download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

80 m. gubbels
omstandigheden hiervoor goed: de reële lonen stegen in dit gewest niet zo sterk als elders,
door het hoge loonpeil was de nijverheid al relatief kapitaalintensief georganiseerd en werd
het de meest aantrekkelijke investeringsmogelijkheid naarmate de kwaliteit van de landbouwgrond
verslechterde. Daarnaast speelden ook het gebrek aan institutionele belemmeringen
en de infrastructuur een rol. Tenslotte begon de vraag naar niet bijzonder luxe nijverheidproducten
in Europa toe te nemen – de stijgende lonen gaven de ontluikende
middenklasse consumptiemogelijkheden – terwijl in Holland de adellijke vraag naar verfijnde
luxe niet sterk was. Het waren dus de eigenaardigheden van de Hollandse frontier-economische
structuur – boerengrondbezit, relatief hoge reële lonen en de afwezigheid van een
politiek-institutioneel keurslijf – die de ontwikkelingsgang van het gewest vormgaven.
In fase drie verstoorde de ecologische crisis, evenals politieke instabiliteit, voornamelijk
in het begin en aan het einde van de eeuw van de 15de eeuw, dit proces. 75 Deze problemen
zorgden echter niet voor de transitie van de Hollandse economie, die was immers al ingezet,
maar ze beïnvloedden het proces wel. De crisis in de akkerbouw stelde veel boerengrondbezitters
voor de uitdaging voor extra inkomen te zorgen. Dit konden ze vinden in de
plattelandsnijverheid, maar door het stijgende arbeidsaanbod werden, in combinatie met de
bevolkingsgroei in de 15de eeuw, de lonen naar beneden gedreven. Hierdoor kon de nijverheid
zich in Europees perspectief nog beter ontwikkelen. Andere nijverheidstakken als
scheepsbouw en bierbrouwerij concentreerden zich daarnaast in toenemende mate binnen
de steden. Daar was het meeste kapitaal voorhanden en waren de grootste schaalvoordelen
te behalen. Dit succesverhaal had echter ook een keerzijde: de boeren verlieten als gevolg
van de ecologische crisis niet massaal het platteland, maar vele families verarmden op de
lange termijn. De lonen daalden en stedelijke investeerders in nijverheidssectoren begonnen
in toenemende mate de productiemiddelen in bezit te krijgen; zij bezaten immers het
benodigde kapitaal. Als laatste stap in de transitie verkochten veel boeren in de 16de eeuw
hun land aan investeerders en traden toe tot de rurale of stedelijke klasse van loonarbeiders.
De basis voor de agrarische revolutie was gelegd.
In de traditie van het transitiedebat geeft dit model een overtuigend beeld van de transformatie
van de Hollandse economie, en in het bijzonder de landbouw, in de laatmiddeleeuwse
periode. Het is interessant de Hollandse ontwikkelingen kort te contrasteren met
die in de Duitse gebieden ten oosten van de Elbe, een andere frontier economy, hierna kortweg
aangeduid als Oost-Duitsland. De comparatieve methode, één van Brenners grootste successen
in het transitiedebat, waarin deze regio ook een rol speelde, kan namelijk enerzijds
het unieke van de ontwikkeling van Holland tonen en anderzijds laten zien dat vroeg gevestigde
institutionele en sociale structuren ook elders de basis vormden voor een padafhankelijke
geleidelijke transitie.
In Oost-Duitse gebieden waren ook vanaf de 12de eeuw grootschalige ontginningen van
start gegaan. 76 De grondeigenaren trachtten ook hier boeren aan te trekken door ze veel vrijheid
te gunnen en hoge lonen te bieden. De adel was echter actief betrokken bij dit proces;
de feodale domeinstructuur kwam sterker tot ontwikkeling. 77 Het is trouwens niet zo dat de
75 Van Bavel en Van Zanden, ‘Jump-start’, 517-528.
76 T.J. Byres, ‘The landlord class, peasant differentiation, class struggle and the transition to capitalism: England, France
and Prussia compared’, Journal of peasant studies 36 (2009) 33-54, aldaar 36, 46-47.
77 H. Wunder, ‘Peasant organization and class conflict in Eastern Europe’ in: T.H. Aston en C.H.E. Philpin (red.), The Brenner
debate. Agrarian class structure and economic development in pre-industrial Europe Past and present publications (Cambridge etc.
1985) 91-100, aldaar 92-93.