download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

76 m. gubbels
voor Noord-Italiaanse stadstaten als Florence, die als quasi-feodale landheren het surplus
van het omringende platteland konden afromen, 51 in Holland bestond een rationeler economisch
klimaat; een symbiose tussen steden en het omliggende platteland. In deze setting
streefden de steden simpelweg hun eigenbelang na: zo min mogelijk bijdragen aan de belastingen.
Daarnaast werd het gedurende de 16de eeuw voor burgers aantrekkelijker in
grondbezit te investeren. De Europese bevolking begon namelijk weer snel te groeien en
voedselprijzen stegen. Een grotere fiscale druk op grondbezit viel samen met toenemende
investeringen van stedelingen in de landbouw. Boeren werden aldus gedwongen te snijden
in hun productiekosten en veel kleine familiebedrijven konden het hoofd niet langer boven
water houden; hun grond werd verkocht aan burgers. Deze geleidelijke verschuiving in de
bezitsverhoudingen maakte de opkomst van kapitalistische landbouw mogelijk: het verdwijnen
van kleinschalig boerenbezit maakte de weg vrij voor een commerciële landbouwsector.
Het contrast met de eerder behandelde neoklassieke theorie is evident. De benadering
van Hoppenbrouwers ontkent geenszins de invloed van economische processen en de
markt, maar de basis voor de transitie ligt toch echt in ‘sociale, juridische en politieke structuren’,
52 het gaat hier om bezit en macht; dit is neo-marxisme aangepast aan een gebied
waar geen traditionele klassenstrijd plaatsvond. Er zijn evenwel twijfels gerezen bij deze
theorie. 53 Vooral de rol van de staat als surplus extractor-met-een-omweg zou een stuk gecompliceerder
liggen dan hier wordt aangenomen. Desalniettemin, zo zal verderop nog blijken,
is totnogtoe de invloed van de overheid en steden op de ontwikkeling van de landbouw in
niet afdoende in kaart gebracht.
De Grote Schok
Er zijn voor Holland ook modellen ontworpen die de transitie eerder in de middeleeuwen
plaatsen. Een eerste voorbeeld hiervan is ontsproten aan het brein van de grote meester zelf.
Naar aanleiding van een conferentie over de Nederlandse economie in comparatief perspectief,
in 1994 te Utrecht gehouden, schreef Brenner (weer) een uitgebreid artikel, nu toegesneden
op de Nederlanden. We zullen echter zien dat hij tot een andere conclusie komt
dan Hoppenbrouwers, die, zoals hierboven is uiteengezet, van Brenners originele model
uitging. 54
Ging het in Brenners oude model nog om de sociale bezitsrelaties, voortgekomen uit een
periode van klassenstrijd, nu gaat het eerder om de sociale bezitsstructuur. Hoewel Brenner
nog steeds spreekt van social property relations is de inhoud en impact van deze term dusdanig
veranderd dat we voor de duidelijkheid hier van structuren spreken. Het is belangrijk het inhoudelijke
verschil goed in het oog te houden. Bij bezitsrelaties oude stijl gaat het om de balans
tussen de sociale groepen die de productiemiddelen bezitten; bezits- en machtsverhoudingen
staan centraal. Sociale bezitsstructuren verwijzen echter eerder naar de
organisatie en samenstelling van economische sectoren. Volgens Brenner zijn er in het al-
51 Hoppenbrouwers, ‘Mapping an unexplored field’, 57-58.
52 Hatcher en Baily, Modelling the Middle Ages, 67. Vertaling door de auteur.
53 Hoppenbrouwers en Van Zanden, ‘Restyling the transition’, 31-35.
54 In dit verband verweet S.R. Epstein Brenner ‘to move the theoretical goalposts while strenuously denying it’ (S.R. Epstein,
‘Book review: Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the low Countries (Middle
Ages-19 th century) in light of the Brenner debate’, The Journal of Economic History 62 (2002) 860-861, aldaar 860).