download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

oeren, bezit en bodemproblemen 81
vrije boeren ook daadwerkelijk altijd hun grond bezaten; er werd in zowel in Holland als in
Oost-Duitsland veel gewerkt met pachtcontracten, maar landbouwers konden wel aanzienlijke
gebruikersrechten op hun land laten gelden. Het lijkt er echter sterk op dat het boerengrondbezit
in de 14de eeuw in Holland aanzienlijk meer wijdverbreid was. 78 Toen in de 14de
eeuw pestepidemieën en aanverwante ellende toesloegen, leidde dit in Oost-Duitsland tot
massale landvlucht (en sterfte), 79 terwijl de demografische gevolgen in Holland gematigder
waren. Grondbezit – of: de sociale bezitsstructuur – speelde hierin een sleutelrol. Dit geldt
echter ook voor de institutioneel-politieke structuur.
De adellijke grondbezitters in de Oost-Duitse gebieden, geconfronteerd met een ernstig
tekort aan arbeid en een verlies aan inkomsten, trachtten dit aanvankelijk op te lossen door
hun heerlijke rechten sterker te laten gelden. Op de langere termijn begonnen ze echter hun
domeinen uit te breiden. 80 Desolate landerijen werden ingenomen en de nog overgebleven
boeren werden steeds sterker aan het land gebonden. Aanvankelijk was dit een noodmaatregel,
maar hij werd al snel permanent. De boeren gaven zich echter niet zomaar gewonnen:
er waren opstanden en rechtszaken voor de landsheer. Succes hadden ze hier echter niet
mee. Het staatsapparaat verkeerde namelijk in toenemende mate in de greep van de lokale
magnaten en uiteindelijk moest de overheid de heren de ruimte geven. De Oost-Duitse adel
reageerde dus succesvol op de crises van de 14de eeuw, waar dit in West-Europa niet het geval
was.
De reactie op de algemene demografische en economische crises verschilde dus sterk in
Holland en Oost-Duitsland. Evenzeer verschillend was de reactie op de bevolkingsgroei, en
stijgende voedselprijzen, twee eeuwen later. De algemene upswing in de 16de eeuw maakte
dat de Oost-Duitse adel alleen nog maar sterker de teugels aantrok om meer te produceren
en dus meer te verdienen, terwijl in Holland stedelingen toen op grote schaal begonnen te
investeren in de landbouw. De transitie, die dus voor de duidelijkheid in Oost-Duitsland niet
leidde tot een kapitalistische landbouwsector, was immers al ingezet vóór de grote exogene
toename van de vraag naar graan. 81 Net als in Holland zou hier op basis van verder onderzoek
een goede zaak te maken zijn voor een geleidelijke, padafhankelijke transitie met haar
wortels in de ontginningsperiode.
Het concept padafhankelijkheid biedt dus de mogelijkheid om interpretaties gebaseerd
op één prime mover, schatplichtig aan een van de supermodellen, te overstijgen. De historici
achter dit Hollandse model, Van Bavel en Van Zanden, omzeilen tevens de hierboven aangestipte
valkuilen die zo een benadering met zich mee kan brengen. Er wordt rekening gehouden
met de invloed van een veelheid aan factoren, ook niet-economische als de ecologische
en politieke crises van de 15de eeuw. We kunnen ons echter afvragen of de transitie van
de Hollandse economie in de 16de eeuw, namelijk de fundamentele verschuiving in de bezitsrelaties
op het platteland, ook niet moet worden meegenomen in het model. Deze transitie
lijkt echter niet zozeer te verklaren te zijn vanuit in de ontginningsperiode gevestigde
78 Ibidem, 97; B.J.P. van Bavel, ‘People and land: rural population developments and property structures in the Low
Countries, c. 1300-c. 1600’, Continuity and Change 17 (2002) 9-37, aldaar 19; idem en Van Zanden, ‘Jump-start’, 523-524;
De Vries en Van der Woude, First modern economy, 161.
79 Byres, ‘Landlord class’, 47.
80 Ibidem; Brenner, ‘Agrarian roots’, 278-283; Wunder, ‘Peasant organization’, 98.
81 Al moet er in Oost-Duitsland al vóór 1500 een stijging in de exogene vraag naar graan hebben plaatsgevonden, want Holland
importeerde als gevolg van de ecologische crises al in de jaren 1490 aanzienlijke hoeveelheden via Danzig. Van Tielhof,
‘Grain provision’, 205.