download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

oeren, bezit en bodemproblemen 77
gemeen twee soorten sociale structuren waarin de middeleeuwse en vroegmoderne actoren
opgesloten zitten: pre-kapitalistisch en kapitalistisch. 55 De transitie van het ene systeem
naar het andere kan echter – en dit is nieuw – alleen plaats hebben als onbedoeld gevolg van
gedrag van de actoren terwijl ze hun pre-kapitalistische doelen nastreven. In het eerste systeem
zijn boeren, die produceren voor zelfvoorziening, en de heren, die het surplus afromen,
niet marktafhankelijk voor hun levensonderhoud. In het tweede zijn ze dat wel, zoals
nu uiteen zal worden gezet.
In het geval van Holland werd de landbouw vóór de 15de eeuw gekenmerkt door boerengrondbezit
en zelfvoorzienende productie. 56 Dit was een logisch gevolg van de ontginningspolitiek
van de graven van Holland. Er bestond geen sterke feodale structuur en, omdat
de landsheer zijn macht met name op politiek gebied liet gelden, werd het door de
boeren geproduceerde surplus niet door middel van dwang afgeroomd. Dit was uniek volgens
Brenner, maar het stond een transitie niet in de weg. De grootschalige ontginningen
hadden namelijk als onbedoeld gevolg dat de turfgronden na circa 1400 begonnen in te klinken.
Daarnaast waren de klimaatomstandigheden er in de late 14de eeuw niet gunstiger op
geworden: de zeespiegel steeg en stormvloeden teisterden in toenemende mate Hollandse
akkers. Veel land ging verloren en de ingeklonken turfgronden bleken ongeschikt voor zelfvoorzienende
landbouw. De boeren, die veelal hun grond bezaten, moesten overschakelen
op veeteelt en zuivelproductie. Volgens Brenner werd de landbouwsector aldus gedwongen
voor de markt te produceren; zelfvoorziening was immers niet meer mogelijk na de transitie
door de veranderingen in het fysieke milieu. Met relaties tussen klassen heeft dit weinig
meer te maken.
De onontkoombare noodzaak tot marktproductie, volgend op de transitie door middel
van de (semi-)exogene schok, was de basis voor de hoge vlucht die de Hollandse landbouw,
en economie in het algemeen, nam in de 16de en 17de eeuw. 57 Brenner schetst het beeld van
een economisch wonder, waarbij alle sectoren elkaar versterkten. De transitie zorgde er
voor dat veel plattelanders hun heil zochten in de steden, waar velen werk vonden in de nijverheid,
terwijl ook buiten de stadsmuren niet-agrarische beroepen werden beoefend. De
eerdergenoemde graanimport kon al deze mensen onderhouden. Terwijl de landbouw specialiseerde
en innoveerde, in de 17de eeuw gesteund door stedelijke investeringen, produceerde
de nijverheid voor de export. Holland bood nijverheidsproducten voor de Europese
middenklasse en slaagde er na de Opstand in ook de markt voor luxeproducten te veroveren.
In het gewest heerste volgens Brenner een kapitalistische cultuur gekenmerkt door specialisatie,
innovatie, kapitaalaccumulatie, grootschalige investeringen en vooral marktafhankelijkheid.
Holland kende als eerste een agrarische revolutie.
Dit is weer een groots model. Brenner toont aan dat hij flexibel genoeg is om zijn oude
theorie aan te passen aan een nieuwe casus. Het comparatieve aspect blijkt hier ook weer van
grote waarde. 58 Brenner toont aan dat marktafhankelijkheid de conditio sine qua non is voor de
opkomst van een kapitalistische landbouw. Hij veegt de hierboven besproken interpretatie
55 R. Brenner, ‘The Low Countries in the transition to capitalism’ in: P. Hoppenbrouwers en J.L. van Zanden (red.), Peasants
into farmers? The transformation of rural economy and society in the low Countries (Middle Ages-19 th century) in light of the Brenner debate
corn publication series iv (Turnhout 2001) 275-338, aldaar 278-279.
56 Ibidem, 308-313.
57 Ibidem, 311-315, 330-333.
58 Ibidem, 315-320.