79; H.A. Diederiks, D.J.
Noordam en H.D. Tjalsma (red.), Armoede en sociale spanning. Sociaal-historische studies over Leiden in de achttiende eeuw (Hilversum
1985).