download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

104 danielle van den heuvel en elise van nederveen meerkerk
tal winkels in nieuwe en goedkopere producten vanaf ongeveer 1670 sterk toe. 5 In de handel
in stoffen groeide bijvoorbeeld het aantal verkopers van katoen en accessoires. Waar we in
1674 nog slechts een handvol katoenwinkels vinden in steden als Rotterdam en Leiden, was
rond 1750 de katoenstoffenwinkel in veel steden binnen en buiten de provincie Holland niet
meer weg te denken uit het straatbeeld. Ook het aantal koffie- en theewinkels nam sterk toe
tussen circa 1670 en 1750. In 1749 waren er in Leiden meer koffie- en theewinkeliers dan
kruideniers: de handelaren in koffie en thee vormden zelfs de grootste groep gespecialiseerde
handelaren (afb. 2). 6 Deze ontwikkeling bleef overigens niet beperkt tot de steden. In
Winkel, een plaatsje op het Noord-Hollandse platteland met slechts 660 inwoners, vinden
we bijvoorbeeld rond 1750 wel vijftien handelaren in koffie en thee. 7
Interessant is dat met de toename van het aantal winkels in goedkopere producten ook
het aantal vrouwelijke handelaren sterk steeg. 8 Een eerder verkennend onderzoek naar koffie-
en theewinkels laat verder zien dat voornamelijk gehuwde vrouwen actief waren in deze
nieuwe branche. 9 Dit lijkt het vermoeden van Jan de Vries dat in deze periode veel gehuwde
vrouwen voor de markt zouden zijn gaan werken te bevestigen. De vraag is echter waarom
grote aantallen gehuwde vrouwen zich ineens in de handel in koffie en thee begaven. Werkten
deze vrouwen voorheen inderdaad in het bedrijf van hun man en zo ja, was het openen
van een eigen winkel voornamelijk gemotiveerd door een drang om meer te consumeren?
De motivaties van mensen uit het verleden zijn vaak moeilijk te achterhalen, zeker wanneer
alternatieve beweegredenen een rol kunnen hebben gespeeld. Op het moment dat de
zogenoemde industrious revolution zich zou afspelen in de Hollandse steden, werden deze
ook getroffen door economische achteruitgang. Dit zou kunnen betekenen dat het niet alleen
de wens tot meer consumeren was die mensen aanzette tot het ontplooien van nieuwe
economische kansen, maar ook als strategie om de risico’s van instabiele inkomens te
spreiden door verschillende gezinsleden ander werk te laten doen, of misschien zelfs een
manier om te overleven, door het afnemen van andere arbeidsmogelijkheden (zoals loonarbeid
in de textiel). 10
Het doel van dit artikel is een eerste indruk te krijgen van deze motieven, door te onderzoeken
wie de mensen die een koffie- en theewinkel openden nu precies waren. In hoeverre
waren deze personen al (echtgenotes van) winkeliers, die zich gingen richten op nieuwe
producten en zo de consumptiemogelijkheden van hun gezin uitbreidden? Waren het (vrouwen
van) geproletariseerde ambachtslieden die niet langer aan de slag kwamen in de nijverheid?
Of waren zij voormalige loonarbeiders in de textielnijverheid, waarmee het na 1650
bergafwaarts ging in de Hollandse steden? De stad Leiden, een belangrijke stad in het gewest
Holland, lijkt een uitgelezen casus voor deze onderzoeksvragen. Tussen het laatste
5 D. van den Heuvel, Women and entrepreneurship. Female traders in the Northern Netherlands c. 1580-1815 (Amsterdam 2007) 177-
211.
6 Van den Heuvel, Women and entrepreneurship, 188-189, 202. Vergelijk De Vries, Industrious Revolution, 157.
7 Van den Heuvel, Women and entrepreneurship, 193.
8 Ibidem, 220-222; L. Van Aert en D. van den Heuvel, ‘Sekse als sleutel tot succes? Vrouwen en de verkoop van textiel in de
Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden 1650-1800’, Textielhistorische Bijdragen 47 (2007) 7-32.
9 Van den Heuvel, Women and entrepreneurship, 195.
10 E. van Nederveen Meerkerk, De draad in eigen handen. Vrouwen en loonarbeid in de Nederlandse textielnijverheid, 1581-1810 (Amsterdam
2007) 136; E. van Nederveen Meerkerk en A. Schmidt, ‘Women’s and children’s work in an industrious society:
The Netherlands, 17th-19th centuries’ (Ongepubliceerd paper voor het World Economic History Congress, Utrecht, 3-7 augustus
2009) 10.