Programmaboek Hommage aan Rudi van Dantzig - Het Nationale ...

2
alexandra radius en han ebbelaar | jane lord en
boris de leeuw | rachel beaujean en gayle halabe |
jeanette vondersaar | valerie valentine en graham
lustig | rudi van dantzig, jaap flier, hannie van
leeuwen, toer van schayk, annemarie gerritsen en
aart verstegen | rudi van dantzig | marieke simons en
oleksey smolyakov | andrew kelley, leon pronk en
kevin cregan | steven etienne, marisa lopez, jozef
varga, larissa lezhnina, matthew golding, igone de
jongh, casey herd, jurgita dronina en remi wörtmeyer
| reinbert martijn en charles flanagan | toer van
schayk | rudi van dantzig en johan cruyff
rudi maakt deel uit van ons dna
Zonder Rudi zou de danskunst in Nederland en ver daarbuiten er wezenlijk anders
hebben uitgezien. Decennialang was hij choreograaf en artistiek leider van Het
Nationale Ballet. In die periode heeft hij het gezelschap internationaal aanzien
gegeven en er mede voor gezorgd dat de danskunst in Nederland tot grote hoogte kon
stijgen.
Voor Rudi was er geen onderscheid tussen kunst en leven – dans wás zijn leven en
dansers beschouwde hij als zijn familie. Honderden, zo niet duizenden dansers wist hij
te inspireren met zijn meeslepende visie op de dans en de wereld. Een groot en zeer
divers publiek werd diep geraakt door Rudi’s eigenzinnige en vaak controversiële
choreografieën. Het diep doorvoelde sociale en politieke engagement, dat ook in zijn
literaire werk naar voren kwam, maakte hem ook buiten de kunsten tot een bekende
Nederlander.
Hoewel Rudi steeds minder vaak bij voorstellingen of repetities van Het Nationale
Ballet aanwezig kon zijn, was zijn betrokkenheid bij ‘zijn’ gezelschap altijd groot. Zijn
overlijden was dan ook een grote schok. Zijn bevlogenheid en zijn doordringende
blauwe ogen worden ongelooflijk gemist.
In dit bijzondere en eenmalige eerbetoon worden enkele facetten van Rudi van
Dantzigs choreografische werk getoond. Er wordt geen poging gedaan om Rudi van
Dantzig ‘allesomvattend’ te tonen. Dat zou onmogelijk zijn. Uiteraard blijft zijn werk
deel uitmaken van ons repertoire.
Ik beschouw het als een groot voorrecht dat ik met hem heb mogen samenwerken en
dat ik in zijn voetsporen ben getreden. Wij allen betreuren het verlies van een groot
man, maar weten dat hij voor altijd deel van ons zal zijn.
rudi is in our dna
Without Rudi, the art of dance in the Netherlands and much further afield would have
looked very different. For many years, he was a choreographer and the artistic director of
the Dutch National Ballet. In that period, he secured international recognition for the
company and was responsible for dance in the Netherlands rising to such great heights.
For Rudi, there was no distinction between art and life – dance was his life and he
regarded the dancers as his family. He succeeded in inspiring hundreds, if not thousands, of
dancers with his compelling vision of dance and the world. A wide and very diverse public
was deeply moved by Rudi’s distinctive and often controversial choreographic works. The
deeply felt social and political engagement that also emerged in his literary work made him
a well-known Dutchman outside the arts as well.
Although Rudi was increasingly unable to attend performances or rehearsals by the
Dutch National Ballet, he was still closely involved with ‘his’ company. So his death came
as a great shock to us all, and his passion and penetrating blue eyes are greatly missed.
This special one-off tribute performance shows some of the facets of Rudi van Dantzig’s
choreographic work. We have not attempted to ‘sum up’ Rudi van Dantzig. That would be
impossible. It goes without saying that his work will remain in our repertoire.
I regard it as a great privilege to have had the opportunity of working with Rudi and of
following in his footsteps. We all mourn the loss of a great man, but we know that he will
be a part of us forever.
Ted Brandsen
Artistiek directeur Het Nationale Ballet
Artistic director of the Dutch National Ballet
3

4
jagen naar het onbereikbare
‘De dans is mijn redding geweest’, zei Rudi van Dantzig een kleine vier jaar
terug bij zijn 75ste verjaardag. ‘De dans heeft het innerlijke vuur in mij wakker
gekust. Als kind was ik een stil, teruggetrokken jongetje, dat met poppen
speelde en veel las. Later nam ik schilderlessen, maar als ik schilder was
geworden, of schrijver, dan was ik gek geworden van eenzaamheid.’
In de dans vond Rudi van Dantzig een manier om, zonder woorden te hoeven
gebruiken, zijn gevoelens te uiten. Gevoelens die hun oorsprong vonden in zijn
opgroeien met soms bijna verstikkend zorgzame ouders, de plotselinge breuk
met hen wanneer hij als elfjarige in de hongerwinter naar Friesland wordt
gestuurd, afgesneden van alles wat hij kende, de daar beleefde eerste erotische
ervaring met een Canadese soldaat, de wanhopige zoektocht naar hem na
de bevrijding en, vervolgens, de worsteling met zijn eigen homoseksualiteit.
Niet verwonderlijk dat veel van Van Dantzigs balletten bevolkt worden door
mensen die verstrikt zijn geraakt in het leven. Mensen die verteerd worden
door innerlijke onrust, onzekerheid, eenzaamheid, verborgen verdriet. En
die vaak, zo omschreef Van Dantzig zelf de rode draad in zijn werk, ‘jagen
naar iets onbereikbaars, of iets wat onbereikbaar lijkt’ en daarbij telkens
geconfronteerd worden met de vergankelijkheid der dingen – van jeugd,
onschuld, idealen, liefde en het leven.
Het zijn thema’s die al opduiken in zijn debuutchoreografie Nachteiland
(1955), over de pijnlijke kloof tussen droom en werkelijkheid, tussen
nagestreefde idealen en feitelijk gedrag. En nog indringender tot uiting komen
in Monument voor een gestorven jongen (1965), een nachtmerrieachtige
terugblik van een homoseksuele jongen op zijn door heteroseksuele taboes
getekende jeugd. Het is deze choreografie die Van Dantzig wereldfaam
bezorgt, wanneer niemand minder dan Rudolf Nureyev aangeeft er de
hoofdrol in te willen dansen.
een sprankje hoop
Maar in zijn balletten brengt Van Dantzig niet alleen de innerlijke strijd van
de gekwelde mens voor het voetlicht, hij stelt er, niet zelden op moralistische
wijze, ook de misstanden in de maatschappij in aan de kaak. Milieuvervuiling,
onrecht, de ongelijkheid tussen arm en rijk, teloorgang van menselijke
waarden, politieke machtswellust: in balletten als Geverfde vogels (1971),
Life (1979, gemaakt i.s.m. zielsverwant Toer van Schayk), Want wij weten
niet wat wij doen (1985), Buigen of barsten (1987) en Aartsengelen slachten
den hemel rood (1990) toont Van Dantzig – kind van communistische ouders
– onverbloemd zijn afschuw over de puinhoop die de mensheid er in zijn ogen
van heeft gemaakt. Desondanks is hij naar eigen zeggen altijd een optimist
gebleven, iemand die, of het nu om het innerlijke of om het sociale leed gaat,
‘altijd een sprankje hoop heeft laten doorstralen’.
De bijnaam ‘dominee van de dans’, die hij vanwege zijn – volgens sommigen
marisa lopez en félipe diaz vier letzte lieder
5

6
veel te expliciete en belerende – maatschappijkritische balletten kreeg, heeft
hij ‘altijd wel een geuzennaam gevonden’. “Geloof en socialisme gaan voor
mij hand in hand. Bovendien: ik kón niet anders! Dans was in mijn ogen vaak
te zoet, te plaatjesachtig.” Ook in zijn veelgeprezen bewerkingen van twee
beroemde klassieke balletten, Romeo en Julia (1967) en Het Zwanenmeer
(1988, i.s.m. Toer van Schayk), klinkt zijn sociale betrokkenheid derhalve
door: “Fraaie bonbondozen zijn het van oorsprong, maar ik heb er sociale
drama’s van gemaakt. Ik heb de tegenstelling tussen arm en rijk aangezet.”
Toch zijn deze beide balletten buitenbeentjes in zijn oeuvre, het eerste
gemaakt omdat zijn voorgangster Sonia Gaskell het wilde, het tweede uit
zijn verantwoordelijkheidsbesef als artistiek leider van Het Nationale Ballet.
Buitenbeentjes overigens die, net als het binnen zijn oeuvre meer lyrische en
abstracte Vier letzte Lieder (1977), nog steeds wereldwijd met veel succes
gedanst worden. Dit in tegenstelling tot zijn uitgesproken maatschappelijke
aanklachten, choreografieën die dichter bij zijn eigen artistieke hart lagen,
maar die, juist omdat ze veelal inspeelden op de actualiteit, duidelijk meer
aan een houdbaarheidsdatum gebonden bleken te zijn. Iets waarvan de maker
zich overigens terdege bewust was, ook omdat bij deze werken, zoals hij zelf
zei, een innige band tussen choreograaf en dansers essentieel is. “Als ze niet
met de juiste inzet en geest worden ingestudeerd, blijft er weinig van over.”
verworpenen der aarde
In het overbrengen van zijn intenties op de dansers was Van Dantzig
onovertroffen. Of zoals oud-danser en choreograaf Krzysztof Pastor het
enkele dagen voor Van Dantzigs overlijden verwoordde: “Rudi had de unieke
gave om tot mensen door te dringen. Het was alsof hij door hen heen kon
kijken, en daarbij alles zag wat ze in hun mars hadden. Tot en met de laatste
persoon op de achterste rij van het corps de ballet: Rudi wist dingen uit
mensen naar boven te halen waarvan ze zelf niet wisten dat ze deze in zich
hadden.”
Lacherig noemde Van Dantzig zijn groots gemonteerde balletten een
paar jaar terug ‘allereerst vooral chaotisch’, maar als een ding vaststaat
over zijn kwaliteiten als choreograaf dan is het wel zijn uitzonderlijke
vermogen om massa’s te regisseren en tot grote hoogten op te stuwen. Van
Dantzig gebruikte – ook vanwege zijn verantwoordelijkheid als artistiek
leider – veelvuldig bijna het hele danserstableau; vaak nog jonge meisjes
en jongens die zich in zijn balletten de rol van grijze meute, gepeupel of
juist übermenschen, engelen, fascisten of verworpenen der aarden lieten
aanmeten. En daar volledig in meegingen, zelfs als ze er persoonlijk andere
denkbeelden op nahielden. Zoals voormalig eerste soliste Valerie Valentine
over haar optreden in Van Dantzigs Life zegt: “Ik zou voor niemand anders
op het toneel De Internationale gezongen hebben. Maar voor Rudi deed je
het.”
In 2002 maakte Van Dantzig zijn laatste choreografie voor Het Nationale
nachteiland sefton clarke lommer
Ballet: Lommer, genoemd naar de Amsterdamse wijk Bos en Lommer waar
hij als kind opgroeide. In het stuk – een bewerking van zijn eerdere ballet
Antwoord gevend – voegde hij een rol toe voor een jongen die aansluiting
probeert te vinden bij een groep, maar uiteindelijk toch een buitenstaander
blijft. Daarmee was de cirkel rond: want ook in de laatste jaren van zijn leven
gaf Van Dantzig vaak aan eenzaam te zijn. “Alsof ik terug bij af ben, terug
bij het eenzame kind dat ik was voor ik de dans ontdekte.” Maar, gaf hij
daarbij schoorvoetend toe: de recente eenzaamheid was ook een keuze. Of
zoals hij in een interview over Lommer zei: “Op een gegeven moment neem
je een beslissing: jullie willen apart blijven, goed, maar dan blijf ik ook apart.
Eenling blijven is ook een daad.”
Astrid van Leeuwen
daniela cardim, roman artyushkin, nicolas rapaic
monument voor een gestorven jongen
Rudi van Dantzig maakte meer dan 50 balletten, waarvan er 38 bij Het
Nationale Ballet in première gingen en nog eens zes bij het gezelschap werden
ingestudeerd.
7

8
in pursuit of the unattainable
‘Dance has been my saviour’, said Rudi van Dantzig nearly four years ago on his
75th birthday. ‘Dance lit an inner flame in me. As a child, I was a quiet, withdrawn
boy, who played with dolls and read a lot. Later on, I took lessons in painting,
but if I’d become a painter or a writer, I’d have gone mad with loneliness.’
In dance, Rudi van Dantzig found a way to express his feelings without
words: feelings that originated in growing up with sometimes almost
stiflingly protective parents, in the sudden break with them when he was
sent to Friesland at the age of eleven in the winter of starvation, cut off from
everything he knew, where he had his first erotic experience with a Canadian
soldier, in the desperate search for him after the liberation, and then in the
struggle with his own homosexuality.
It is not surprising that many of Van Dantzig’s ballets are populated by
people who have become trapped by life and are consumed by inner turmoil,
insecurity, loneliness and suppressed sadness. And people who often (as Van
Dantzig himself described the thread running through his work) ‘pursue
something unattainable, or something that appears unattainable’ and are
thereby always confronted by the transience of things – of youth, innocence,
ideals, love and life.
These themes already surface in his choreographic debut Nachteiland
(1955), about the painful gap between dream and reality, between pursued
ideals and actual behaviour. And they are expressed even more insistently in
Monument for a dead boy (1965), about a homosexual boy’s nightmarish
looking back on a youth characterised by heterosexual taboos. This is the
work that brought world fame to Van Dantzig, when no less a star than
Rudolf Nureyev indicated his wish to dance the main role.
a ray of hope
In his ballets, however, Van Dantzig does not only highlight the inner struggle
of the tortured individual. He also exposes (often in a moralistic way) the
evils of society; evils such as pollution, injustice, inequality between rich and
poor, loss of human values and political tyranny. In ballets like Geverfde
vogels (1971), Life (1979, created in collaboration with kindred spirit Toer
van Schayk), Want wij weten niet wat wij doen (1985), Buigen of barsten
(1987) and Aartsengelen slachten den hemel rood (1990), Van Dantzig – the
child of Communist parents – frankly shows his horror of the mess mankind
has made of things in his view. Nevertheless, in his own words he has always
remained an optimist; someone who ‘always exuded a ray of hope’, whether
it concerned inner suffering or social suffering.
He always regarded the nickname ‘preacher of dance’, given to him for his
ballets that criticised society (viewed by some as too explicit and pedantic),
as ‘an honorary title’. “For me, belief and socialism go hand in hand. And
coleen davis en anna seidl het zwanenmeer
9

10
anyway – I couldn’t do it differently! In my view, dance was often too sweet;
too much like a picture book.” Even in his acclaimed adaptations of two
famous classical ballets, Romeo and Juliet (1967) and Swan Lake (1988,
in collaboration with Toer van Schayk), his social engagement was just as
visible. “Though originally nice chocolate-box ballets, I turned them into
social dramas. I emphasised the contrast between rich and poor in them.”
Yet these two ballets are the odd ones out in his oeuvre: the first created
at the request of his predecessor Sonia Gaskell and the second born of his
sense of responsibility as the artistic director of the Dutch National Ballet.
Moreover, they are odd ones out for the fact that they are still performed
with great success all over the world, like his more lyrical and abstract work
Four Last Songs (1977). This is not the case with his indictments of society:
works that are closer to his own artistic heart, but which have turned out
not as timeless, precisely because of the way they deal with current affairs.
Incidentally, their creator was well aware of this, also for the fact these works
(as he said himself) depended on an inner bond between choreographer and
dancers. “If they aren’t rehearsed with the right commitment and spirit, little
remains of them.”
outcasts of the world
In conveying his intentions to the dancers, Van Dantzig was unsurpassed. Or,
as ex-dancer and choreographer Krzysztof Pastor put it a few days before
Van Dantzig’s death, “Rudi had the unique gift of getting through to people.
It was as if he could look right through them and see everything they had
to offer. Up to the last person on the back row of the corps de ballet, Rudi
knew how to bring out things in people they never knew they had in them.”
A couple of years back, Van Dantzig laughingly called his large-scale ballets
‘predominantly chaotic’. But one thing is certain about his qualities as a
choreographer, and that is his exceptional ability to direct large groups of
people and push them to great heights. Also in his capacity as artistic director,
Van Dantzig regularly used nearly the whole company of dancers; often
young boys and girls, who formed the grey masses and mobs, or rather
the supermen, angels, fascists or outcasts of the world. And they threw
themselves into it, too, even if they were of a different personal opinion.
Like former principal Valerie Valentine said about her performance in Van
Dantzig’s Life, “I wouldn’t have sung The International on stage for anyone
else. But for Rudi you did it.”
In 2002, Van Dantzig choreographed his final work for the Dutch National
Ballet: Lommer, named after the Amsterdam district of Bos and Lommer,
where he grew up as a child. To the piece – an adaptation of his earlier ballet
Antwoord gevend – he added a role for a boy who is trying to join a group,
but who eventually remains an outsider. And this completed the circle, as Van
jane lord en barry watt
romeo en julia
jeanette vondersaar en clint farha
aartsengelen slachten den hemel rood
Dantzig often indicated his loneliness in the last years of his life as well. “It’s
as if I’ve gone back to the beginning; back to the lonely child I was before I
discovered dance.” But he admitted reluctantly that his recent loneliness was
also a choice. Or as he said in an interview about Lommer, “At a certain
point, you take a decision: you want to stay apart, OK. But then I’ll stay apart
too. Staying a loner is also an act.”
Astrid van Leeuwen
liliane kuyer en valerie valentine life
Rudi van Dantzig created over 50 ballets, 38 of which were premiered by the
Dutch National Ballet and another 6 were staged by the company.
11

12
openhartig en weerloos
Tekst van de rede uitgesproken op 28 januari 2012 tijdens de herdenkingsdienst
voor Rudi van Dantzig in de Mozes en Aäronkerk in Amsterdam.
Een eenling gedraagt zich altijd een beetje anders. Hij hoort er niet
helemaal bij, en waar die positie in de vroegste jaren tot gevoelens van
eenzaamheid kan leiden, is die afzonderlijkheid ook een veilig bastion voor
de volwassene die het durft om zijn talent in te zetten.
Deze ontwikkeling is af te lezen aan het werk van Rudi van Dantzig,
waarin het wemelt van de worstelende eenlingen, die soms slechts een
sprankje geluk ervaren – ik denk aan vele choreografieën, maar ook aan
zijn roman Voor een verloren soldaat, de verhalenbundel Afgrond, en de
biografische boeken over Nureyev en de eenzelvige schrijver en
verzetsstrijder Willem Arondéus –, maar ik waag te veronderstellen dat het
ook gold voor het leven van de maker van dit alles.
Rudi was een beetje anders. En dat wist hij zelf ook wel. Een paar jaar
geleden schreef hij op mijn verzoek een recensie van een boek voor de
Volkskrant, die ik in dankbaarheid aanvaardde en afdrukte. Toen belde ik
hem op, om te vragen op welk gironummer ik het honorarium kon storten.
Antwoord van Rudi, een beetje lacherig en ongelovig: ‘Een gíronummer…
héb ik dat dan?’ Jazeker, probeerde ik nog, iederéén heeft een giro- of
banknummer, jij ook, Rudi. ‘O maar dat weet ik echt niet hoor, dan zou ik
in allerlei papieren moeten zoeken, nee hoor dat gaat me niet lukken.’ En
na een korte stilte pruttelde hij nog na: ‘…een gíronummer.’ Ik kon zijn
hoofdschudden bijna hóren. Veel gekker moest het niet worden.
Over het slijk der aarde zou ik het dan maar niet meer met hem hebben.
Wel hebben we elkaar nog gesproken over literatuur, dans en ziekzijn,
want helaas heeft dat laatste op zijn laatste tien levensjaren een groot
stempel gedrukt. Klagerig was hij nooit. Wel realistisch. En dankbaar voor
de omstandigheid dat hij toch nog veel tot stand kon brengen, in zalen over
de hele wereld, en thuis achter de werktafel.
Rudi van Dantzig was een heel ongewone schrijver. Wanneer is het
begonnen? Hij heeft wel verteld dat hij met dansen begon toen hij 13 was
en op de HBS zat (‘heel laat’), maar een verwoed lézer (en dat gaat aan
schrijven vooraf) was hij toen al. In de oorlog hadden zijn ouders in Bos en
Lommer te Amsterdam de boekenverzameling van de Joodse buren die
waren ondergedoken in bewaring genomen: drie forse kasten vol boeken,
een literair wonderland waar de achtjarige Rudi niet bij weg te slaan was,
zoals hij schrijft in het voorwoord van de biografie van Willem Arondéus.
Openhartig en weerloos als zijn welhaast magnetiserend blauwe ogen, zo
zou ik het proza van Van Dantzig typeren, en daarmee bereikte hij
hetzelfde bij de lezer: die geeft zich over aan hem. Hij schrijft over
eenzamen die geen kant op kunnen, die soms eventjes iets van hoop of
liefde beleven, om dan weer terug te vallen. Net alsof Rudi in zijn literatuur
laat zien waarom hij zo’n gedreven choreograaf werd: om te ontsnappen
aan de pijnlijke afgrond en peilloze eenzaamheid. En het wonderlijkste is:
Van Dantzig benóemt die ellende ook met zoveel woorden. Hij doet niet
mee aan de wet die menig schrijver voor heilig houdt: je moet oproepen, en
niet benoemen. Show, but don’t tell. Maar niets daarvan bij Rudi. Hij doet
álles, openlijk, met zijn doordringende blauwe ogen wijd open, hij laat
rustig grote termen vallen, en tóch grijpt hij je bij de keel! In een van zijn
verhalen beschrijft hij een affaire met een Joegoslavische klusjesman, die
tegen hem zegt dat hij niet van mannen houdt: ‘Nee, ook niet van jou’.
Waarop de verteller hardop dit denkt: ‘Zo, dat wist ik dan. We hadden
13

14
elkaar gezoend, naakt naast elkaar geslapen, we hadden gelachen, naar
elkaars ademhaling geluisterd. Maar houden van, nee dus.’
Alsof Rudi wil zeggen: hoort dit niet in een verhaal? Moet je dit soort
ontboezemingen eigenlijk vóór je houden, of hooguit suggereren? O, daar
wist ik niks van, en dan nog: ik doe het liever op mijn manier, dat vind ik
eerlijker.
In 1944 wordt de jonge Rudi ondergebracht bij een vissersfamilie in
Friesland. Net als de 11-jarige Jeroen in Voor een verloren soldaat, die in
Friesland een geheime en kortstondige liefdesaffaire beleeft met de
Amerikaanse soldaat Wolt. Die zegt het wél tegen hem, ‘I love you’, en dan
is dit de verschrikte reactie: ‘Wat moet ik terugzeggen, wat wil hij van me?
Ik kijk hem aan; hij is een onbekende, een vreemde waar ik bang voor ben,
tegen wie ik niets kan zeggen, aan wie ik niets kan vragen. Smal en
miserabel sta ik tussen zijn zekere ledematen tot hij mijn hoofd achterover
trekt en me dwingt hem aan te kijken. ‘No problem’, zegt hij, ‘no problem’.’
Maar het geluk is kortstondig, de Amerikaan verdwijnt, de jongen keert
terug naar Amsterdam, hoort dat de buitenlandse soldaten in de stad zijn,
tekent speurtochten uit, raakt de weg kwijt, en moet een mevrouw vragen:
‘De Overtoom, hoe kom ik daar?’ ‘Ach kind, dan moet je de andere kant
op, daar aan het eind naar links, dan kom je er vanzelf.’ Iedereen in de stad
is blij, maar hij wordt verstikt door de gedachte dat hij Wolt niet treft,
terwijl die vast ergens op hem wacht. En thuis durft hij er niets over te
vertellen.
Thuis heeft hij angstdromen, daarover gaat het verhaal Pijn: ‘Ik dacht dat
ik kon vliegen’, zegt hij na zo’n enge nacht tegen zijn moeder. ‘Dommerd’,
is haar repliek, ‘hoe kom je daar nou bij.’
En dan komt dit zinnetje:
‘Wacht maar, denk ik, je zult nog wel eens zien.’
Op zijn 22ste maakt Rudi van Dantzig zijn eerste choreografie,
Nachteiland. Vanaf dan kan hij het werkelijk: vliegen, althans tijdelijk
losraken, en zijn dansers inwijden in het geheim van de bevrijding, om je
zonder woorden te kunnen uiten in louter lichaamstaal. Natuurlijk, ook
zijn choreografieën gaan over eenlingen die strijden (met zichzelf en
anderen), maar alles gebeurt in die taal van de dans, die een triomf op de
verstarring en de stilstand is.
En zelf naar de Overtoom komen, dat lukte Rudi ook uitstekend, sinds hij
daar een woning betrok.
Ontwapenend en ontroerend, en buitengewoon attent en gul, zo heb ik
Rudi van Dantzig meegemaakt. Als ik hem een kaartje stuurde om te
vragen hoe het met hem ging, dan kreeg ik van hém, terwijl híj ziek was,
een lange brief terug met veel uitroeptekens, zo dankbaar was hij dat ik de
moeite had willen doen om aandacht aan hem te besteden.
Maar dit is de omgekeerde wereld, dacht ik. Hoe kan ik nou iets doen
waaruit blijkt dat ik hém hoogacht, zonder dat ik die complimenten als een
boemerang terugkrijg? Dus zocht ik een boek uit, en liet hem dat voor de
krant bespreken. Zo, en nu zou ik Rudi van Dantzig eens goed gaan
bedanken, door hem een fijn honorarium over te maken. Moest ik hem
alleen nog even bellen, om te vragen wat zijn gironummer was…
rudi van dantzig en rudolf nurejev sonja marchiolli en rudi van dantzig
Nu kán het, een eenzijdige lofzang afsteken, maar Rudi is inmiddels
gevleugeld met krachtige, zekere slagen aan de afgrond ontstegen. Veel
liever dan mijn echo had ik zijn stem terug gehoord.
Arjan Peters
Redacteur en literatuurcriticus van de Volkskrant
15

16
candid and defenceless
Text of the speech given on 28th January 2012 at the memorial service for Rudi
van Dantzig in the Moses and Aaron Church in Amsterdam.
A loner always behaves a bit differently. He doesn’t quite fit in, and
whereas this position can lead to feelings of loneliness in someone’s
earliest years, the detachment can also form a safe bastion for the adult
who dares to use his talent.
You can see this development in Rudi van Dantzig’s work, which is
teeming with struggling loners who sometimes experience no more than a
glimmer of happiness. I’m thinking, for instance, of many choreographic
works, as well as his novel For a lost soldier, the collection of short stories
Afgrond, and the biographical books about Nureyev and the reserved
writer and resistance fighter Willem Arondéus. However, I would hazard
a guess that the same also applied to the life of the creator of these works.
Rudi was a bit different. And he knew it too. A couple of years ago, at my
request, he wrote a book review for de Volkskrant, which I accepted
gratefully and published. I called him to ask for his bank account number
in order to pay his fee and Rudi replied, rather giggly and incredulous, “A
bank account number.... have I got one?” “Yes, of course”, I tried again.
“Everyone’s got a bank account number – you too Rudi.” “Well, I don’t
know... then I’d have to look through all my paper work. No, I don’t think
I can manage that.” And after a short silence, he muttered on “...a bank
account number”. I could almost hear him shaking his head. It was really
quite absurd.
So I never broached the subject of filthy lucre with him again. However, we
did talk about literature, dance and illness, because the latter unfortunately
left a big mark on him during the last ten years of his life. He was never a
complainer, but he was realistic. And grateful for still being able to create
lots of things, in theatres all over the world and at home at his desk.
Rudi van Dantzig was a very unusual writer. When did it all begin? He told
me that he started dancing when he was 13 and already at secondary
school (‘very late’), but he was already a voracious reader (and that
precedes writing). During the war, his parents in Bos en Lommer, in
Amsterdam, looked after the book collection of their Jewish neighbours
who had gone into hiding. There were three big cupboards full of books; a
literary wonderland from which the eight-year-old Rudi could not be
dragged away, as he writes in the foreword to his biography of Willem
Arondéus.
I would describe Van Dantzig’s prose as candid and defenceless, like his
almost magnetic blue eyes, and having a similar effect on his readers, who
submit to him. He writes about lonely people who have nowhere to turn,
and who sometimes experience a ray of hope or love, only to subside again.
It is as if Rudi is showing in his literature why he became such a passionate
choreographer: to escape the painful abyss and unfathomable loneliness.
And the most amazing thing is that Van Dantzig actually describes this
suffering in so many words. He doesn’t follow the law that many a writer
holds sacred: show, but don’t tell. There is none of that with Rudi. He does
everything, openly, with his penetratingly blue eyes wide open. He calmly
drops big terms, and yet he seizes you by the throat! In one of his stories, he
describes an affair with a Yugoslavian handyman, who tells him he doesn’t
love men. “No, not even you.” So the narrator thinks out loud, ‘So, now I
knew. We’d kissed each other, slept naked together, laughed together and
listened to each other breathing. But it wasn’t love.’
17

18
As if Rudi wants to say: doesn’t this belong in a story? Should you actually
keep this sort of outpouring to yourself, or at the most just hint at it? Oh, I
didn’t know that. And then: I’d rather do it my own way. I think that’s
more sincere.
In 1944, the young Rudi was taken in by a fisherman’s family in Friesland,
just like the 11-year-old Jeroen in For a lost soldier, who has a brief, secret
love affair in Friesland with the American soldier Walt. The soldier does
say “I love you” to him, and his startled reaction is ‘What should I reply?
What does he want from me? I look at him. I don’t know him. He’s a
stranger I’m afraid of, who I can’t say anything to and who I can’t ask
anything of. Slender and miserable, I stand between his firm limbs, until
he pulls my head back and forces me to look at him. “No problem”, he
says. “No problem”.’
But the happiness is short-lived. The American disappears, and on
returning to Amsterdam the boy hears that the foreign soldiers are in
town. He searches for them, loses his way and has to ask a lady, “The
Overtoom – how do I get there?” “You have to go the other way dear, there
to the left at the end, then you can’t miss it.” Everyone in the city is happy,
but he is suffocated by the idea that he won’t find Walt, although he’s
bound to be waiting for him somewhere. And he doesn’t dare mention
anything about it at home.
At home, he has nightmares, which are the subject of the story Pain.
“I thought I could fly”, he says to his mother after one such terrifying
night. “Don’t be silly”, she retorts. “Whatever gave you that idea?”
And then comes this sentence:
“Just you wait”, I think. “One day you’ll see.”
At the age of 22, Rudi van Dantzig choreographed his first ballet,
Nachteiland. From then on he really could fly, or at least break free for a
while. And he could let his dancers into the secret of the liberation of being
able to express yourself without words in purely physical language. And of
course his ballets, too, are about loners who do battle (with themselves
and with others), but everything is expressed in that language of dance,
which is a triumph over rigidity and stagnation.
And Rudi also managed to find his own way to the Overtoom, as he moved
into a house there.
Disarming and moving, and exceptionally considerate and generous – that
is how Rudi van Dantzig came across to me. When I sent him a card asking
rudi van dantzig en clint farha
how he was, I received a long letter full of exclamation marks back from
him, even though he was the one who was ill, because he was so grateful
I’d taken the trouble to think of him.
But this is all back to front, I thought. How on earth can I show him how
highly I regard him without getting all the compliments back like a
boomerang? So I chose a book and got him to review it for the newspaper.
There, now I could thank Rudi van Dantzig properly, by giving him a nice
fee. I just had to call him to ask for his bank account number...
And now it’s possible to deliver a one-sided eulogy – but Rudi has already
winged his way up from the abyss with firm and powerful strokes. I would
much rather have heard his voice in reply than the echo of my own voice.
Arjan Peters
Literary editor and critic with the Dutch newspaper de Volkskrant
19

20
nachteiland
choreografie
muziek
decor- en kostuumontwerp
lichtontwerp
balletmeesters
supervisie
wereldpremière bij het Nederlands Ballet
première bij Het Nationale Ballet
tijdsduur
film
voorbij gegaan
choreografie
muziek
piano
kostuumontwerp
lichtontwerp
instudering
wereldpremière bij Het Nationale Ballet
tijdsduur
Rudi van Dantzig
Claude Debussy – Six épigraphes antiques
(1914) in een orkestratie van Ernest Ansermet
Toer van Schayk
Jan Hofstra
Caroline Sayo Iura, Jeanette Vondersaar
Toer van Schayk
20 januari 1955, Koninklijke Schouwburg
Den Haag
13 juni 1964, Stadsschouwburg Amsterdam
circa 17 minuten
Altin Kaftira, Henk van Dijk (met bijdragen
van Jellie Dekker en Astrid van Leeuwen)
Het oude is voorbijgegaan, ziet, het is alles nieuw geworden (2 Korinthe 5)
Rudi van Dantzig
Fréderic Chopin – 12 Etudes (7, 4, 3, 12)
(opus 25) (1837)
Michael Mouratch
Joop Stokvis
Jan Hofstra
Sonja Marchiolli
13 september 1979,
Stadsschouwburg Amsterdam
circa 15 minuten
Deze pas de deux werd gecreëerd ter gelegenheid van het twintigjarige dansjubileum van
Alexandra Radius en Han Ebbelaar.
het zwanenmeer (4e akte)
choreografie
muziek
decor- en kostuumontwerp
lichtontwerp
balletmeesters
wereldpremière van de Petipa/Ivanov-versie
wereldpremière van de Van Dantzig/
Van Schayk-versie bij Het Nationale Ballet
tijdsduur
vier letzte lieder
choreografie
muziek
sopraan
decor-, kostuum- en lichtontwerp
balletmeester
wereldpremière bij Het Nationale Ballet
tijdsduur
muzikale begeleiding
dirigent
decors, kostuums, rekwisieten,
kap en grime, belichting
productieleiding
voorstellingsleiding
inleiding
met dank aan
Rudi van Dantzig, naar Marius Petipa en
Lev Ivanov
Pjotr Iljitsj Tsjaikovski
Toer van Schayk
Jan Hofstra
Rachel Beaujean, Guillaume Graffin,
Alan Land
27 januari 1895, Marijinski Theater,
Sint-Petersburg
31 maart 1988, Het Muziektheater
Amsterdam
circa 35 minuten
Rudi van Dantzig
Richard Strauss – Vier letzte Lieder (1948)
Kelly God
Toer van Schayk
Sonja Marchiolli
16 mei 1977, Stadsschouwburg Amsterdam
circa 22 minuten
Holland Symfonia
Ermanno Florio
Technische Organisatie Muziektheater
Joshua de Kuyper
Kees Prince
Jacq. Algra
Holland Symfonia
21

22
Nachteiland
een gedanst psychodrama
Met Nachteiland, gecreëerd in opdracht van Sonia Gaskell voor haar
Nederlands Ballet, maakte Rudi van Dantzig zijn choreografisch debuut. Hij
werd hiertoe geïnspireerd nadat hij voor het eerst een werk van Martha
Graham had gezien. Het ballet laat een gedanst psychodrama zien over de
innerlijke strijd van een individu.
De choreografie is een danscompositie voor twee paren, waarbij een van
de mannen de centrale figuur lijkt te zijn. De werkelijke hoofdpersoon is
echter zijn partner, een strenge vrouw die in het zwart gekleed gaat. Zij
lijkt het symbool te zijn voor het geweten of het ideaalbeeld zoals dat aan
ieder mens door een innerlijke instantie wordt ingefluisterd, en die vertelt
hoe wij ons behoren te gedragen en wat wij niet mogen doen.
Deze rol wordt al in het eerste duet duidelijk: de man draagt de vrouw als
een last op zijn rug, terwijl zij hem autoritair wijst welke weg hij moet
gaan. De idealen die zij hem voorhoudt worden verbeeld door het tweede
paar. Zij maken in hun dansen een prille en lieflijke indruk, als een
belichaming van onschuld en zuiverheid van de jeugd. Dan voeren alle
dansers samen een kwartet uit waarbij de autoritaire vrouw het geheel
bijna dreigend overziet. In het laatste duet demonstreert zij weer de man
vast in haar greep te hebben.
Nachteiland vormt het begin van een rode draad die door Van Dantzigs
werk loopt: het conflict van de mens die zijn leven tussen droom en
werkelijkheid moet inrichten en die zich soms pijnlijk bewust is van de
kloof tussen nagestreefde idealen en eigenlijk gedrag. Waarmee
Nachteiland zich lijkt af te spelen op een van die moeilijk bereikbare
plaatsen van de menselijke ervaring, ergens in de donkerste diepten van de
geest. Dat beeld wordt versterkt door het decorbeeld vol spelonken, naar
een ontwerp van Toer van Schayk.
Luuk Utrecht
Nachteiland
a danced psychodrama
Nachteiland, commissioned by Sonia Gaskell for her Nederlands Ballet,
was Rudi van Dantzig’s choreographic debut. He was inspired for it after
seeing a work by Martha Graham for the first time. The ballet is a danced
psychodrama about the inner struggle of an individual.
The work is a dance composition for two couples, in which one of
the men appears to be the central figure. However, the real main
character is his partner, a severe woman dressed in black. She
appears to symbolise the conscience or the ideals that are whispered
to every human being by an inner authority, which tells us how we
should behave and what we shouldn’t do.
na afloop van de première van nachteiland yvonne vendrig en benjamin feliksdal
christiane palha, anna seidl, nicolas rapaic en leon pronk met hannie van leeuwen
This role becomes clear already in the first duet. The man carries the
woman on his back like a burden, while she tells him authoritatively
which way to go. The ideals she presents to him are represented by
the second couple, whose dancing gives an impression of budding
love, like a personification of the innocence and purity of youth.
Then they all dance a quartet, which the authoritative woman
oversees almost threateningly. In the final duet, she demonstrates
once again that she has the man firmly in her power.
Nachteiland is the start of a thread that runs through Van Dantzig’s
work: the conflict experienced by someone who has to live his life in
between dreams and reality, and who is sometimes painfully aware
of the gap between the ideals he strives for and actual behaviour.
Nachteiland appears to be situated in one of those difficult to reach
places in human experience, somewhere in the darkest depths of the
mind. This image is reinforced by the cavernous sets, designed by
Toer van Schayk.
23

24
alexandra radius en han ebbelaar
Voorbij gegaan
nostalgische gedachten
Rudi van Dantzig maakte Voorbij gegaan in 1979 voor Nederlands beroemdste
danskoppel, Alexandra (Lex) Radius en Han Ebbelaar, als een geschenk voor hun
twintigjarig dansersjubileum. Hun samenwerking was op dat moment even ‘oud’
als die met Van Dantzig, want het was in diens Nachteiland dat de twee dansers
voor het eerst samen dansten.
Tijdens de repetities werd Van Dantzig dan ook vooral geleid door
nostalgische gedachten, ‘aan Han, dat wonderlijke jongetje dat ik voor het
eerst zag tijdens een voorstelling van zijn balletschool uit Hoorn, en aan
Lex, een kind nog, maar al zo getalenteerd en vastbesloten’. “Ik realiseerde
me hoe snel de tijd was gegaan. Hoe we samen ouder waren geworden,
terwijl Han en Lex – nog steeds nieuwsgierig en vol overgave – die tijd
evengoed leken te logenstraffen.” In het gedicht Sneeuw van Gerrit
Achterberg vond Van Dantzig het Bijbelcitaat dat hij als ondertitel koos:
‘Het oude is voorbijgegaan, ziet het is alles nieuw geworden’.
In de choreografie volgt Van Dantzig de traditionele indeling van de
klassieke pas de deux: een introductie voor beide dansers, variaties voor de
man en de vrouw en een gezamenlijke afsluiting, ofwel coda. “Uiteindelijk
kwam ik tot een weemoedig en doorzichtig stuk, heel verstild, voor de
openings-pas de deux, in contrast daarmee en passend bij de
persoonlijkheid van Han een geestige, syncopische variatie met duidelijke
folklore-elementen, een watervlug en flonkerend stuk voor Lex, en als
afsluiting een emotioneel, gejaagd stuk, gejaagd door en jagend naar
herinneringen.”
Anders dan bij traditionele pas de deux ligt de nadruk in Voorbij gegaan
niet op virtuositeit en uiterlijk vertoon, maar op lyrische stemmingsbeelden
die bovenal harmonie en tederheid uitdrukken. Dat neemt niet weg dat het
ballet hoge eisen stelt aan de uitvoerenden. Dat blijkt alleen al uit wat de
Engelse ballerina Merle Park erover tegen Radius zei: ‘You call that a
present? It’s a killer!’
Astrid van Leeuwen
alexandra radius en han ebbelaar
Voorbij gegaan
nostalgic thoughts
Rudi van Dantzig created Voorbij gegaan in 1979 for the Netherlands’ bestknown
dance couple, Alexandra (Lex) Radius and Han Ebbelaar, as a gift for
their twentieth anniversary as dancers together. Their partnership was then
just as ‘old’ as their collaboration with Van Dantzig, as his Nachteiland was the
ballet in which they first danced together.
So during the rehearsals, Van Dantzig was mainly inspired by nostalgic
thoughts ‘of Han – that amazing boy I first saw in a performance by his
ballet school in Hoorn, and of Lex – still a child, but already so talented
and resolute’. “I realised how quickly time had passed. How we had grown
older together, while Han and Lex – still curious and totally dedicated –
both appeared to be defying that time.” In the poem Snow, by Gerrit
Achterberg, Van Dantzig found the biblical quote that he chose for a
subtitle: ‘Old things are passed away; behold, all things are become new’.
larissa lezhnina en altin kaftira anna tsygankova
In the ballet, Van Dantzig follows the traditional structure of the classical
pas de deux: an introduction for both dancers, variations for the man and
the woman, and a joint ending, or coda. “In the end, I chose a wistful and
transparent piece, very tranquil, for the opening pas de deux, contrasted
with a lively, syncopated variation with clear folkloric elements to suit
Han’s personality, a darting, sparkling piece for Lex, and to finish with an
emotional, agitated piece, pursued by and in pursuit of memories.”
But unlike a traditional pas de deux, Voorbij gegaan’s emphasis is not on
virtuoso dancing and outward show, but rather on lyrical mood images
that express mainly harmony and tenderness. This, however, does not
detract from the high demands the ballet makes on the performers. As the
English ballerina Merle Park said to Radius about it, “You call that a
present? It’s a killer!”
25

26
Het Zwanenmeer (4e akte)
de verzoening met odette
Hoewel Rudi van Dantzig vanuit zijn eigen innerlijke artistieke noodzaak
eigentijdse choreografieën creëerde, heeft hij ook twee van de meest
succesvolle klassieke producties uit de geschiedenis van Het Nationale Ballet op
zijn naam staan. In 1967 maakte hij op verzoek van zijn voorgangster Sonia
Gaskell het eerste avondvullende klassieke ballet van Nederlandse makelij,
Romeo en Julia, en in 1988 verrijkte hij het repertoire met zijn interpretatie van
Het Zwanenmeer, die meteen bij de première werd bestempeld als ‘het mooiste
Zwanenmeer ooit’.
Voor zijn bewerking van het ‘ballet der balletten’ liet Van Dantzig zich met
name inspireren door Tsjaikovski; door diens muziek, maar ook door
diens brieven en dagboeken. In Van Dantzigs visie staat Odette, de witte
zwaan, symbool voor de idealen van Siegfried, een jonge prins die zich
afzet tegen zijn conservatieve omgeving, vol intriges en manipulaties, maar
uiteindelijk zelf ook zwicht voor misleiding en uiterlijk vertoon en daarmee
zijn idealen verloochent. Choreografisch gezien heeft Van Dantzig de
overgeleverde delen van de ‘standaardversie’ van Marius Petipa en Lev
Ivanov uit 1895 gerespecteerd, maar voor het overige koos hij voor een
minder oppervlakkige, meer menselijke interpretatie, waardoor zijn
productie zich onderscheidt in emotionele zeggingskracht.
In de vierde akte van het ballet zoekt Siegfried Odette op bij het meer, zich
ervan bewust dat hij de fout van zijn leven heeft gemaakt door zich over te
geven aan de zinnenstrelende en virtuoze verleidingskunsten van de zwarte
zwaan Odile. Odette is ontgoocheld, maar vergeeft hem zijn dwaling en
probeert hem te troosten: hij moet met de werkelijkheid leren leven. De
boze tovenaar Von Rothbart probeert Siegfried bij het meer te verjagen.
Siegfried weet hem aanvankelijk te trotseren, maar verdrinkt uiteindelijk
in het meer. Zijn vriend Alexander vindt zijn ontzielde lichaam. In hem
zullen Siegfrieds idealen voortleven.
Astrid van Leeuwen
Swanlake (4th Act)
reconciliation with odette
Although Rudi van Dantzig choreographed contemporary works prompted by
his own inner needs as an artist, he also created two of the most successful
classical productions in the history of the Dutch National Ballet. In 1967, at the
request of his predecessor Sonia Gaskell, he created the first full-length Dutch
classical ballet, Romeo and Juliet. The company’s repertoire was also augmented
in 1988 by his interpretation of Swan Lake, which immediately received the
accolade ‘most beautiful Swan Lake ever’ at its premiere.
For his adaptation of the ‘ballet of ballets’, Van Dantzig was mainly
inspired by Tchaikovsky; by his music, but also by his letters and diaries.
In Van Dantzig’s version, the white swan Odette symbolises the ideals of
Siegfried, a young prince who is opposed to his conservative surroundings,
filled with intrigue and manipulation. But in the end he, too, yields to
deception and appearances, thereby renouncing his ideals.
larissa lezhnina en boris de leeuw coleen davis, zolan solymosi en ensemble jurgita dronina en cédric ygnace ensemble
From a choreographic point of view, Van Dantzig respected the surviving
parts of the ‘standard’ version by Marius Petipa and Lev Ivanov from
1895. For the rest, however, he opted for a less superficial and more human
interpretation, and his production is distinguished for its emotional
powers of expression.
In the fourth act of the ballet, Siegfried searches for Odette by the lakeside,
convinced he has made the mistake of his life in succumbing to the sensual
and virtuoso seductive powers of the black swan Odile. Though Odette is
disillusioned, she forgives his errors and tries to comfort him. He will just
have to learn to live with reality. The evil sorcerer Von Rothbart tries to
drive Siegfried away from the lake. Although Siegfried succeeds in defying
him at first, he eventually drowns in the lake. His friend Alexander finds
his lifeless body. Siegfried’s ideals will live on in Alexander.
27

alexandra radius en krzysztof pastor
28
Vier letzte Lieder
een diepe melancholie die niet sentimenteel is
In Vier letzte Lieder, een van de meest geprezen en wereldwijd meest
uitgevoerde choreografieën van Rudi van Dantzig, zijn muziek en dans nauw
verweven. Van Dantzig lijkt precies de stemming te treffen van de gedichten
die Strauss tot zijn zwanenzang inspireerden.
De vier duetten zijn doortrokken van een diepe melancholie, die niet
sentimenteel van aard is, maar veeleer verstild en waarachtig.
Dankbaarheid voor gelukkige tijden klinken door in de muziek, maar ook
weemoed en een verlangen naar zielsrust. De choreografie benadrukt deze
gevoelens en voegt er een dimensie aan toe. In elke episode geeft een
danspaar de toon aan terwijl een solist de delen aan elkaar verbindt
doordat hij als een engel des doods rondvliegt, tussenbeiden komt en aan
het slot allen verenigt en meevoert als in een schimmenrijk.
Hoewel Strauss zijn compositie niet zijn ‘laatste’ liederen noemde – zo
werden ze pas na zijn dood genoemd – voelde de toen 84-jarige componist
waarschijnlijk aan dat het zijn laatste liederen zouden worden. In de vier
liederen – gecomponeerd op gedichten van Hermann Hesse en Joseph von
Eichendorff – klinkt de naderende dood niet als iets dreigends, maar
eerder als een verlossing door, als een onvermijdelijke gebeurtenis die rust
en vrede brengt. In de eerste drie gedichten, geschreven door Hermann
Hesse, laat hij de natuur afscheid nemen van de wereld, gesymboliseerd
door de wisseling van seizoenen en het vallen van de nacht. Het vierde
gedicht, Im Abendrot van Joseph von Eichendorff, gaat over voorgevoelens
van de naderende, laatste eenzaamheid.
Astrid van Leeuwen
robert machherndl, valerie valentine, karin schnabel, wim broeckx, clint farha, alexandra radius,
joanne zimmerman en alan land
Four Last Songs
deep melancholy that is not sentimental
In Four Last Songs, one of Rudi van Dantzig’s most acclaimed and most often
performed ballets worldwide, the music and the dancing are closely interwoven.
Van Dantzig seems to capture perfectly the essence of the poems that inspired
Strauss’ swansong.
The four duets are permeated by deep melancholy, which is subdued and
genuine rather than sentimental in nature. Gratitude for happier times is
reflected in the music, as well as nostalgia and a desire for spiritual peace.
The choreography emphasises these emotions and adds another dimension
to them. A dancing couple sets the tone of each episode, while a soloist
links the parts together by circling the couples and coming between them
as an angel of death, only to unite them all at the end and carry them away
to a realm of spirits.
steven etienne, marisa lopez, altin kaftira, larissa lezhnina, rubinald rofino pronk, sarah fontaine,
nicolas rapaic, ruta jezerskyte en félipe diaz jurgita dronina en remi wörtmeyer
Although Strauss didn’t call his composition his ‘last’ songs (it was named
that after his death), the composer – who was 84 at the time – probably
sensed they were to be his last. In the four songs – set to poems by
Hermann Hesse and Joseph von Eichendorff – approaching death sounds
more like a release than a threat; an inevitable happening that brings rest
and peace. The first three poems are written by Hermann Hesse, who lets
nature take its leave of the world, symbolised by nightfall and the changing
seasons. The fourth poem, Im Abendrot, by Joseph von Eichendorff, is
about presentiments of the imminent final loneliness.
29

30
tableau de la troupe
eerste solisten
Jurgita Dronina
Igone de Jongh
Marisa Lopez
Larissa Lezhnina
Maia Makhateli
Anna Tsygankova
Anu Viheriäranta
Matthew Golding
Casey Herd
Tamás Nagy
Jozef Varga
Cédric Ygnace
tweede solisten
Natalia Hoffmann
Vera Tsyganova
Nadia Yanowsky
Juanjo Arqués
Roman Artyushkin
Sefton Clarke
Steven Etienne
Mathieu Gremillet
Artur Shesterikov
Remi Wörtmeyer
Alexander
Zhembrovskyy
grand sujets
Suzanna Kaic
Emanouela Merdjanova
Sasha Mukhamedov
Laura O’Malley
Rachel Oomens
Rosi Soto
Maiko Tsutsumi
Serguei Endinian
Koen Havenith
Ernst Meisner
Oleksey Smolyakov
James Stout
Rink Sliphorst
coryphées
Maria Chugai
Megan Zimny Gray
Erica Horwood
Joanna Mednick
Milena Sidorova
Anatole Babenko
Peter Leung
Dario Mealli
Bruno da Rocha Pereira
corps de ballet
Angela Agresti
Naira Agvanean
Krista Ettlinger
Sae Hyun Kwon
Hannah de Klein
Natasja Lucassen
Amanda McGuigan
Aya Okumura
Rebecca Oltheten
Pascalle Paerel
Sara Ricciardelli
Sandra Quintyn
Rebeca Taboada Rivas
Antonina Tchirpanlieva
Wendeline Wijkstra
Young Gyu Choi
Sebastien Galtier
Vlad Ilcenco
Matthew Pawlicki
Chao Shi
Bastiaan Stoop
Wolfgang Tietze
Davit Vardanyan
Jared Wright
Edo Wijnen
élèves
Jingjing Mao
Saya Okubo
Tess Sturmann
Rohan Dunham
Vincent Hoffman
adspiranten
Hannah Grennell
Michelle Murphy
Clotilde Tran-Phat
Martina Verbeni
Remy Catalan
artistiek directeur zakelijk directeur
Ted Brandsen Stijn Schoonderwoerd
hoofd artistieke staf vaste choreografen
Rachel Beaujean Hans van Manen Krzysztof Pastor
artistieke staf
Guillaume Graffin
balletmeester
gastballetmeester
Sonja Marchiolli
Judy Maelor-Thomas
balletmeester
Caroline Sayo Iura
Alan Land
balletmeester
Sandrine Leroy
choreologist repetitor
Rinat Gizatulin
senior balletdocent
Félipe Diaz
assistent-balletmeester
31

32
never mind, ga door!
In the first days of December, when it became known to many that Rud’s
condition was grave, he began to receive letters and cards, many of them
and from many people, friends and strangers. In the time when he could
still sit in the room, they were all lying on the low glass table in front of
him.
He said to me, one day: ‘these cards are very moving’, and they were
moving. Many of them carried long messages wishing him well, other
cards were inscribed from top to bottom with names, names of all those
who had worked with Rudi and wanted him to know that they thought of
him, and cared for him. There were other cards with just a printed get-well
message and the name of the sender, and for the rest were practically
blank.
Once I had one of these cards in my hand, and I said to Rudi that when I
had first met him, when I was 17 or 18 years old, I was almost a blank page
like that card, and that it was through knowing him and his influence that
I got on the way to develop myself. For Rudi, although only a few years
older than I was, already had a knowledge, an understanding and a vision
of the world, of art, of humanity, its needs and sorrows.
Typically, Rudi denied this, said that this was nonsense and that I had
carried all my development already in me. But I knew that what I said was
true, and I know that it is true for so many of us here, that he enriched our
lives because he had like an innate wisdom, and what has not been spoken
of before today, a great natural intuition, an intuitive knowledge and
understanding of what lived in our minds. In the same intuitive way he
approached the music when he choreographed; he never counted out bars
and measures of the music, but he felt how and where it was leading. In
this way he reached the soul of his music, and like this, intuitively, he also
reached our souls.
As for myself, I know that I’ve never made or done anything without the
question, in the back of my mind: ‘What will Rudi think of it?’ I shall go
on asking myself in time to come.
I’m thinking back of earlier years now, the times when Rudi was creating
works like Ombres or Monument for a dead boy or Ogenblikken, I’m
thinking of Christine and Yvonne, of Benjamin or Willy and Jeantje - I
hope they are here - they will all remember how during rehearsal, when
one of us would stumble or make a mistake, Rudi would shout: ‘Never
mind, ga door!’ He must have had to shout it quite often, for it became a
popular call with all of us, we all adopted it and we used his ‘never mind,
ga door’ a lot.
Years ago, when Rudi and I were in Rome, we were in the Saint Peters’
cathedral, he agreed with me when I said that if Jesus Christ would come
back on earth, and would walk into this huge building, and He would see
all the coloured marbles, the mosaics, the statuary and convoluted guilder
bronze splendour, He would say; ‘Is all this supposed to have something to
do with Me and my teachings? Nonsense!’
I know that in a similar way, Rudi is looking at us now, at our memorial
here, in this beautiful building, with beautiful music, with beautiful
speeches and wonderful flowers, and that he is saying at this very moment:
‘Is all this for commemorating me? Nonsense! I’m not here anymore?
Never mind, ga door!’
And yes, we gaan door. But, we do mind. Je ligt daar nu, in een kist. And
yes, we DO MIND.
Toer van Schayk
Tekst van de rede uitgesproken op 28 januari 2012 tijdens de
herdenkingsdienst voor Rudi van Dantzig in de Mozes en Aäronkerk in
Amsterdam.
33

34
debuut
… straks zijn we allemaal doodgegaan, wat is herinnering? Wat liefde?...
- Hans Lodeizen
Heeft de fotograaf me in een hoek gedreven, heb ik, eenkennig of geïrriteerd, mijn
blik van hem afgewend? Of is het gewoon zo dat dat beschaduwde hoekje de beste
plek is om naar de late zon te kijken?
We hebben behangresten weggepeuterd, scheuren en gaten in de muren
dichtgepleisterd, vlekken weggewit, het verleden aan het oog onttrokken. Een kale
ruimte die moet worden opgevuld maar misschien wel kaal blijft. Herinneringen
worden het best op een leeg vlak geprojecteerd.
De oorlog is 42 jaar geleden beëindigd, 54 ben ik en een groot deel van de wandeling
door het park is achter de rug. Waar de andere wandelaars zijn gebleven? Over
sommigen van hen schreef ik (een laat debuut), bang als ik was dat ze tussen de
coulissen zouden verdwijnen, zijpaden namen of zich achter struikgewas of
boomstronken onzichtbaar maakten.
Een laat debuut? Maar dat was mijn debuut niet, denk ik, mijn debuut maakte ik
toen ik elf was, in het jaar van de bedvrijding. Een vroeg debuut. En ik probeer me
stemmen te herinneren, de kleur van een jas, het knellen van een kindersandaal. En
luister naar voetstappen over het grind.
debut
… soon we will all have passed away; what is memory? What love?...-
Hans Lodeizen
Did the photographer push me into a corner, and did I – in shyness or irritation –
glance away from him? Or was that shadowy corner just the best place to look at
the late sun? We’ve scraped away the last bits of wallpaper, plastered over the cracks
and holes in the walls, whitewashed any marks, and hidden the past from view. A
bare room that still needs to be filled, but which might remain bare. Memories are
best projected onto a bare surface.
The war ended 42 years ago, I’m 54 and a great deal of the walk in the park is
behind me. Where have the other walkers got to? Some of them I wrote about (a late
debut), so afraid was I that they’d disappear into the wings, take a side path or make
themselves invisible behind bushes or tree trunks.
A late debut? But that wasn’t my debut, I think. I made my debut when I was eleven,
in the year of the liberation. An early debut. And I try to remember voices, the
colour of a coat, the pinch of a child’s sandal. And listen to footsteps on the gravel.
Rudi van Dantzig
Uit / From: De gevoelige plaat
Gepubliceerd door / Published by: Van Nijgh & Ditmar
35

36
holland symfonia
Met bijna 140 musici is Holland Symfonia een van de grote orkesten van
Nederland. Het orkest treedt in wisselende samenstelling op in
concertzaal, theater en festivals. Holland Symfonia staat onder leiding van
chef-dirigent Otto Tausk. Het orkest is de vaste partner van Het Nationale
Ballet.
Holland Symfonia geeft ook symfonische concerten, in de Randstad, met
als vaste speelplaatsen de Philharmonie in Haarlem, Theater De Vest in
Alkmaar, de Stadsgehoorzaal in Leiden en Schouwburg het Park in
Hoorn. Daarnaast begeleidt Holland Symfonia geregeld het Nederlands
Dans Theater en de Nationale Reisopera.
Vanaf seizoen 2012-2013 zal Holland Symfonia zich specifiek op de
begeleiding van ballet richten, en zal het een symfonieorkest voor de dans
vormen. Tevens is er een educatieorkest in ontwikkeling, dat als
doelstelling heeft het muziekonderwijs in het basisonderwijs een nieuwe
impuls te geven en de sociale samenhang in woonwijken te vergroten.
Holland Symfonia is one of the largest orchestras of the Netherlands,
numbering almost 140 musicians. The orchestra performs with various
combinations of instruments in concerts and theatres, and at festivals.
Holland Symfonia is led by principal conductor Otto Tausk. The orchestra
is the regular partner of the Dutch National Ballet.
Holland Symfonia also gives symphonic concerts in Western Holland in
their regular concert halls the Philharmonie in Haarlem, Theater De Vest
in Alkmaar, the Stadsgehoorzaal in Leiden and Schouwburg het Park in
Hoorn. The orchestra also frequently accompanies Nederlands Dans
Theater and the Nationale Reisopera.
From the 2012-2013 season, Holland Symfonia will focus specifically on
accompanying ballet performances and will form a symphony orchestra
for dance. An educational orchestra is also being developed, with the aim
of giving new impetus to music education in primary schools and
increasing social cohesion in residential areas.
Postbus 2023
2002 CA Haarlem
info@hollandsymfonia.com
www.hollandsymfonia.com
ermanno florio – dirigent en muzikaal leider
De Canadees-Italiaanse dirigent Ermanno Florio studeerde directie aan de Universiteit
van Toronto bij Sir Andrew Davis. Hij vervolgde zijn opleiding aan de beroemde Toho
Gakuen Muziekschool in Japan, en bij Franco Ferrara en Sergiu Celibidache.
Florio heeft een groot aantal gerenommeerde orkesten in Europa, Noord-Amerika en
Azië geleid. Behalve symfonische concerten heeft hij opera’s en balletten gedirigeerd in
grote operahuizen als het Teatro alla Scala in Milaan, The Royal Opera House in Londen,
de Parijse Opéra Bastille en The Metropolitan Opera in New York.
Van 1985 tot 1990 was Florio als dirigent en muzikaal leider werkzaam bij The National
Ballet of Canada. In 1992 werd hij aangesteld als muzikaal directeur van het Houston
Ballet, en van 1998 tot 2001 was hij muzikaal leider bij het American Ballet Theatre.
Sinds 2004 combineert hij zijn werk voor het Houston Ballet met het muzikaal
leiderschap van Het Nationale Ballet.
ermanno florio - conductor and music director
Conductor Ermanno Florio has impressed both audiences and critics in major centres in
Europe, the USA, Canada, and Asia since he began his career in Toronto in 1977. Florio
came to Canada from Italy at age two and studied violin as a child. He later attended the
University of Toronto, where he directed his focus on conducting.
Florio has well distinguished himself in genres of symphonic, operatic and balletic
repertoire. He has received high acclaim for opera and ballet performances. Florio who,
since 1992, is Music Director of the Houston Ballet, was Conductor and Music
Administrator for the National Ballet of Canada, from 1985 to 1990.
Florio was also Music Director of American Ballet Theater from 1998 to 2001. From
2004 he is Music Director of the Dutch National Ballet.
37

38
michael mouratch - pianist
Michael Mouratch (Rusland, 1958) volgde zijn opleiding aan het conservatorium te Moskou,
waar hij onderricht kreeg van de beroemde pedagoge Vera Gornostajeva. Daarna studeerde hij
nog enige tijd onder leiding van Vadim Sachorov.
Mouratch is sinds 1989 verbonden aan Het Nationale Ballet, maar ook daarbuiten maakt hij
carrière. Zo trad hij met orkest als in recitals op in onder meer Oostenrijk, Joegoslavië,
Duitsland, Griekenland en Italië. Bovendien was hij als begeleider van de violisten Vadim Repin,
Ilya Grubert, Mark Lubotsky en Nikolai Madoyan te horen in het Concertgebouw te
Amsterdam, in Den Haag en tijdens optredens in Duitsland en Oostenrijk.
The Russian pianist Michael Mouratch (1958) studied at the Moscow Conservatory under the
famous teacher Vera Gornostayeva, and later with Vadim Sachorov. In 1989 Mouratch joined
the Dutch National Ballet.
He also plays concertos and recitals in Austria, Yugoslavia, Germany, Greece and Italy. In
addition he has appeared as accompanist to the violinists Vadim Repin, Ilya Grubert, Mark
Lubotsky and Nikolai Madoyan in the Concertgebouw in Amsterdam, The Hague, Germany
and Austria.
kelly god – sopraan
De Nederlandse sopraan Kelly God (Heerlen, 1975) studeerde met onderscheiding af als
oratorium- en operazangeres aan het Conservatorium in Maastricht. Ze won diverse prijzen,
waaronder de Henriëtte Hustinxprijs en prijzen tijdens de Erna Spoorenberg Vocalisten
Presentatie en de Hans Gabor Belvédère Competition in Wenen.
God zingt regelmatig met het Duitse Württembergisches Kammerorchester Heilbronn en, in
Nederland, met het Gelders Orkest. In 2002 werd ze aangenomen in het solistenensemble van
Theater Erfurt in Duitsland. Sinds 2006 is ze verbonden aan het Staatstheater Hannover. God
zingt als gast regelmatig bij de Nationale Reisopera, onder meer in Wagners Ring-cyclus.
The Dutch soprano Kelly God (Heerlen, 1975) graduated with distinction as an oratorio and
opera singer from the Maastricht Conservatoire. She has won several awards, including the
Henriëtte Hustinx Award and prizes at the Erna Spoorenberg Vocalist Presentation and the
Hans Gabor Belvédère Competition in Vienna.
God sings regularly with the Württembergisches Kammerorchester Heilbronn in Germany and
the Gelders Orkest in the Netherlands. In 2002, she joined the soloist ensemble of Theater
Erfurt in Germany. Since 2006, she has been singing with the Staatstheater Hannover. God is a
regular guest singer with the Nationale Reisopera, in Wagner’s Ring cycle, among other works.
Rudi van Dantzig met eerste soliste Igone de Jongh en voormalig tweede solist Moises Martin Cintas
tijdens een masterclass in de Openbare Bibliotheek Amsterdam, ter gelegenheid van het programma
Rondom Rudi van Dantzig dat Het Nationale Ballet in september 2008 uitbracht.
teksten Ted Brandsen, Rudi van Dantzig, Astrid van Leeuwen, Arjan Peters, Toer van Schayk, Luuk Utrecht vertalingen Susan
Pond eindredactie Astrid van Leeuwen tekst en coördinatie Eric Korsten planning en productie Marjolijn Vis coverfoto H. Duyfjes
coverfoto achterzijde Gertjan Evenhuis foto’s binnenwerk Maria Austria, Hans van den Busken, Bob van Dantzig, Jorge Fatauros,
Paul Huf, Deen van Meer, Erwin Olaf, Siegfried Regeling, Angela Sterling, Roger Urban, Johan Vigeveno grafisch ontwerp Sander
van der Duin, Martin Pyper [omslag] lay-out Sander van der Duin druk Stadsdrukkerij Amsterdam N.V. uitgever Het Nationale
Ballet postadres Postbus 16822, 1001 RH Amsterdam bezoekadres Waterlooplein 22, 1011 PG Amsterdam telefoon [020] 551 82 25
fax [020] 551 80 70 email info@het-ballet.nl
39