download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

oeren, bezit en bodemproblemen 75
Staat, steden en boeren: geen klassenstrijd, wel surplus extraction
Met name in zijn tweede artikel in Past & present legt Brenner, zoals we hierboven gezien hebben,
de nadruk op sociale bezitsrelaties: de balans tussen de sociale klassen die de productiefactoren
– hier: land – bezaten. 45 Deze verhouding bepaalde of een economie de transitie
naar landbouwkapitalisme maakte na een periode van klassenstrijd. In Engeland, waar de
adel de grond goeddeels bezat en de boeren hem pachtten, werden de actoren gedwongen
voor de markt te produceren. In Frankrijk daarentegen bleven de boeren voornamelijk in bezit
van het land en, hoewel in sommige regio’s wel voor de markt werd geproduceerd, zorgde
de in de 15de en 16de eeuw stijgende bevolking voor een versnippering van het grondbezit.
Boerengrondbezit leidde dus, in een ander historisch-economisch klimaat, tot
stagnatie. Brenners model inspireerde P. Hoppenbrouwers tot een analyse van ‘demografische
en sociaal-economische ontwikkelingen in laat-middeleeuws Holland door het prisma
van de eigendomsverhoudingen’. 46
De middeleeuwse ontginningsprocessen vormden deze relaties in Holland, net zoals de
klassenstrijd dit volgens Brenner in Engeland had gedaan. 47 Rond 1550 bezaten vrije boeren
ongeveer de helft van de landbouwgrond en stedelingen bij benadering een kwart. Geestelijke
instellingen en de adel, wiens positie niet sterk te noemen was, bezaten de rest. En,
hoewel het grondbezit van de eerste twee groepen relatief kleinschalig was, bleek de exploitatie
door boerenfamilies, in combinatie met niet-agrarische bezigheden, relatief efficiënt
– tenminste om het hoofd boven water te houden. Het inmiddels bekende beeld komt
naar voren: wel arbeidsintensieve en redelijk gespecialiseerde marktproductie van typisch
Hollandse producten die profiteerde van de relatief goede infrastructuur, maar nog geen
echt kapitalistische landbouwsector. Nu ontstond dit, volgens Hoppenbrouwers, ook niet
van de ene dag op de andere; het was een lang proces. Een proces dat in een stroomversnelling
kwam door investeringen.
Deze waren echter niet de prime mover achter de transitie. Op de achtergrond speelde namelijk
een belangrijk ander proces: surplus extractie. Bij Brenner was het de feodale adel die
de boeren het door hun geproduceerde surplus afnam, terwijl in vroegmodern Frankrijk de
staat dit in toenemende mate deed door middel van belastingheffing. 48 Ook de Bourgondische
en Habsburgse graven van Holland poogden steeds hogere belastingen te heffen in de
15de en de 16de eeuw, maar vonden de Staten op hun weg. De steden, die dit orgaan domineerden,
wisten er voor te zorgen dat een groot deel van de lasten afgeschoven werd op het
platteland. 49 Onder de Republiek, waarin de provinciale staten soeverein waren en er (in
Holland) maar liefst achttien stemhebbende steden vertegenwoordigd waren tegenover één
stem voor de adel, die ook geacht werd voor het platteland te spreken, 50 werd dit beleid nog
sterker doorgezet. Hoewel deze tendens zou kunnen wijzen op het systematisch uitknijpen
van het platteland door almachtige steden, was dit niet het geval. Dit was misschien waar
45 Brenner, ‘Agrarian roots’, 299-317.
46 P. Hoppenbrouwers, ‘Mapping an unexplored field. The Brenner debate and the case of Holland’ in: idem, J.L. Van Zanden
(red.), Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the low Countries (Middle Ages-19 th century) in light
of the Brenner debate CORN publication series IV (Turnhout 2001) 41-66, aldaar 60. Vertaling door de auteur.
47 Ibidem, 42-57.
48 Brenner, ‘Agrarian roots’, 246-253; 289-291.
49 Hoppenbrouwers, ‘Mapping an unexplored field’, 58-61.
50 J.W. Koopmans, De Staten van Holland en de Opstand: de ontwikkeling van hun functies en de organisatie in de periode 1544-1588
(diss.; s.l. [Den Haag] 1990) 26-38.