download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

oeren, bezit en bodemproblemen 67
tensieve) veeteelt of zuivelproductie werd gecombineerd met niet-agrarische bezigheden als
vissen, turfsteken en andere activiteiten die het familie-inkomen aan konden vullen. 8 Een
uitzonderlijke omstandigheid was hierbij dat de boeren relatief vrij waren. Een van de onderscheidende
omstandigheden in Holland was immers dat het domeinstelsel en de feodale
adel nauwelijks tot ontwikkeling waren gekomen in de middeleeuwen. Een groot deel van
het gewest was namelijk relatief laat (vanaf de 11de eeuw) gekolonialiseerd en ontgonnen en
de adel had in dit proces geen grote rol gespeeld. 9 Het was vanuit deze basis dat de Hollandse
plattelandseconomie zich langzaam ontplooide als relatief commercieel en marktgeoriënteerd.
Toch ging de aandacht van historici aanvankelijk meer uit naar de periode na
1580.
In 1991 constateerde J.L. van Zanden echter terecht dat de processen die speelden tussen
1350 en 1600, de periode waarin de basis zou zijn gelegd voor economische opmars van Holland,
nog onvoldoende waren verklaard; er was sprake van een missing link schreef hij. 10 Hoewel
de auteur zelf een interessante theorie te berde bracht, kreeg de aandacht voor deze periode
in de jaren negentig van de vorige eeuw een verdere impuls door een debat dat gevoerd
was in het tijdschrift Past & present: het zogenaamde Brenner-debat.
In 1976 prikkelde Robert Brenner de historische gemeenschap met een artikel waarin hij
beweerde dat bestaande interpretaties van economische veranderingen op de lange termijn,
die plaats hadden gedurende de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, geen van allen
overeind bleven in een comparatieve benadering. 11 De algemene Europese trend van economische
en demografische expansie in de 12de en 13de eeuw, gevolgd door een tijd van ernstige
crises in de 14de en een langzaam herstel in de 15de, had volgens Brenner in verschillende
gebieden uiteenlopende gevolgen. Hij vergeleek de economische ontwikkelingen van
met name Engeland en Frankrijk en zag ‘the structures of class relations’ als de bepalende
factor, de zogenaamde prime mover, voor het al dan niet tot stand komen van agrarisch kapitalisme
in de 16de en 17de eeuw. 12 Daar was het hem namelijk om te doen: het vanuit middeleeuwse
ontwikkelingen, met een neo-marxistische bril, verklaren van de agrarische en
de daaropvolgende industriële revolutie in vroegmodern Engeland. Zijn essay, provocatief
en meeslepend geschreven, lokte felle reacties uit van historici die andere variabelen, namelijk
commercialisering en met name de relatie tussen bevolking en beschikbare
bestaans middelen, als doorslaggevend zagen voor de economische transities. 13 Met de bundeling
van de belangrijkste bijdragen werd het Brenner-debat stilzwijgend afgesloten. 14 Nadien
bleven de verworven inzichten historici inspireren, maar de theorie van Brenner zelf
werd niet vaak meer serieus onder handen genomen. 15 In Nederland echter inspireerde juist
8 De Vries, Dutch rural economy, 64-73.
9 Ibidem, 24-41.
10 J.L. van Zanden, Arbeid tijdens het handelskapitalisme. Opkomst en neergang van de Hollandse economie 1350-1850 (Bergen 1991) 32.
11 R. Brenner, ‘Agrarian class structure and economic development in pre-industrial Europe’ in: T.H. Aston en C.H.E.
Philpin (red.), The Brenner debate. Agrarian class structure and economic development in pre-industrial Europe Past and present publications
(Cambridge etc. 1985) 10-63, aldaar 18-24 en passim.
12 Ibidem, 11.
13 R.H. Hilton, ‘Introduction’ in: T.H. Aston en C.H.E. Philpin (red.), The Brenner debate. Agrarian class structure and economic development
in pre-industrial Europe Past and present publications (Cambridge etc. 1985) 1-9, aldaar 1-2.
14 T.H. Aston en C.H.E. Philpin (red.), The Brenner debate. Agrarian class structure and economic development in pre-industrial Europe
Past and present publications (Cambridge etc. 1985).
15 P. Hoppenbrouwers en J.L. van Zanden, ‘Introduction. The Brenner debate and its historiographical fate’ in: idem (red.),
Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the low Countries (Middle Ages-19 th century) in light of the Bren-