download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

oeren, bezit en bodemproblemen 79
concept voor historici, want ‘a path-depended sequence of events [is such], where the decisions
in earlier periods have great (but not exclusive) influence on what can happen in the
next’. 64 Er kleven echter ook gevaren aan zo een benadering. De onderzoeker loopt bijvoorbeeld
het risico te veel belang te hechten aan relatief kleine gebeurtenissen, waardoor hij of
zij het belang van andere kan onderschatten. 65 Daarnaast liggen anachronismen op de loer
en kan zo een model deterministisch aandoen. 66 Dit zijn echter algemene problemen waar,
het is hierboven al geconstateerd, andere modellen ook mee te maken hebben. Het komt er
voor elke onderzoeker dus op neer verdacht te zijn op dit soort problemen en ze – waar nodig
– aan de orde te stellen. 67
De transitie van de Hollandse economie kan worden gezien als padafhankelijk. 68 Er was
sprake van een stapsgewijs proces, van drie fasen, waarin de actoren zich voornamelijk lieten
leiden door economische rationaliteit binnen het raamwerk van zich vestigende instituties.
69 Het is echter ook een contingent proces: toevalligheden en niet-economische factoren
spelen een grote rol in de verdere ontwikkelingen. 70 De basisstructuren, die de verdere
ontwikkelingen in Holland vorm zouden geven, werden gelegd in de ontginningstijd tot
1348, de eerste ontwikkelingsfase. 71 De kenmerken zijn bekend: een relatief zwakke adel, en
dus geen excessieve surplus extractie, en aanzienlijk boerengrondbezit. In Holland lagen
daarnaast de reële lonen in Europees perspectief hoog. 72 De algemene seculiere trend bracht
weliswaar door een stijgende bevolking, en dus een arbeidsoverschot, dalende lonen met
zich mee, maar Holland was in de ontginningstijd een frontier economy. Kolonisten moesten
met gunstige voorwaarden naar deze nog onherbergzame streken worden gelokt. Daarnaast
waren institutionele belemmeringen, bijvoorbeeld gilderegulering vanuit de steden,
zwak. Urbanisatie kwam trouwens pas sterk op gang in de 14de eeuw.
De tweede fase duurde zo’n vijftig jaar en was een tijd van transitie. 73 De pan-Europese
pestepidemieën hadden in Holland een relatief gematigde uitwerking op de bevolkingsomvang.
Zodoende convergeerde het loonpeil langzaam naar Europees niveau, omdat in sterk
ontvolkte regio’s de reële lonen wel sterk stegen, maar in Holland niet. Grondbezittende
boeren waren ook niet snel geneigd hun land te verlaten, zelfs niet toen de ecologische omstandigheden
tegen het einde van de 14de eeuw begonnen te verslechteren. In plaats daarvan
begon de plattelandsnijverheid tot ontwikkeling te komen. 74 Juist in Holland waren de
64 W. Kasper en M.E. Streit, Institutional economics. Social order and public policy (Cheltenham en Northampton, MA 1999) 38.
65 Hatcher en Baily, Modelling the Middle Ages, 237.
66 Brenner, ‘The Low Countries’, 292-294. Neo-institutionele economen gaan bijvoorbeeld uit van de neoklassieke premisse
dat historische actoren eigenbelang nastreven, maar in een totaal andere historische context dan de huidige kan gedrag
gericht op nutsmaximalisatie in onze ogen inefficiënt lijken.
67 Cf. Hoppenbrouwers en Van Zanden, ‘Restyling the transition’, 23-25.
68 Van Bavel en Van Zanden, ‘Jump-start’, 529.
69 Brenner, ‘The Low Countries’, 293; De Vries, ‘Transition to capitalism’, 70.
70 Hatcher en Baily, Modelling the Middle Ages, 216; Hoppenbrouwers en Van Zanden, ‘Restyling the transition’, 23.
71 Van Bavel en Van Zanden, ‘Jump-start’, 510-513, 523-524, 526.
72 Zie ook: J.L. van Zanden, ‘A third road to capitalism? Proto-industrialisation and the moderate nature of the late medieval
crisis in Flanders and Holland’ in: P. Hoppenbrouwers en J.L. van Zanden (red.), Peasants into farmers? The transformation of
rural economy and society in the low Countries (Middle Ages-19 th century) in light of the Brenner debate corn publication series iv
(Turnhout 2001) 85-101, aldaar 92-96.
73 Van Bavel en Van Zanden, ‘Jump-start’, 513-516, 523-527.
74 Zie ook: Van Zanden, Handelskapitalisme, 43-45; idem, ‘Third road’, 88-89. Aanvankelijk werd deze niet-agrarische plattelandsproductie
ook wel aangeduid als proto-industrie, maar sinds er twijfels zijn gerezen bij de gebruikte theorie van F.
Mendels lijkt het beter hier voorzichtig mee om te gaan. Cf. Hoppenbrouwers en Van Zanden, ‘Restyling the transition’,
30.