download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

oeren, bezit en bodemproblemen 83
adellijke en corporatieve grondbezitters. Grote pachters konden relatief gemakkelijk land
accumuleren en de bevolkingsdichtheid was in dit gebied niet groot. In Vlaanderen en Holland,
waar de meeste boeren hun land bezaten, was de pacht minder in trek. Hier woonden
veel (semi)zelfvoorzienende boeren op hun land en de bevolkingsdichtheid was hoog. Toen
in Holland in de 16de eeuw de hierboven besproken transitie in bezitsstructuur echter
plaatsvond en grootschalig stedelijk grondbezit grotere pachtbedrijven deed ontstaan, nam
de bevolkingsdichtheid op het platteland op de lange termijn af. De boeren die hun grond
niet langer bezaten trokken naar de steden of leefden verder als dagloners; zij stemden hun
huwelijks- en voortplantingspatroon af op de veranderde situatie. Ook binnen het rivierengebied
bestonden er verschillen. 89 De Lingestreek, waar veel land in handen van de abdij van
Mariënweerd was, werd gekenmerkt door grote pachtbedrijven. Het Land van Heusden,
waar de omstandigheden bijna hetzelfde waren, kende daarentegen wijdverbreid kleinschalig
boerengrondbezit en dus weinig (grote) pachtbedrijven: pachtgrond was schaars en
de competitie ervoor was groot. Dit ging accumulatie tegen.
In het algemeen, zo bleek ook uit zulke (sub-)regionale vergelijkingen, waren vroeg gevestigde
bezitsstructuren richtinggevend voor de vorm die de economische transitie in een
streek aannam, al konden tal van andere factoren – lonen, prijzen en politieke ontwikkelingen
bijvoorbeeld – ook een rol spelen. 90 De bezitsstructuren waren zeer duurzaam, met
16de-eeuws Holland als uitzondering. 91
Besluit
Met de constatering dat de ontwikkelingen in Holland al vóór de gouden eeuw uitzonderlijk
waren, zijn we weer terug bij ons uitgangspunt. De economie van het gewest dat onder de
Republiek uitgroeide tot het gezicht van de Verenigde Provinciën maakte een ontwikkeling
door die ongewoon was naar Europese, maar ook naar Nederlandse maatstaven. Verder onderzoek
zal moeten aantonen hoe de middeleeuwse transitie van de landbouw in dit gewest
zich verhield tot de rest van de Nederlanden. Op het gebied van de regionale economische
geschiedschrijving valt immers nog veel werk te verrichten; de andere provincies zijn historiografisch
nog een stuk slechter af dan Holland. 92
In deze bijdrage is getracht duidelijk te maken dat inspirerende inzichten die uitgingen
van het Brenner-debat de economische geschiedschrijving van middeleeuws Holland een
nieuwe impuls hebben gegeven. De laatste twee decennia zijn waardevolle nieuwe interpretaties
aangaande de economische transitie van Holland, circa 1350-1600, naar voren gebracht.
Ook is echter gebleken dat een overtuigende synthese voor de hele periode nog ontbreekt.
De theorie van de padafhankelijke ontwikkeling, waarbij de basis voor Hollands
economische transformatie gelegd was in de ontginningsperiode, is weliswaar overtuigend,
maar stopt rond 1500. Dit model kent belang toe aan een groot aantal factoren – zwak
ontwikkelde feodale structuur, ecologische en politieke crises, instituties, exogene algemeen
Europese ontwikkelingen et cetera – terwijl de vroeg gevestigde bezitsstructuren
89 Van Bavel, ‘Elements in the transition’, passim.
90 Cf. Van Bavel, ‘Land, lease and agriculture’, 42-43.
91 Ibidem, 16-17.
92 J. Bieleman, ‘Dutch agricultural history c. 1500-1950: a state of research’ in: E. Thoen en L. van Molle (red.), Rural history
in the North Sea area. An overview of recent research, Middle Ages – twentieth century corn publication series i (Turnhout 2006)
283-294, aldaar 290.