JULIEN WEVERBERGH WEVERBERGH '30-'70

JULIEN WEVERBERGH
WEVERBERGH
’30-’70
HERINNERINGEN VAN
EEN LETTERKUNDIG OMNIVOOR
UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS · AMSTERDAM · ANTWERPEN
Deze uitgave kwam mede tot stand dankzij steun van het Vlaams Fonds voor de
Letteren.
Met dank voor de hulp aan Walter van den Broeck,
Hedwig Speliers, Paul de Wispelaere en Kevin Absillis.
Copyright © 2005 Julien Weverbergh
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door
middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van BV Uitgeverij De Arbeiderspers,
Herengracht 370-372, 1016 CH Amsterdam. No part of this book may be reproduced in
any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written
permission from BV Uitgeverij De Arbeiderspers, Herengracht 370-372, 1016 CH
Amsterdam.
Omslagontwerp: Nico Richter
Omslagfoto: Herman Selleslags
ISBN 90 295 6327 3 / NUR 321
www.arbeiderspers.nl
1

Dit boek is opgedragen aan Petrina Stoianovici
en is geschreven op heldhaftig aandringen van Jeroen Brouwers.
Het eerste wat je in een bibliotheek nodig hebt is een plank. Af en toe kan die worden
versierd met literatuur. Maar de plank is het belangrijkste.
Finley Peter Dunne
LECTORI SALUTEM
Wie ooit in letterland mijn pad heeft gekruist en zijn naam in het register niet vindt, of
de mening is toegedaan dat ik een bepaald onderwerp over het hoofd heb gezien, kan
zijn geluk beproeven in het register van het eerste deel van mijn memoires, De
voorwerpen, of ongeduldig wachten tot het derde deel van mijn avonturen in de
krabbenmand der vaderlandse letteren geschreven wordt. Als Hein mij daar de
gelegenheid nog toe geeft. Het complete verhaal van mijn tocht doorheen het
machtsgebied der schone letteren en de woeste velden van de grijze literatuur komt in
dit volume zeker niet aan bod, en alle curieuze personages en verbazingwekkende
toneeltjes die ik daar heb ontmoet, beleefd of waargenomen worden niet beschreven.
Dit boek kan beschouwd worden als een rondvaart aan boord van een garnaalbootje, en
niet als een cruise.
Is alles waar? Ja en neen. Ja, alles is waar zoals ik het in mijn memorie heb opgeslagen.
Zo herinner ik het me. Neen, omdat het zeker geen objectief verslag is van evenementen
uit mijn leven. Ik voer subjectiviteit nu eenmaal hoog in het vaandel. Het kan best dat
data niet kloppen, dat ontmoetingen op andere plaatsen en bij andere gelegenheden
hebben plaatsgevonden. Maar opzettelijke verfraaiing van mijn handel of wandel is niet
gebeurd.
LOUIS PAUL BOON: HET EERSTE BAKEN
KOMMER EN KWEL
Ik ben geboren, opgegroeid en heb mijn leven gesleten met de geur van drukinkt in mijn
neus, aan alle kanten omgeven door boeken. Mijn moeder, een assistent-boekbindster,
jatte wanneer zij brede rokken droeg alle pulpedities op haar werk – een destijds
bekende Antwerpse drukkerij en boekbinderij. Zij verkoos dit soort lectuur in de wacht
te slepen boven het betere schrijfwerk, dat haar baas ook en masse produceerde. Ze
stapelde haar buit op in ons tweekamerappartementje dat zo klein was dat er gekookt
werd in het trapportaal. De door mijn vader zelfgetimmerde kastjes kraakten onder het
2

gewicht van zijn stukgelezen kranten en haar stationsromannetjes. Op mijn
mansardekamertje voerde ikzelf zover mijn herinnering reikt een hopeloze strijd om
mijn eigen boekenschat opgeborgen te krijgen, want ik struinde al zeer jong de
rommelmarkten af, neusde bij uitdragers en vunzige antiquariaatjes en scharrelde rond
tussen de stapels onafgewerkt of niet-geleverd drukwerk op de enorme zolders van mijn
moeders bedrijf. Ik was als verzamelaar geboren.
Toen ik wat ouder werd en in ruimere huizen woonde, ontdekte ik de betere
boekenvlooienmarkten in Brussel en Den Haag – waar ik vaak bij mijn tante logeerde –
en werd een trouwe klant van De Slegte, mijn voorkeursboekhandel: eeuwig op jacht
naar bedrukt en gebonden papier, eeuwig vechtend tegen het gebrek aan boekenplanken.
In de loop van mijn leven verbeterde de verzamelwoede er inderdaad niet op; de
boekenplanken bleven knerpen. Ik werd criticus voor meerdere tijdschriften, week- en
dagbladen en ontfutselde de uitgevers meer recensie-exemplaren dan ik ooit kon of kan
lezen. Ik werd redacteur, toen uitgever bij een van de belangrijkste literaire uitgeverijen
van Vlaanderen en stichtte na mijn ontslag een nieuwe uitgeverij, een bedrijfje dat door
mijn schoonzoon nog steeds wordt voortgezet. Dat droeg weinig bij om wat boekenvrije
ruimte in mijn huis te scheppen. Als klap op de vuurpijl schrijven of schreven enkelen
van mijn goeie vrienden en vijanden en mijn drie schoonzonen boeken, terwijl ikzelf
zowat dertig titels op mijn eigen naam heb staan. Boeken en boekenziekte blijken
zowaar een familiezaak. Je geneest er zo hondsmoeilijk van als van drankzucht. En toch
liggen mijn roots in een groep mensen van gelijke afstamming die een zelfstandige
samenleving van min of meer primitieve aard vormden, waar het woord ‘boek’ alleen in
zijn samenstelling met ‘school’ werd uitgesproken – een voor de jongeren van déze
maatschappelijke klasse overigens verfoeide combinatie.
Ik kom uit de lagere arbeidersklasse, waar bij het sterfbed van de vader geen
schuifken wordt opengetrokken om een zilveren uurwerk en de zware ketting erbij aan
de oudste zoon ter hand te stellen. Intellectueel erfgoed werd net zomin geërfd; ook dat
was compleet afwezig. Mijn moeder had in haar jeugd nauwelijks een schooldrempel
overschreden. Hoewel zij een verwoed lezer werd, had zij levenslang moeilijkheden met
het neerschrijven, laat staan spellen van woorden. De weinige brieven die ik ooit van
haar ontving, krioelen van de fouten. Mijn vader, opgevoed in een tehuis voor
wezenkinderen, had wel lagere school ‘genoten’ (zoals men dat destijds stelde), maar
slechts tot de zevende klas. Toen hij vijftien was, oordeelden de vroede vaderen die het
Antwerpse stadsweeshuis beheerden dat hij best voor zichzelf en ‘zijn familie’ de kost
bij elkaar kon scharrelen, en hij werd samen met zijn twee jaar jongere broertje aan de
deur van dit kindonvriendelijke en volstrekt cultuurloze tehuis getrapt. De twee
verloren, doodarme kinderen die mijn ouders zouden worden, ontmoetten elkaar dan
ook niet op een campus, maar in een danstent. Mijn moeder was nauwelijks achttien en
mijn vader bijna negentien toen zij na enkele maanden vrijerij op 11 mei 1929
onbesuisd trouwden en mij verwekten op een zolderkamer in de Schijfstraat op het Kiel
bij Antwerpen, waar ze behuizing hadden gevonden. Ik werd er een jaar later geboren.
Ik zou hun enige kind blijven. 1
Mijn ouders, armoezaaiers, op de rand van het analfabetisme, gingen na mijn geboorte
wonen in de vroeger grauwe aftakelende volksbuurt van wat nu Antwerpen Oud-Zuid
heet, en waar ik opgroeide. En waar ik thans, en ook mijn zoon, op loopafstand van de
Schelde en in de schaduw van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, opnieuw
een nestje heb gebouwd. De buurt is opgekalfaterd, oogt groen, en werd eind van de
3

jaren negentig van de vorige eeuw een place to be. De sfeer van de negentiende eeuw
druipt er van de gevels.
Ondanks de kommer en kwel, waaruit de twee werkmensen pas na de oorlog met
succes opkrabbelden, werd mij vanaf mijn geboorte ontzag voor het boek bijgebracht.
Mijn moeder was een fanatieke lezer van de door haar ingenaaide pulp. Haar leesniveau
hield helaas op bij liefdesromannetjes genre Abraham Hans, haar muziek beperkte zich
tot smartlappen zoals het in de oorlogsjaren razend populaire ‘Jantje was een kleine
kleuter’, dat op onze koffergrammofoon werd afgedraaid tot de 78-toerenplaat hees en
krassend de geest gaf. Haar interesse voor de plastische kunsten ging niet verder dan de
reproducties op de koekjesblikken, maar zij kende wel een gedicht van Virginie
Loveling uit het hoofd. Waar had ze dat opgepikt? Dat zou ik nu graag weten. Op haar
sterfdag puilde haar boekenkast, die een ereplaats in haar appartementje bekleedde, uit
van het volledige oeuvre van Konsalik, haar platencollectie bestond uit Vlaamse zangers
waarvan ik geen enkele opname heb bewaard, haar onmiskenbare aanleg tot tekenen
had zij uitgeleefd in het onhandig naschilderen van clowns. Een halve eeuw cultuur,
zelfs rijke échte volkscultuur, was aan haar voorbijgegaan. De boeken stonden wel
netjes op een rij, werden regelmatig afgestoft en behandeld of het kleinodiën waren. Op
een ereplaats prijkten twee romans van Gerard Walschap, die Anna Rooms nooit
gelezen heeft, maar die wél met een persoonlijke opdracht van de schrijver waren
versierd. Die had ze gekregen van haar dokter, een zoon van Gerard. Dat waren
pronkstukken bij uitstek. Toen ik zelf al uitgever van Walschap was geworden, mocht ik
de exemplaren van mijn moeder pas inkijken nadat ik mijn handen had gewassen.
Mijn vader is, tot hij op zijn veertigste versleten was en als werkonbekwaam werd
afgeschreven, vrachtrijder gebleven, alhoewel hij bijzonder verstandig was, een klare
kijk op het wereldgebeuren had, veel wist en een merkwaardig savoir-vivre had
ontwikkeld. Zijn enige zuster, tijdens de Eerste Wereldoorlog opgevangen en chic
opgevoed door een zeer burgerlijke familie in Wassenaar, die later was gehuwd in
Nederland, en het sociaal ver had geschopt, heeft mij herhaaldelijk overtuigd, dat ‘Jos’,
mijn vader, de slimste van allemaal was geweest, en dat het jammer was dat hij niet
verder had kunnen studeren. Dat is ook zo. Als mijn vader in een ander milieu was
geboren, of veertig jaar later, zou hij met zijn hersens en persoonlijkheid makkelijk
magistraat, dokter, begaafd acteur of hoogleraar geschiedenis zijn geworden. Hij schreef
wél foutloos en goed, maar las toch veel minder dan mijn moeder. Begrijpelijk. Tot zijn
veertigste stond hij op om halfzes, spoorde van Antwerpen naar Brussel, waar hij voor
een karig loon zonder mechanische hulpjes zelf zijn vrachtwagens met bakken groene
zeep had te laden en te lossen, om de vracht over de toen nog hobbelige kasseiwegen
overal in het land af te leveren. Hij was pas omstreeks halfacht ’s avonds weer thuis,
doodvermoeid. De man heeft geen kans gekregen om zijn gaven te ontwikkelen. Hij las
minder dan mijn moeder, maar stukken beter en het Boek werd door hem met eerbied
behandeld en gekoesterd. Instinctief ontgon hij ruimere horizonten; hij wist en zei dat de
liefdesromannetjes en de nog natte en slecht gedrukte pulp die mijn moeder verslond als
zij al niet ijverig aan het boenen en poetsen was, niet de échte boeken waren. Hij wilde
hoger grijpen, maar wist de ladder niet te staan, noch de plaats waar die échte boeken
dan wel opgeborgen waren. Ook had hij méér dan mijn moeder voor zijn enige zoon een
levensdoel voor ogen: die zou naar de hogere sociale en intellectuele sferen van de
maatschappij opstijgen. Hij, de zoon, zou ‘goed leren’ en scheepsofficier worden (een
plan dat door de oorlog en de nasleep ervan helaas werd verijdeld), of onderwijzer. De
4

wijsheid, preekte hij, zat in de Boeken, die ik dus (statarisch) moest lezen. Ondanks zijn
vermoeidheid las hij ons maandenlang bij het slapengaan een paar pagina’s voor uit
Alleen op de wereld van Hector Malot, een roman die de picareske maar ook diepdroeve
zwerftochten evoceerde van een ongelukkig jongetje dat te vondeling was gelegd. 2 De
met veel details beschreven erbarmelijke sociale achtergrond van het straatmuzikantje
Remi benaderde die uit de jeugd van mijn ouders. Genesteld in de schoot van mijn
vader luisterde ik samen met mijn moeder ademloos naar zijn dramatische voordracht,
en wij weenden niet zelden bij aangrijpende passages. Er ontplooide zich een wereld
waar avonturen beschreven werden die veel opwindender waren dan de realiteit, en ik
bezocht landschappen waarnaar ik decennia later nog op zoek was. Tóen is mijn
hartstocht voor de literatuur geboren, en mijn nooit te verzadigen leeshonger. Helaas,
Jos Weverbergh kon zijn zoon de ware weg naar het ware boek niet tonen omdat hij in
cultuurwoestijnen was grootgebracht en daar woonde, en omdat hij de noodzakelijke
relaties niet had om de weg naar de betere lectuur voor zijn zoon uit te stippelen.
Mijn erfdeel was wel een niet weg te branden politieke overtuiging. Mijn ouders,
vooral mijn vader, waren verwoede vrijdenkers en overtuigde socialisten, papenvreters,
en in de jaren dertig en na de oorlog trouwe meelopers in de nog niet
geïnstitutionaliseerde 1-meioptochten. Later (ook nu nog) sprongen (springen) mij
telkens de tranen in de ogen als ik de ‘Boontjes’ over 1 mei las (lees). Wél dus zoals de
Weverberghen sinds familiegeheugenis in hart en nieren socialist, én lid van de
socialistische vakorganisaties, maar geen lid van de Belgische Socialistische Partij. De
wereld van deze eenvoudige mensen was zo gesloten dat lid worden van de partij die
toch hun wereld vertegenwoordigde, niet bij hen opkwam. Lid worden van een politieke
partij, de eigen stem direct laten horen, was weggelegd voor geleerde mensen, voor de
elite.
Ondanks de aculturele omgeving was ik dus zeer vertrouwd met boeken-op-dezelfgetimmerde-plank.
Ik was de enige jongen in onze smoezelige achterbuurt die
boeken in zijn bezit had én ook nog met ernstige stem oreerde over het bedrukte en nota
bene door mijn eigen moeder ingebonden leesvoer. Ik verslond vanaf mijn zevende al
het met letters zwart gemaakte papier dat onder mijn ogen kwam, en had in 1942 zelfs
een uitleenbibliotheekje opgericht, met de immens populaire ‘Hanskes’, ‘Ivanovkes’, 3
de enige lectuur van mijn lotgenootjes, naast derderangs kinderboeken. Het
uitleenbibliotheekje kende dezelfde lotgevallen als de bijna gelijktijdig in Aalst door
Louis Paul Boon opgezette poging om het volk te leren lezen. Helaas, tot mijn zestiende
heb ik nooit iemand op mijn weg gevonden die mij een wenk kon geven wat betere
lectuur was dan Abraham Hans, Ernest Claes of de eindeloos herlezen Jan zonder Vrees
van Konstant de Kinder, Pietje Bell, Dik Trom of aanverwanten.
Op mijn zestiende belandde ik als een halve autodidact op de kweekschool, twee jaar
in de studie achterop gesukkeld als gevolg van oorlogsomstandigheden én door een
hardnekkige longziekte omstreeks mijn elfde jaar. Op mijn dertiende moest mijn vader
in Zaventem bij werkmakkers onderduiken voor de Duitsers en nadat mijn moeder met
een andere partner had aangepapt, wat na de oorlog tot een echtscheiding zou leiden,
koos ik ervoor mij tijdens het laatste oorlogsjaar bij hem op zijn onderduikadres te
voegen. Van naar school gaan was meer dan een jaar lang uiteraard geen sprake. Wel
van kriskras lezen, voornamelijk stapels geïllustreerde Franse weekbladen van het genre
Je Sais Tout, die de onderduikfamilie al eeuwen bewaard scheen te hebben. Literaire
boeken waren daar niet te ontdekken.
5

Na de bevrijding en de echtscheiding bleven wij in Zaventem wonen en belandde ik in
het eerste jaar van de plaatselijke rijksmiddelbare school, waar ik de grootste slungel in
de klas was. Ik kon er niets leren of horen wat ik al niet wist, en bovendien werden mijn
zelfrespect en trots zo erg aangevreten dat ik na zelfstudie de sprong waagde naar de
klas waar ik volgens mijn leeftijd thuishoorde. Na een toegangsexamen voor
onderwijsopleiding werd ik op de kweekschool van Lier een geletterde en veelbelezen
eerstejaarsstudent die nog nooit een fatsoenlijk boek onder ogen had gekregen. Het
nieuwe milieu was gelukkig bevolkt met leraren die stuk voor stuk boekenliefhebbers
bleken te zijn, met aan het hoofd de legendarische dictatoriale directeur Renaat Merecy,
die het accent minder op school- dan op zelfkennis legde en een voorkeur had voor
studenten met afwijkende persoonlijkheid en opinies – als ze maar links gekleurd waren.
Van die overtuiging en je eigen inzichten moest je wel voortdurend bewijs leveren in
debatten en via de keuze van je lectuur. Meer dan driekwart van mijn aanvankelijke
medestudenten heeft de eindstreep dan ook niet gehaald.
De school beschikte over een niet onaardige schoolbibliotheek, en ik leerde al in de
eerste weken, geholpen door geïnteresseerde leraren, dat er boeken bestonden waarop
men het etiket ‘literatuur’ plakte. Zou daar, zoals mijn vader voorspeld had, het Ware,
het Goede, het Mooie en vooral de Wijsheid in verborgen liggen? Er bleek zelfs zoiets
als Vlaamse letteren te bestaan, waar ik mij als een uitgehongerde op wierp. Ik las
Sleeckx en Conscience, Tony Bergman, Timmermans, Loveling, Van Hoogenbemt,
Teirlinck, Roelants, Marnix Gijsen, Van Hemeldonck, Jozef Simons, Elsschot, Valère
de Pauw, Mariken van Nieumeghen, Buysse, stukken Streuvels en Walschap... Kortom,
ik vrat de schoolbibliotheek leeg als een uitgehongerde boekenworm. Wél dacht ik dat
het summum van de letteren de toenmalige jongeren waren: Piet van Aken, Johan
Daisne, en vooral Hubert Lampo. Want die schreef ook nog over Boeken en schrijvers
in mijn geprefereerde krant De Volksgazet. Voor de informatie die hij (niet) bezorgde,
ben ik later wel erg boos op hem geworden.
6