download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

huishoudens, werk en consumptieveranderingen 107
sociaal-economische achtergrond van de nieuwe verkopers van koffie en thee (afb. 3). De
vergunningregisters vermelden vaak niet alleen een naam van een verkoper, maar ook de
huwelijkse status – althans voor vrouwen – en soms het woonadres van een individu. Op basis
hiervan kunnen we niet alleen iets zeggen over aantallen verkopers, maar ook over het
geslacht en hun huwelijkse status. 12 De Leidse casus biedt daarmee een unieke kans om inzicht
te krijgen in de mensen achter de nieuwe koffie- en theewinkels omdat, voor zover bekend,
dergelijke uitgebreide informatie niet beschikbaar is voor andere steden in de Republiek.
13 Om nog beter zicht te krijgen op de mensen die een vergunning aanvroegen om
koffie en thee te verkopen in 18de-eeuws Leiden hebben wij, waar mogelijk, de individuen
uit de vergunningenregisters gekoppeld aan individuen uit het belastingkohier van 1749. 14
Hierin staan alle hoofden van huishoudens vermeld met beroep, gezinssamenstelling en in
een enkel geval de naam van de echtgenote. Maar voor we ons over deze kwesties buigen kijken
we eerst naar de ontwikkeling in het aantal winkels in koffie en thee in 18de-eeuws Leiden.
Verkooppunten van droge koffie en thee
De verkoop en consumptie van koffie en thee namen in de Republiek vanaf het eind van de
17de eeuw zoals gezegd een enorme vlucht (afb. 4 en 5). Zo ook in Leiden, waar tussen 1674
en 1749 het aantal handelaren in droge koffie en thee flink steeg. In het belastingkohier van
het Klein Familiegeld uit 1674 stond geen enkele koffie- en theehandelaar. Weliswaar kende
dit register een inkomensgrens, waardoor hierin slechts een klein en welvarend deel van
de Leidse bevolking is opgenomen, maar omdat de handel in koffie en thee in deze periode
nog veelal het domein was van gespecialiseerde en welvarende groothandelaren is de kans
klein dat we mogelijke koffie- en theespecialisten over het hoofd zien. 15 Nu konden Leidse
consumenten die graag thuis een kopje koffie of thee dronken waarschijnlijk wel bij één van
de 24 kruideniers of 18 kommenijwinkels terecht voor droge koffie en thee, maar het ontbreken
van echte koffie- en theespeciaalzaken lijkt te wijzen op een relatief gering aanbod
van deze koloniale dranken rond 1674. 16
In het midden van de 18de eeuw was dat anders. Het kohier van de personele omslag uit
1749 laat zien dat er op dat moment zeker 196 koffie- en theewinkels in de sleutelstad waren:
5 voor iedere 1000 inwoners. Daarmee was het aantal koffie- en theehandelaren dat actief
was in de stad veel hoger dan dat van de winkeliers die gespecialiseerd waren in de ver-
12 Regionaal Archief Leiden (ral), Stadsarchief ii (saii), inv. nrs. 161-184. Uiteraard zegt het aantal nieuwe vergunningen
niet alles over het precieze aantal aanwezige verkopers, maar het is wel zeer aannemelijk dat een stijging in het aantal
nieuwkomers ook een stijging in de consumptie en in het aantal winkels betekende. Het bewijs hiervoor is de toename in
het aantal winkels tussen 1674 en 1749 (zie hieronder).
13 Voor de stad Maassluis is een vergelijkbare lijst beschikbaar, maar die beslaat slechts de periode 1750-1778. H. Dibbits
en H. Nijboer, ‘Detaillisten en de marketing van koffie en thee in Nederland, 1650-1810. Doesburg, Leeuwarden en Maasluis’
(Ongepubliceerd paper). Op basis van belastingbronnen is er voor de stad Maastricht wel al een beeld geschetst van
de omvang en het karakter van de koffie- en theehandel. Bij gebrek aan informatie blijft de handelaar zélf daarbij nog wat
onderbelicht. E. Steegen, Kleinhandel en stedelijke ontwikkeling. Het kramersambacht te Maastricht in de vroegmoderne tijd (Hilversum
2006) 263-290.
14 We hebben een door onszelf bewerkte versie van de database van het Nederlands Historisch Data Archief gebruikt, maar
zijn tevens teruggegaan naar de originelen: ral, saii inv. nrs. 4090-4117.
15 H. Dibbits en H. Nijboer, ‘Detaillisten en de marketing van koffie en thee in Nederland, 1650-1810. Doesburg, Leeuwarden
en Maasluis’ (Ongepubliceerd paper) 11.
16 Er kon in 1674 in Leiden ook koffie gedronken worden in de koffiehuizen van Isaac Dey en Benedictus Breton. G.J. Pelt -
jens, Leidse Lasten. Twee belastingkohieren uit 1674 (Leiden 1995).