juli 2010 - Rijksgebouwendienst

08 | Mauritshuis krijgt ‘dependance’
16 | Ook tuinen zijn monumentaal erfgoed
20 | Schuilkelders gaan dicht
26 | Pijbes hakt knoop door: ingang Rijksmuseum blijft
48 | Leidse musea delen interessant depot
blad voor de rijkshuisvesting | juli 2010 | jaargang 10 | nummer 47
47 | het onzichtbare

26 Niet de ingang maar
Nachtwacht telt
36 Schapen
stelen de show
in Shanghai
52 Hoe ziet organisatorisch
gericht huisvesten eruit?
64 Kleur bij FIOD en de
Rotterdamse Douane
00 Caspar Berger gooit zijn
beelden aan stukken
38 Limburgs archief fraai gehuisvest in klooster
20 De Koude Oorlog is voorbij
16 Inzicht in monumentale tuinen en parken groeit
32 Ole Bouman wil niet alle
architectenarchieven
08 Mauritshuis gaat
verbinding aan met De Witte
48 Verzameldepot Leiden
in bijzonder complex
44 De man achter
Sociale Zaken en VROM

Op de cover: Het Mauritshuis (foto Marcel Kentin)
smaak, blad voor de rijkshuisvesting, is een
uitgave van de Rijksgebouwendienst. smaak
verschijnt vijf maal per jaar. Het aanvragen van
nummers kan schriftelijk via de Rgd-Infofoon
(IPC 465), Postbus 20952, 2500 EZ Den Haag of
per email info.infofoon@minvrom.nl. Via deze
adressen zijn ook vorige nummers van smaak
te bestellen.
Meer info bij de Rgd-Infofoon 0800-899 11 03
of op www.rijksgebouwendienst.nl.
Abonneren op smaak kan via
info.infofoon@minvrom.nl, via
smaak@pondres.nl, via nummer
0800-899 11 03 of via
www.rijksgebouwendienst.nl
Prijs voor een jaargang is 25 euro,
losse nummers 5 euro.
smaak is te koop bij Selexyz (Amsterdam,
Den Haag, Rotterdam), Atheneum Nieuwscentrum
(Amsterdam) en de NAi Bookshop
(Rotterdam).
hoofdredacteur/eindredactie:
Jaap Huisman
medewerkers aan dit nummer:
Jaco Boer, Rolf de Boer, Liesbeth Fit, Sander
Grip, Linda Huijsmans, Michiel Hulshof, Xandra
de Jongh, Egbert Koster, Nicolaas Matsier,
Carien Overdijk, Anka van Voorthuysen
fotografen:
Simone van Es, Erik en Petra Hesmerg,
Marcel Kentin, Luuk Kramer, Marsel Loermans,
Aart-Jan Mossel, Robert Oerlemans, Eran
Oppenheimer, Roelof Pot, Frans Schellekens,
Janine Schrijver, Studio Csany, Levien Willemse
vormgeving:
Barlock, Den Haag
druk:
DeltaHage, Den Haag
verspreiding:
Pondres, Tilburg
stedenbouw
monumenten
architectuur
architectuurbeleid
kunst
inhoud
04 | Hoofdredactioneel:
nieuws
05 | OM Zutphen gaat naar Arnhem
06 | Prijs voor rijkshuisstijl jaarverslag
05 | Nieuwe plek voor rechtbank Amsterdam
06 | Gouden Piramide gewijd aan herbestemming
07 | Cepezed ontwerpt Tilburgs knooppunt
07 | Noordsingel ‘in de verkoop’
07 | Architectuur Biënnale Venetie
08 | Mauritshuis gaat verbinding aan met De Witte
onzichtbaar
16 | Sluimerend verval in fraaie tuinen aangepakt
20 | Een afdaling in de Zwolse noodzetel
26 | Wim Pijbes laat pragmatisme zegevieren
29 | PPS steeds meer maatwerk bij projecten
32 | Directeur NAI gaat gebouw opengooien
36 | Aangekomen in Shanghai: en daar zijn de schapen
38 | Archief Limburg: wonderschoon oud en nieuw
42 | Operatie verhuizing VROM gaat beginnen
44 | Askon Eden: ‘liever oplossen dan managen’
47 | Bedrijventerreinen kunnen efficiënter in compacte stad
48 | Morbide optocht in Leids verzameldepot
52 | Organisatiegericht huisvesten betekent kleur en licht
andere smaken
55 | Gefragmenteerde beelden van Caspar Berger
58 | Flexibel kantoor van Rijkswaterstaat Arnhem
61 | Inspirerende ontwerpen strijden om Haags Cultuurforum
64 | Esther Tielemans brengt kleur bij Belastingdienst
66 | Boeken: jaarboek Architectuur, Benthem Crouwel
nasmaak
68 | De beheerders van de ruïne Bredero

stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
4
TeksT: jaaP huiSMan
FoTograFie: Levien wiLLeMSe
van de
redactie
Mentaliteit in crisistijd
Laten we het maar niet over de
kabinetsformatie hebben. Die zal
gezien de verkiezingsuitslag bij de
verschijning van deze editie van
SMAAK nog niet zijn afgerond.
Laten we daarom uitwijken naar de
Wereldtentoonstelling in Shanghai,
die begin mei is begonnen en tot
dusver al 14 miljoen bezoekers heeft
getrokken. Niet zo moeilijk als de
bevolking van Shanghai (een slordige
30 miljoen) een gratis toegangskaartje
heeft gekregen. Het Nederlands
paviljoen dat tot stand is
gekomen dankzij bemoeienis van de
Rijksbouwmeester, fungeerde eind
mei een week lang als podium voor
debatten over duurzame stedenbouw
en de cradle-2-cradle-filosofie.
Ideoloog daarvan Michael Braungart
gaf er weer een paar oneliners ten
beste, en rijksadviseur Ton Venhoeven
(infrastructuur) legde uit
waarom compacte stedenbouw het
antwoord is op Better City Better
Life, het motto van deze expo.
Verdichting dringt immers de
mobiliteit terug, wat de grootste
bedreiging vormt van de leefkwaliteit
in de steden. Lijnen moeten kort
zijn in de stad van de toekomst.
Elders op het gigantische terrein
houdt Rotterdam een presentatie.
Onze mainport bevindt zich in een
hal tegenover Sao Paolo en mist dus
een eigen ‘huis’ zoals Hamburg,
Madrid, Londen, Grenoble, Straats-
burg en Ningbo dat wel hebben. Het
is interessant om de paviljoens met
elkaar te vergelijken, waarbij
aangetekend moet worden dat er
voor het nationale paviljoen veel
meer geld beschikbaar was (dankzij
sponsorende instanties waaronder
de Rijksoverheid). Zo open en
toegankelijk als het ontwerp van
Körmeling was, zo gesloten is de
Rotterdamse presentatie. Er is enige
uitleg bij nodig om zelfs Nederlanders
te laten begrijpen dat de stand
is opgebouwd uit een dijk met een
lager gelegen gedeelte dat van tijd
tot tijd vol stroomt met water – toen
ik er was, haperde de installatie, dus
geen water (en dus geen verbeelding).
Zou Rotterdam de effecten
van de opwarming van de aarde aan
de orde willen stellen? Kan.
Natuurlijk profiteert het Nederlandse
paviljoen van een onafhankelijk
team van ontwerpers en de
Rijksbouwmeester die inhoud en
programma hebben ‘aangestuurd’.
Daardoor is voorkomen dat er een
obligaat toeristisch plaatje wordt
voorgeschoteld, de makke van veel
andere landenpaviljoens. Andere
landen in Shanghai hebben terecht
deze creatieve aanpak geprezen.
Maar jammer is het wel, dat
Rotterdam zich zoals dat heet
suboptimaal presenteert, nota bene
een zusterstad van Shanghai. Het
had een prachtige aanvulling kunnen
zijn op de nationale presentatie –
bovendien heeft Rotterdam ook wat
te melden, zoals de aanleg van de
Tweede Maasvlakte.
Zegt dat wat over het Nederlandse
politieke klimaat? Misschien wel. Na
het referendum tegen de Europese
grondwet is wel beweerd dat
Nederland zijn vizier steeds meer op
het binnenland richt dan op het
buitenland, en na de laatste
verkiezingen kwam die opmerking
terug. ‘Europa’, ‘globalisering’ waren
geen issues.
Het is prettig om te merken dat van
die ‘in zichzelf gekeerdheid’in het
Nederlands paviljoen niets blijkt: dat
straalt vrolijkheid en optimisme uit,
een mentaliteit die in een crisistijd
welkom is. Dat wordt internationaal
beslist opgepakt.

nieuws
Nieuwbouw Openbaar Ministerie
Zutphen stopgezet
Het College van Procureurs Generaal
heeft besloten om het nieuwbouwproject
voor het OM in Zutphen
[hoek Martinetsingel/Vispoortplein]
niet door te laten gaan. Dit besluit is
Jaarverslag
rijksgebouwendienst
wint prijs voor huisstijl
De Rijksgebouwendienst heeft een
Rijkshuisstijlaward gekregen voor
het Jaarverslag 2009 vormgegeven
door Barlock dat ook SMAAK
ontwerpt.
De prijsuitreiking was vrijdag 4 juni
tijdens het symposium ‘De Stijl van
het Rijk’. Ook het ministerie van
genomen na een analyse van de
impact van rijksbrede bezuinigingen
op de bedrijfsvoering van het
Openbaar Ministerie. Het project
waarbij ongeveer 3.000 m 2 kantoorgebouw
tbv het Openbaar Ministerie
te Zutphen zou worden gerealiseerd
is tot en met het Voorlopig Ontwerp
vormgegeven.
Hoe de toekomstige ontwikkeling op
het aangekochte terrein aan het
Vispoortplein (voormalig ROC)
verder wordt vormgegeven zal in
gezamenlijk overleg tussen de
Rijksgebouwendienst, de rechtbank
en de gemeente Zutphen
nader worden bezien.
Het Arrondissementsparket Zutphen
is nu nog gehuisvest in het gebouw
van de rechtbank Zutphen. Omdat
de arrondissementsparketten
Arnhem en Zutphen steeds meer
samenwerken en naar een fusie
streven, is het voornemen (vrijwel)
VROM viel met het Ambitiedocument
Vernieuwing Rijnstraat 8 in de prijzen.
Het jaarverslag van de Rijksgebouwendienst
2090 is een van de eerste
producten die geheel in de nieuwe
beeldidentiteit van de Rijksgebouwendienst
is vormgegeven. De
nieuwe identiteit moet bijdragen aan
het beeld van een professionele
publieke opdrachtgever en ook aan
de ambitie ‘Eén Rgd, handelend
vanuit één perspectief’.
Beeld en fotografie staan in de
nieuwe visuele identiteit centraal.
Dit wordt gecombineerd met de
expertisegebieden, die verticaal op
de communicatiemiddelen staan.
Deze woorden doen recht aan de
alle medewerkers van het OM
Zutphen op termijn in Arnhem te
huisvesten.
Het OM oriënteert zich samen met
de Rijksgebouwendienst alvast op
geschikte aanvullende huisvesting in
Arnhem. Het is nog onbekend op
welke termijn de voornemens tot
geconcentreerde huisvesting feitelijk
uitgevoerd kunnen gaan worden.
Het zakenpakket dat het parket
Zutphen ter berechting aan de
rechtbank zal voorleggen verandert
hierdoor niet. Ook verandert de
dienstverlening aan burgers, bestuur,
politie en andere ketenpartners in
Zutphen niet.
Architect bij Atelier Rijksbouwmeester,
Henk de Haan, had een haalbaarheidsstudie
naar de vestiging
van het OM in Zutphen gedaan. Het
betrof de verbouwing van een school
in Amsterdamse School.
identiteit van de Rijksgebouwendienst.
Volgens de jury is ‘het altijd een
uitdaging om vaak saaie, feitelijke
informatie op een leuke en uitdagende
manier over te brengen in een
jaarverslag. Toch is het de Rijksgebouwendienst
gelukt. Het jaarverslag
2009 van de Rijksgebouwendienst
is een creatief jaarverslag.’
Met het uitreiken van de award, wil
het Project 1 Logo laten zien dat er
binnen de kaders van de rijksbrede
huisstijl gevarieerde, creatieve en
originele mogelijkheden zijn. De jury
van de Rijkshuisstijlaward is
samengesteld uit professionals
vanuit zowel rijksoverheid als de
ontwerpbranche.
55

stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
6
Nieuwe plek voor
rechtbank
amsterdam aan de
Zuidas
Herbestemming
thema gouden
Piramide
De Hermitage Amsterdam, het Jozef
Gezondheidscentrum van het
Deventer Ziekenhuis, BK-City van de
Technische Universiteit Delft, de
Daltonbasisschool St. Plechelmus in
Hengelo en het Ronald McDonald
Centre in Amsterdam, dat zijn de vijf
genomineerden voor de Gouden
Piramide 2010. De jury onder leiding
van Rijksbouwmeester Liesbeth van
der Pol heeft de vijf projecten eind
mei bezocht. Eind november wordt
bekend welk gebouw in aanmerking
komt voor de belangrijkste rijksprijs
op het gebied van architectuur. Bij de
Gouden Piramide wordt met name
het voorbeeldig opdrachtgeverschap
gehonoreerd. In de jury voor 2010 zitten
architect Thijs Asselbergs,
De Amsterdamse arrondissementsrechtbank
en kantongerecht aan de
Parnassusweg kiezen voor herhuisvesting
op de Zuidas. Dat heeft de
stuurgroep van Justitie en de
Rijksgebouwendienst eind juni
besloten. Het gebouw, een ontwerp
van Ben Loerakker, dateert uit 1976
(kantongerecht) en uit 1978 (rechtbank).
Ze werden in 1998 tot een
complex omgesmeed. Omdat de
installaties uit de jaren zeventig
verouderd zijn en er behoefte is aan
meer zittingszalen, is er al enige tijd
uitgekeken naar een andere locatie in
Amsterdam waar nieuwbouw zou
kunnen plaatsvinden. Met aanvankelijk
5 locaties is aan de hand van
massastudies een businesscase
uitgewerkt waarbij 2 locaties favoriet
blijken: het Marineterrein en de
Zuidas. Aanvullende stedenbouwkundige
studies op beide locaties
vallen uiteindelijk gunstiger uit voor
journaliste Dieuwke van Ooij, stedenbouwkundige
Jaap van Rijs, planoloog
Gert Middelkoop, ontwerper Ira
Koers en voormalig wethouder Wim
Smink van Groningen. Secretaris is
als altijd Ton Idsinga.
Een belangrijk thema bij de Gouden
Piramide van 2010 was/is de
herbestemming van oude gebouwen.
Zo was de Hermitage eeuwenlang
een verzorgingstehuis, is de
Daltonschool in Hengelo in een
leegstaande kerk getrokken en is het
voormalige ziekenhuisklooster van
Deventer omgevormd tot een
gezondheidscentrum.
BK-City is de nieuwe huisvesting
voor bouwkunde in Delft dat in mei
2008 werd getroffen door een
verwoestende brand. Binnen enkele
weken is een projectorganisatie uit
de grond gestampt die ervoor heeft
gezorgd dat er 35 duizend vierkante
meter in het voormalige hoofdgebouw
kon worden gerealiseerd.
Zo kon het onderwijs gewoon
doorgaan. BK-City is een fleurig
de Zuidas. De knoop is doorgehakt:
Justitie blijft op de Zuidas. De
bestaande gebouwen zullen op
termijn worden gesloopt. Volgens
projectmanager van de Rijksgebouwendienst
Ingrid Janszen wordt het
een mooie uitdaging het nieuwe
complex aan af te stemmen op het te
ontwikkelen dokmodel, waarbij de
infrastructuur deels ondergronds
wordt gebracht. . Het is nu nodig het
stedenbouwkundig plan verder te
specificeren, het bestemmingsplan te
wijzigen en aansluiting te maken op
de ontwikkeling van het dok.’ Dat
dok ‘is zekerder dan ooit’ (Janszen)
door de steun van Verkeer en
Waterstaat en de instemming van de
gemeente Amsterdam.
Janszen gaat ervan uit dat er in
januari 2011 een intentieovereenkomst
gesloten kan worden met
Justitie en gemeente.
en flexibel collegezalencomplex in
Delft. FACT Architects, een jong
bureau, heeft het sportcentrum voor
jongeren met een handicap namens
de stichting Ronald McDonald in
Amsterdam ontworpen. Dagelijks
kunnen er 1000 sporters en toeschouwers
worden ontvangen.
Uitgangspunt van de instelling is dat
men zich niet laat leiden door de
beperking maar door de mogelijkheden
van gehandicapte sporters.
In het gebouw kunnen 20 sporten
worden beoefend, maar bevindt
zich ook een werkleerbedrijf voor
ROC-studenten en kunnen jongeren
met een Wajong-uitkering opleidingen
volgen.
De Daltonschool in Hengelo was toe
aan uitbreiding. De directeur had zijn
oog laten vallen op een leegstaande
kerk, een jong monument. Een
architect uit de regio heeft de school
in het kerkgebouw ingepast en wel
zodanig dat de kerk herkenbaar bleef
maar ook de school zijn identiteit
behield. Een wederopbouwmonument
was ook het ziekenhuisklooster
St.Jozef dat in luttel 30 maanden
RectificatieS
Onbewerkte foto’s van
Palmen
In SMAAK-45 werd bij de
kunstwerken van Desiree
Palmen in het Volkenkundig
Museum abusievelijk bij de
foto’s vermeld dat het om een
bewerking met de computer
ging. Het bijzondere van
Palmens werk is juist dat de
foto’s onbewerkt zijn.
Geluidsscherm Eindhoven
In SMAAK-45 is omstandig
aandacht besteed aan de
vormgeving van en rond de A2,
inclusief geluidsschermen en
kunstwerken. Daarbij werd bij
het geluidscherm bij Eindhoven
gemeld dat het ontwerp van
Wurck was (Paul Kersten). Dit is
niet volledig. Kersten heeft hier
samengewerkt met Mirjam
Galjé en Catharina Visser van
het bureau VHP Rotterdam.
is getransformeerd tot een eerstelijnspraktijk
voor de buurt. Het
klooster is op een inventieve wijze
opengemaakt zonder dat er afbreuk
is gedaan aan het oorspronkelijke
karakter. De Hermitage, tenslotte,
heeft in minder dan een jaar tijd al
meer dan 100 duizend bezoekers
getrokken die kennis hebben kunnen
nemen van de omvorming van de
Amstelhof tot museum. Architect
was Hans van Heeswijk. Prominent
zijn twee langwerpige zalen voor
wisselende tentoonstellingen op de
plaats waar eerst ziekenkamers
waren gelegen.
Voor de Gouden Piramide 2010
kwamen honderd inzendingen
binnen, waaronder veel herbestemmingsprojecten.

cepezed ontwerpt
oV-knooppunt
Tilburg
cepezed ontwerpt de herinrichting
van het stationsgebied in Tilburg.
Het bureau won de besloten
prijsvraag voor het project, waarvoor
was het mede gevraagd vanwege
zijn succesvolle transformatie van
het stationsgebied in Sint-Niklaas (B).
cepezed scoorde onder meer hoog
op de punten logistieke functionaliteit,
architectonische en commerciële
kwaliteit en kwaliteit van de open-
bare ruimte. Daarnaast had de jury
bijzondere waardering voor cepezeds
visie op het proces en de samenwerking
met betrokken partijen. Hier-
onder vallen onder meer de gemeente,
het kwaliteitsteam Spoorzone, het
architectuur
Biënnale Venetie
Eind augustus zetten architectuurliefhebbers
over heel de wereld
koers richting Italië, voor de twaalfde
Architectuur Biënnale van Venetië.
Het Nederlands Paviljoen laat met
een totaalinstallatie zien dat
architectuur kan bijdragen aan het
signaleren en oplossen van de
complexe opgaven waar de wereld
op dit moment voor staat. De
tentoonstelling wordt verzorgd door
het Nederlands Architectuurinstituut
(NAi), met bureau Rietveld Landscape
als curator. De Biënnale duurt
van 29 augustus t/m 21 november
2010.
In het vak architectuur liggen grote
kansen. Kansen op oplossingen voor
Bureau Spoorbouwmeester, ProRail
en de NS.
Het bestaande stationsgebied in
Tilburg kent een aantal belangrijke,
met elkaar samenhangende
zwakheden. Het heeft geen heldere
begrenzingen of straatwanden, het is
er lastig oriënteren en er is weinig
ruimte voor voetgangers. Ook is er
een moeizame ruimtelijke relatie
tussen stad en station, bestaat er
nauwelijks een relatie met de
noordkant van het station, is de plint
van het station rommelig en zijn de
parkeerfuncties en de infrastructuur
te overheersend. Alles bijeen is het
stationsgebied onoverzichtelijk en is
de sfeer er wat onaangenaam.
cepezed projecteerde een visie die
goed aansluit bij het door de
gemeente gewenste boulevardconcept
en de infrastructuur voor
bussen, auto’s, fietsers en voetgangers
strak en helder organiseert.
Nieuwe, samenhangende en
levendige straatwanden voorzien
complexe, mondiale problemen.
Kansen op een betere leefomgeving.
Kansen, kortom, die ontwerpers
wereldwijd met twee handen
moeten grijpen. Daarom pleit het
NAi met Architectuur als Noodzaak
voor architectuur die niet alleen
functioneel en esthetisch is, maar
tevens oplossingen biedt voor de
grote vraagstukken van onze tijd. En
voor die boodschap is de Architectuur
Biënnale van Venetië, waar de
gehele internationale architectuurgemeenschap
eens per twee jaar
samenkomt, het ideale podium.
Het NAi heeft bureau Rietveld
Landscape gevraagd om als curator
invulling te geven aan de tentoonstelling.
Het bureau, dat in 2006 de
Prix de Rome Architectuur won,
zoekt architectonische antwoorden
op belangrijke maatschappelijke
vraagstukken: overstromingen, de
voortschrijdende verstedelijking,
extreme regenval en droogte,
ecologie en duurzaamheid, infrastructuur,
de veranderende betekenis
van de openbare ruimte. Het
van commerciële functies begeleiden
de boulevard binnen het plangebied
en creëren zo een prettige binnenstedelijke
ruimte. De stalling van
auto’s en fietsen uit het zicht en
substantiële beplanting met groen
en bomen verhogen de verblijfskwaliteit
van het gebied aanzienlijk.
Van het bestaande stationsgebouw
uit 1965 ontworpen door Koen van
der Gaast (1923-1993) blijven in
cepezeds visie de spectaculaire
dakconstructie en bijzondere
onderbouw geheel behouden. De
doorgang naar de perrons verhuist in
het plan naar een centrale positie
onder de kap en loopt helemaal door
naar het noordelijk gelegen
NS-terrein, dat toekomstig wordt
herontwikkeld. De stationshal
verschuift iets ten opzichte van zijn
huidige ligging, wordt iets groter en
krijgt een transparant, uitnodigend
en ruimtelijk karakter. De ondergrondse
fietsenstalling krijgt in de
plannen een uitbreiding.
bureau omschrijft zijn ontwerpen als
strategische interventies, zorgvuldig
gekozen ingrepen in stad of land die
gewenste ontwikkelingen in gang
zetten. Rietveld Landscape benut de
kracht van grootschalige ontwikkelingen
en processen om bestaande
kwaliteiten een nieuwe context en
betekenis te geven. Door krachten te
bundelen en disciplines te verbinden,
brengen zij verandering tot stand;
een ontwerphouding die overeenkomt
met de architectuurpraktijk
zoals deze wordt gezien in de
innovatieagenda van Architectuur als
Noodzaak.
Aan Rietveld Landscape is gevraagd
om in het Nederlands paviljoen een
statement te maken over de
potentie van landschapsarchitectuur,
stedenbouw en het publiek domein.
Het paviljoen gaat op 27 augustus
open. Curator van de Biënnale is de
Japanse architect Kazuyo Sejima.
Noordsingel
wordt verkocht
In september wordt een openbare
inschrijving gehouden voor de
verkoop van de Noordsingelgevangenis
in Rotterdam. De gevangenis
wordt gesloten en het pand met
omliggend terrein moet een nieuwe
bestemming krijgen. Daarvoor is een
biedboek opgesteld waarin alle eisen
voor de kopende partij zijn opgenomen.
Het opstellen van het biedboek,
wijzigen van bestemmingsplannen
en afstemmen met
omwonenden is een samenwerking
tussen het Rijksvastgoed- en
ontwikkelingsbedrijf (RVOB), de
Rijksgebouwendienst en de
deelgemeente Rotterdam Noord. In
het biedboek is rekening gehouden
met de wensen van omwonenden,
wensen van de gemeente en wensen
van rijkszijde (RVOB en RGD).
Het biedboek is beschikbaar vanaf
medio september en kan worden
gekocht bij het RVOB.
FoTograFie: Levien wiLLeMSe
7

museum
architectuur
8 Mauritshuis
Museum doet
verbouwing
voor een deel zelf
gaat ondergrondse
liaison aan met sociëteit De Witte
nieuws
TeksT: ROLf de bOeR
FoTograFie: MaRceL kentin
Omgeven door water, het torentje van de minister-president en het Binnenhof,
was uitbreiding voor het aan de weg timmerende Mauritshuis in
Den Haag lange tijd een utopie. Tot een deel van Sociëteit de Witte aan de
overkant van de straat leeg kwam te staan. Een foyer onder de straat door
gaat beide gebouwen met elkaar verbinden.
‘Ik ben maandag en dinsdag alleen
maar bezig geweest met De Witte.
Het is topsport’, zegt zakelijk
directeur Victor Moussault van
Koninklijke Kabinet van Schilderijen
het Mauritshuis in Den Haag over de
aanstaande verbouwing van het
museum. Het Mauritshuis bezit een
collectie van onder andere ruim
achthonderd schilderijen, waaronder
het Meisje met de Parel van
Johannes Vermeer, De anatomische
les van Dr. Nicolaes Tulp van
Rembrandt van Rijn en De Stier van
Paulus Potter.
Met De Witte bedoelt Moussault
Sociëteit de Witte, een ruim honderd
jaar oude besloten club voor
mannen (en sinds een paar jaar ook
vrouwen) in een monumentaal pand
tegenover het Mauritshuis. Vier jaar
geleden kwam een deel van de
sociëteit leeg te staan. Het bleek
voor het Mauritshuis, dat tegen de
Hofvijver en het Binnenhof leunt, de
enige mogelijkheid te zijn om uit te
breiden. Met de Rijksgebouwendienst
is toen eerst een haalbaarheidsstudie
gedaan naar uitbreiding
van het museum in dat deel van
Sociëteit de Witte – Plein 26 – en
snel werd duidelijk dat hiervoor een
ondergrondse verbinding tussen de
twee gebouwen nodig zou zijn. ‘Als
je een museum gaat uitbreiden, wil
je niet met schilderijen over straat.
Dat zal ook de verzekering niet fijn
vinden, je moet een verbinding

maken die ook die veiligheid
garandeert’, zegt projectmanager
Ingrid Janszen van de Rijksgebouwendienst.
financiëLe Steun
Moussault ondertussen liet zich deze
buitenkans niet ontnemen en ging
als Mauritshuis meteen een
huurcontract aan voor het pand
Plein 26. ‘Het was heel simpel. Had
zich deze gelegenheid niet voorgedaan,
dan hadden we niet kunnen
uitbreiden’, zegt hij in zijn kantoor
aan de Lange Vijverberg, op een
steenworp van het museum. Op de
schoorsteen staat nog een schilderijtje
van het Meisje met de Parel van
Vermeer. Maar dan met het gezicht
van zijn vrouw. Het is een cadeau van
zijn zoon. Daarnaast een uitvergrote
cheque ter waarde van € 2,6 miljoen
van de BankGiro loterij, de eerste
financiële steun voor dit project.
‘De museumwereld is in de afgelopen
decennia veranderd’, zegt
p.8 boven: Huidige kassa en receptie
van het Mauritshuis
onder: Plaats van de vroegere
hoofdentree.
p. 9: Mauritshuis gezien vanaf de
Hofvijver
Moussault. ‘We zitten in een wereld
waarin cultureel ondernemerschap
belangrijk is. Je moet in grote mate
je eigen broek ophouden. We
hebben een behoorlijke verdiencapaciteit,
die we verder door willen
ontwikkelen. Het Mauritshuis was in
de jaren negentig met de grote
blockbuster van Vermeer een van de
eerste musea die zich op een groot
internationaal publiek ging richten.
We werden het museum ‘van
internationale excellentie’, zoals
voormalig minister Plasterk het
noemde. Maar dat heeft wel
gevolgen voor de ruimte. Een
restaurant, de garderobes en
ontvangstruimtes kunnen we bij
grote tentoonstellingen heel slim op
9

museum
10
kunst
architectuur
pontons in de Hofvijver kwijt, maar
veel schilderijen uit de vaste collectie
moeten dan het depot in. Op die
momenten sluiten we het halve
museum. Daar leidt de exploitatie
onder. Je kunt bezoekers niet het
hele toegangskaartje laten betalen
en je stelt mensen ook teleur. Dat
klinkt als een soft argument maar je
kunt je nauwelijks voorstellen
hoeveel mensen er vanuit alle delen
van de wereld komen om bijvoorbeeld
naar Vermeer te kijken.’
RiSicO
Bij een eerdere verbouwing was het
museum ook al de statige entree aan
het voorplein kwijtgeraakt. De grote
voordeuren hebben als nadeel dat
het binnenklimaat onder bepaalde
omstandigheden een klap kan
krijgen waardoor het risico bestaat
dat panelen van schilderijen gaan
werken. De ingang is toen naar de
Korte Vijverberg verplaatst. ‘Het
muizenholletje, de oorspronkelijke
dienstingang’, zegt Moussault. ‘Een
minister noemde het ‘de rioolingang’.
Dat geeft aan hoe de huidige
entree afsteekt tegen de topcollectie.
Eigenlijk was dat muziek in onze
oren, want beleidsmakers van
cultuurgoed realiseerden zich dat we
aan de infrastructuur moeten
werken om het museum toegankelijk
te maken. Daarmee kun je rekenen
op draagkracht in de samenleving
voor die verbetering.’
Het voorlopig ontwerp van architect
Hans van Heeswijk ligt er. De entree
keert terug naar het voorplein.
Bezoekers dalen naar een ondergronds
plein waar daglicht komt en
die de twee gebouwen met elkaar
verbindt. In dit entreegebied bevindt
zich de ticketbalie, de garderobe, de
museumwinkel en de toiletruimten.
Bezoekers kunnen van daaruit het
Mauritshuis binnengaan of afslaan
rijksgebouwendienst inspecteert voorwaarden verbouwing achteraf

naar het pand aan Plein 26. Het café
in Plein 26 is vanuit het entreegebied
al zichtbaar en krijgt ook op
straatniveau een ingang. Het
bestaande Mauritshuis blijft na de
renovatie nagenoeg onveranderd.
Plein 26 wordt nieuw ingericht. De
nieuwe elementen, zoals de winkel,
de ticketbalie, de garderobe en de
vloerafwerkingen zullen de verbindende
elementen vormen tussen het
zeventiende-eeuwse Hollands-
classicistische stadspaleis en de
artdecostijl van het twintigste-eeuwse
voormalige sociëteitsgebouw.
Het resultaat is een ruime verdubbeling
van het vloeroppervlak van het
museum. In totaal 7.500 vierkante
meter die ook ruimte geeft aan de
vijftig medewerkers van het
Mauritshuis, die nu nog kantoor
houden aan de Lange Vijverberg.
haRt en zieL
De aanpak van het Mauritshuisproject
is nieuw voor de Rijksgebouwendienst.
‘Normaal is projectmanagement
volledig in handen van de
Rijksgebouwendienst, maar het
Mauritshuis gaat een deel zelf doen’,
zegt Ingrid Janszen. ‘Die uitzondering
wilden we maken, omdat het
over een bijzonder monument gaat.
Een stichting die een groot deel van
de investering zelf financiert. We
weten dat we te maken hebben met
een partner die monumenten
koestert, dat ze met hart en ziel
worden beschermd. Aan het einde
van de verbouwing gaan we kijken of
aan voorwaarden van de Rijksgebouwendienst
is voldaan. Dat doen
we ook gedurende het project met
een toetsteam van specialisten,
maar op afstand.’ Moussault: ‘Bij de
uitvoering van de bouw moeten we
de kwaliteitsnormen handhaven die
de Rijksgebouwendienst gewoonlijk
hanteert. Het traject moet van begin
tot eind zo goed zijn, dat we de
overdracht met één handtekening
kunnen beklinken.’
‘Als een van de partners in het proces
om wat voor reden dan ook gaat
verkrampen, dan gaat dat ten koste
van het einddoel’, zegt Peter
Bakkum. Hij is projectmanager
namens het Mauritshuis. ‘Juist als er
tegenslag is, moet je kunnen
bewegen.’
De bouw gaat in 2012 van start en zal
ruim een jaar duren. Het museum
zelf zal in die periode ook worden
gerenoveerd Moussault: ‘Het goede
nieuws is dat de collectie op een
andere locatie in Den Haag toegankelijk
zal blijven voor het publiek.
Een deel van de collectie gaat reizen,
onder andere naar Japan. Deze
uitleen is ook een bron van inkomsten
voor de financiering van het
project.’
p.10-11: Souterrain met kleine cafetaria,
garderobe en toiletten
11

12
stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst column onderwerp
wauw
gebouw
TeksT: nicOLaaS MatSieR
FoTograFie: wiM RuigROk
trompenburg,
voor al uw
(intieme) party’s
De oorspronkelijke naam was Syllisburg, omdat
admiraal Cornelis Tromp herinneringen wilde
bewaren aan een Deens landgoed, maar zijn
opvolgers doopte het buiten in ’s-Graveland om in
Trompenburg. Een voorbeeldig gerestaureerd
interieur en een park dat om herstel vraagt. Nicolaas
Matsier fietste ernaartoe.
Er zijn vele Trompenburgs, zichtbaar
en onzichtbaar. Er is de Trompenburg
van de bofkont die de huidige
bewoner mag zijn van dit monument.
Nu ja, de gedeeltelijke bewoner,
maar toch. Zijn deel wordt sinds de
restauratie vakkundig onttrokken
aan het oog van de bezoeker. Voorop
staat natuurlijk de nu min of meer
lege Trompenburg van de man die
het ‘speelhuis’ gebouwd heeft.
‘Speelhuis’: zo noemden de
machtige mannen van de gouden
eeuw hun tweede huis aan de
Amstel, de Vecht of de ‘s-Gravelandse
Vaart. Hoe zelfbewust en
vanzelfsprekend de naam Trompenburg
ons tegenwoordig ook in de
oren mag klinken, toch was de man
die dit zomerverblijf bouwde niet
degene die er de huidige benaming
aan gaf.
Hetgeen niet wil zeggen dat het
Cornelis Tromp aan zelfbewustzijn
ontbrak. Zijn zelfbewustzijn
ontleende hij zowel aan zijn vader,
admiraal Maarten Harpertszoon
Tromp, als aan zichzelf. Beide
Trompen waren zeehelden. Tromp
senior had de overwinning ter zee
tegen de laatste Spaanse armada op
zijn naam. De slag bij Duins, voor de
Engelse kust, luidde het einde van de
Tachtigjarige Oorlog in.
De bondgenoten tegen Spanje
werden vijanden. Maarten Tromp
sneuvelde in de eerste van drie
Engelse Oorlogen, voor de Hollandse
kust, bij Ter Heijde. Met nog niet
eerder vertoonde pomp en praal
werd hij begraven in de Oude Kerk te
Delft. Zijn zoon Cornelis, even
dapper, maar roekelozer en eigenmachtiger,
hoopte zijn opvolger te
worden. Hij werd gepasseerd ten
gunste van de meer ervaren Michiel
de Ruyter, die onder Tromps vader
had gediend. Met hem kreeg
Cornelis het zo aan de stok dat hij
ontslagen werd.
In dienst van de koning van Denemarken
streed Cornelis Tromp
vervolgens tot grote tevredenheid
tegen Zweden. Hij leek zodoende
wel een beetje op bepaalde

Nederlandse voetbalcoaches die
overal ter wereld in den vreemde
konden worden ingezet. Tromp werd
een Deense graaf en een Engelse
baronet. Het was naar zijn graafschap
in Denemarken dat Tromp zijn
huis in ‘s-Graveland Syllisburg
noemde, een naam die in de
achttiende eeuw door nieuwe
bewoners werd omgezet in Trompenburg.
Zoals in het paleis Huis ten Bosch
het roemrijke veldheersleven van
Frederik Hendrik in wand- en
plafondschilderingen verheerlijkt
wordt, zo toont Trompenburg de
maritieme hoogtepunten van vader
en zoon Tromp. Het is vooral in de
achtkantige koepel, met al dat water
achter en tussen de ramen, dat de
twee zeehelden als het ware thuis
komen. De admiraal en zijn zoon,
zeehelden uit het gewone volk,
concurreren hier met de adellijke
infanteristen die de Oranjes waren.
Zo is er dus ook de Trompenburg van
de restaurateurs, met hun prijzens-
waardige precisie, hun zo klein
mogelijke reparaties en ingrepen,
die tegenwoordig principieel niet
onomkeerbaar mogen zijn. Mooi:
de jampotjes met de vele tientallen
afgesleten scalpels die dienst
hebben gedaan om vogels op het
plafond van een zijkamertje weer
bloot te leggen. Mooi ook: de
zogenoemde verftrapjes, waarin
de verfijnde archeologie van de
lagen en de gebruikte kleuren
zichtbaar is gebleven.
Er is zelfs een Trompenburg die de
aandacht heeft der tuinhistorici. Zij
dromen van restauratie. Over een
lengte van maar liefst twaalfhonderd
meter heeft zich hier richting
Hilversum een Franse tuin uitgestrekt,
met zichtassen en al. Een
tuin van het type dat sindsdien
zoals overal is opgevolgd door dat
van de romantische tuin die vanuit
Engeland de wereld heeft veroverd.
De gerestaureerde Trompenburg is
van het voorjaar tot en met de
zomer op de eerste zondag van de
maand toegankelijk voor het
publiek. Dat krijgt een kunsthistorische
rondleiding van een voortreffelijke
gids. De bezoekers worden
daarbij op de voet gevolgd door
geuniformeerde suppoosten van
het Rijksmuseum die de deuren die
zojuist voor hen zijn geopend weer
geruisloos sluiten. Het Rijksmuseum
beheert Trompenburg als een soort
van buitenpost met maritiem-historische
inslag.
Maar monumenten moeten
tegenwoordig als het even kan wat
opbrengen. Dus is er ook een
Trompenburg voor de kapitaalkrachtige
medemens, respectievelijk het
bedrijfsleven dat het grote gebaar
niet schuwt. Deze Trompenburg is
per dagdeel of per dag te huur voor
party’s en evenementen. Maar
opgepast, er wordt nauwlettend
toegezien op de relatieve vochtigheidsgraad
en op de constant vrij
laag gehouden temperatuur. Met
het oog daarop heeft restauratiearchitect
Hans Vlaardingerbroek
fraaie sobere gietijzeren kachels
ontworpen. Het vele hout mag niet
gaan uitzetten of krimpen. De
omvang van het feestvierende
gezelschap is gesteld op zegge en
schrijve twintig personen. Ook de
catering is gehouden aan strikte
beperkingen. Maar toch, voor wie er
nu eens smaakvol en historisch
verantwoord een paar duizend
tegenaan wil gooien: Trompenburg.
En al heel lang is daar, ten slotte, de
Trompenburg van de voorbijganger.
Die Trompenburg behoort naar mijn
gevoel bovenal toe aan de fietser.
Wie vanuit Amsterdam, liefst in het
voorjaar, maar de zomer is ook goed,
door het Gooi fietst en door
‘s-Graveland komt, weet hoe
betoverend het huis Trompenburg
erbij ligt aan die ‘s-Gravelandse
Vaart. Aan de ene kant wonen de
gewone mensen, op het veen, aan
de andere kant, op het zand, liggen
de buitenhuizen van het zeventiende-eeuwse
Amsterdamse patriciaat
in hun voorname beslotenheid van
oprijlanen en gazons en hoog
geboomte.
Maar er is geen enkel buiten dat zo
wonderbaarlijk is als Trompenburg:
geheel gelegen in het water, met die
achtkantige koepel. En met die iets
meer dan levensgrote witte klassieke
beelden in hun nissen. En daar weer
achter: dat geheimzinnige vierkante
platte dak met zijn witgeschilderde
balustrade. De fietser kijkt opzij. Het
gebouw ligt daar en spiegelt zich in
het water. Dat is alles wat het te
doen heeft. Zo is het goed. En de
fietser fietst verder.
13

monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
14 stedenbouw
het onzichtbare
Maar weinig Nederlanders staan oog in oog met de historische documenten in onze rijksarchieven,
doodeenvoudig omdat ze te kwetsbaar zijn en letterlijk het daglicht niet verdragen. Dat is jammer want zo
blijven schatkamers van ons verleden voor velen geheim en verborgen. Een aanleiding om het Nederlands
Architectuur Instituut te verbouwen is omdat er geen ‘donkere zaal’ beschikbaar was om de bijzondere
collectie architectuurtekeningen te tonen – dat gebeurt dus nu wel: onder de grote zaal wordt het souterrain
daarvoor ingericht (gesteld dat er geen verdere scheurvorming in de fundamenten wordt aangetroffen).
Onzichtbaarheid is in een samenleving die transparant probeert te zijn, in feite een moeilijk te verteren
fenomeen. Toch zullen we ermee moeten leven. Ingewikkelde architectonische processen kunnen alleen
tot een goed einde komen als partijen elkaar veelvuldig aan de onderhandelingstafel treffen en compromissen
kunnen sluiten. Pottenkijkers zijn dan niet zo gewenst. Daarom heeft de praktijk van DBFMO
(design, build, finance, mitaine and operate) zo’n hoge vlucht genomen. Er is eerst verkend en beproefd
totdat er een werkbare formule was gevonden, zowel op grote als op kleine schaal.
SMAAK–47 werpt een blik achter de gordijnen... en onder de grond. Bijzonder zijn de foto’s in deze editie
van de noodzetel onder de Zwolse rechtbank waar weinig mensen ooit een voet hebben gezet. Ooit
bedoeld als vluchtheuvel in de Koude Oorlog, nu een relikwie uit vervlogen tijden. SMAAK–47: hoe er een
wereld kan opengaan.

16 monumenten
landschap
het
onzichtbare
TeksT: egbeRt kOSteR
FoTograFie: Luuk kRaMeR
Bij huurwoningen is het helder welk
onderhoud voor rekening van de
huisbaas komt en wat onder ‘goed
huisvaderschap’ van de huurder valt.
Onderhoud aan het casco en
buitenschilderwerk worden gedaan
en betaald door de huisbaas. Ramen
lappen, tuinonderhoud en incidenteel
een kraanleertje vervangen
moet de huurder zelf (laten) doen.
Bij de verhuur van kantoren ligt de
verdeling van verantwoordelijkheden
tussen huisbaas en huurder
grosso modo hetzelfde. Indien er bij
een kantoor sprake is van een tuin
dient de huurder zorg te dragen voor
adequaat tuinonderhoud. In het
geval van historische panden met
monumentale tuinen, zoals de
Rijksgebouwendienst er een groot
aantal bezit, is regelmatig maaien,
wieden en snoeien door een
ingehuurd hoveniersbedrijf echter
geen garantie dat de desbetreffende
tuin in goede staat de tand des tijds
doorstaat. In tegendeel. Bomen
groeien gestaag en gaan op een
gegeven moment dood. Drainagebuizen
verstoppen en zichtassen
groeien dicht. Zelfs parkeerplaatsen
blijken in de praktijk vaak spontane
groei te vertonen. Kortom, net als
gebouwen hebben ook tuinen
professionele beheersplannen nodig
en valt er bij tijd en wijle niet te
ontkomen aan restauratie, renovatie
of op zijn minst groot onderhoud.
‘Als er sprake is van nieuwbouw, een
grote restauratie of herontwikkeling
van bestaand vastgoed is er binnen
de Rijksgebouwendienst haast altijd
ook aandacht voor de tuinaanleg.
Zoals bij het voormalige werkgesticht
Norgerhaven in Veenhuizen
waar, bij de herontwikkeling tot
shared servicecenter van justitie, een
ingetogen tuinaanleg is gerealiseerd.
Een tuinaanleg die het complex
Vergrijzend
groen
Tuinen in rijksbezit vragen om
continu onderhoud
Behalve gebouwen en monumenten omvat de portefeuille van de Rijksgebouwendienst ook veel
tuinen en andere groene buitenruimten. Een groot deel van deze ‘groene bezittingen’ heeft zelfs een
monumentenstatus. Om de kwaliteit van dit groen op peil te houden is regelmatig maaien en snoeien
niet voldoende.

waardig is en goed past bij de
omgeving. Maar zodra er voor
langere tijd geen bouwkundige
ingrepen aan gebouwen plaatsvinden
onttrekt de ontwikkeling van het
groen zich aan ons zicht.’ Aan het
woord is Corjan van der Peet die als
adviseur monumenten verbonden is
aan het Atelier Rijksbouwmeester.
‘Wij zijn natuurlijk een Rijksgebouwendienst
die zich – de naam zegt
het al – primair met gebouwen
bezighoudt. Tuinaanleg en -onderhoud
is niet onze core business. Tot
op heden is het zo dat als er op
verzoek van een gebruiker iets aan
tuinaanleg moet gebeuren, er ad hoc
een tuinarchitect of hoveniersbedrijf
wordt ingeschakeld. Vaak gaat dat
goed. Maar soms ook niet. Dan sta je
voor een mooi gerestaureerd,
villa-achtig kantongerecht waarbij
van de voortuin een parkeerterrein is
gemaakt, wat natuurlijk nooit de
bedoeling kan zijn geweest. Of je
leest opeens in de krant dat de
gemeente Den Haag met herinrichtingsplannen
voor de tuin van paleis
Noordeinde bezig is. Het eigendom
P. 16 boven: Trompenburg
p 17 onder en boven: Soestdijk
van die tuin ligt echter formeel bij de
staat die het beheer ervan, in
verband met de openstelling voor
publiek, aan de gemeente Den Haag
heeft overgedragen. In dit geval
inclusief het beleid voor de tuinarchitectuur.
Terwijl er natuurlijk
sprake is van een architectonische
eenheid van tuinen en gebouwen.
Wellicht zitten wij daar als Rijksgebouwendienst
niet goed in.’
kaaLSLag
Afgelopen jaren werd de Rijksgebouwendienst
min of meer gelijktijdig
geconfronteerd met uiteenlopende
problemen met tuinen in zijn
vastgoedportefeuille. Op het
monumentale landgoed De
Trompenburg in ’s Graveland, dat
sinds kort wordt verhuurd aan het
Rijksmuseum, bleek de historisch
waardevolle tuinaanleg met ernstig
achterstallig onderhoud te kampen.
Doordat de begroeiing decennia lang
op zijn beloop is gelaten, omdat er
onduidelijkheid bestond over de
toekomst van het landgoed, dreigt
een groot deel van oude bomen op
het landgoed bij de eerste de beste
najaarsstorm om te waaien. Maar
ook in de paleistuinen van Soestdijk,
die toch altijd keurig zijn onderhouden,
blijken veel van de bospercelen
binnen enkele jaren aangepakt te
moeten worden om toekomstige
kaalslag te voorkomen. ‘Ogenschijnlijk
is er in de tuinen van De
Trompenburg en Soestdijk niet zo
veel aan de hand’, zegt Van der Peet.
‘Maar er moet wel degelijk het
nodige gebeuren. Als je met bomen
en planten bezig bent, geldt nog
meer dan met gebouwen dat je voor
de lange termijn strategisch, moet
denken. Anders krijg je bijvoorbeeld
een monocultuur of ben je straks in
een keer een heleboel bomen
tegelijk kwijt. Kaalslag rondom De
17

landschap
monumenten
18
Trompenburg of Soestdijk zou –
terecht – maatschappelijk niet
geaccepteerd worden. Maar je kunt
niet zeggen ‘dan zetten we er
morgen een nieuw bos neer’. Voor je
weer enigszins volgroeide bomen
hebt ben je immers dertig jaar
verder. Bos in Nederland is geen
natuur maar schijnnatuur. Die kun je
niet straffeloos op zijn beloop laten.
Bovendien werkt achterstallig
onderhoud onnodig kostenverhogend.
Als we nu niets doen gaat het
ons als Rijksoverheid op termijn
gegarandeerd meer geld kosten.’
Ook op het gebied van auteursrecht
deed de Rijksgebouwendienst een
onaangename ontdekking. Bij het
rechtbankcomplex in Zutphen kwam
min of meer bij toeval aan het licht
dat het door de gebruiker voor het
tuinonderhoud ingehuurde bedrijf
de tuin van de nieuwbouw had
aangepast zonder dat de oorspronkelijke,
enkele jaren eerder door de
Rijksgebouwendienst ingeschakelde
tuinarchitect daar in was gekend.
Van der Peet: ‘Het was met de beste
bedoelingen gebeurd maar auteurs-
rechtelijk klopt dat natuurlijk niet. Je
mag niet zo maar aan iemands
tuinontwerp gaan sleutelen. Bij
monumentale landgoederen hebben
de tuinen bovendien vaak een
monumentenstatus. Dat wordt
nogal eens vergeten. Niet alleen voor
het verwijderen van een boom maar
ook voor aanleggen van een extra
bloembed moet je dan in principe
een vergunning aanvragen. Als je
zonder vergunning in zo’n
beschermde tuin aan de slag gaat
overtreed je de monumentwet en
bega je feitelijk een misdrijf. Dat
weet haast niemand, dus ook niet
onze klanten die een beschermde
tuin in gebruik hebben. Als Rijksgebouwendienst
hebben wij, samen
met onze klanten, een voorbeeldfunctie.’
gedenknaaLden
Naar aanleiding van deze en andere
ervaringen wil de Rijksgebouwendienst,
analoog aan de beheersplannen
voor gebouwen, ook systematisch
beheersplannen voor belangrijk
groen in rijksbezit opstellen. Te
beginnen bij de tuinen en parken die
horen bij historische monumenten.
In 2009 is hiertoe door de adviseur
voor historisch groen van de Rijksbouwmeester,
Frank de Josselin de
Jong, in overleg met de Programmadirectie
Monumenten van de
Rijksgebouwendienst, gewerkt aan
een plan van aanpak. Ook werd
inhoudelijk afgestemd met de
Rijksadviseur voor het Landschap,
Yttje Feddes. Voordat Josselin de
Jong begin dit jaar plotseling
overleed, stelde hij een doordachte
startnotitie op. Onlangs hebben Yttje
Feddes en de Rijksbouwmeester
deze notitie voorgelegd aan de
Dienstleiding van de Rijksgebouwendienst,
waarna nu verdere
uitwerking volgt.
De eerste stap wordt het inventariseren
van het historisch groen in
bezit van de Rijksgebouwendienst,
inclusief de afspraken over het
beheer die ooit zijn gemaakt met de
gebruikers. Van der Peet: ‘We
hebben heel wat groen in bezit,
variërend van een kleine tuintjes bij
kantoren, rijksmusea en gerechts-
gebouwen tot grote paleistuinen en
historische vestingwerken. En overal
speelt wat. Daarbij komt dat sinds de
stelselwijziging bepaalde aspecten
van de afspraken met de gebruikers
blijkbaar nog niet goed zijn uitgewerkt.
Met de departementen
bestaan gedetailleerde standaardafspraken
op basis waarvan verder
gepraat kan worden. Zeker als het
gaat om groen rondom monumenten
zijn er echter ook vaak niet-rijksklanten.
Sommige monumenten
worden gehuurd door stichtingen of
gemeenten, zoals kasteel De
Slangenburg in Doetinchem. Of
hebben helemaal geen gebruiker,
denk aan gedenknaalden. Als het
dak van een gebouw lekt gaat
iedereen schreeuwen en is volstrekt
duidelijk wat er moet gebeuren en
wie dat gaat betalen. Maar als er
naast een gebouw of gedenknaald
een boom omwaait – op wiens
initiatief en kosten wordt die dan
verwijderd? Soms is dat geregeld in
een standaardovereenkomst, soms
ook niet. Of er staat in de afspraken
dat het onderhoud voor rekening

van de klant is. Maar wat is onderhoud?
Is dat ook het uitdunnen van
bospercelen en het opnieuw
reguleren van de waterhuishouding
op een landgoed? Of het maken van
nieuwe beplantingsschema’s?
Kortom, bij veel panden met
betrekking tot het tuinonderhoud
moet nodig iets geregeld worden.
Ook in het belang van onze klanten.’
‘Als Rijksgebouwendienst maken we
ons niet alleen sterk voor tuin- en
landschapsarchitectuur en cultuurhistorie
maar hebben we ook oog
voor de financiën. We hebben te
maken met een heleboel objecten
waar heel veel bomen staan. Zoals
het voorterrein van paleis Het Loo,
dat een groot aantal bomenlanen
omvat. Als daar een probleem
ontstaat kan dat een kostbare
operatie worden. De tuinen van
paleis Soestdijk, waar de situatie net
als bij Het Loo inmiddels goed in
kaart is gebracht, omvatten
complete bospercelen. Als daar
drastisch moet worden ingegrepen
kan dat in de miljoenen gaan lopen.
Geen reden tot paniek maar wel tot
zorg. Als het om gebouwen ging zou
het achterstallig onderhoud heten.
Terwijl de Rijksgebouwendienst met
de staat van onderhoud van zijn
gebouwenvoorraad de afgelopen 25
jaar een enorme inhaalslag heeft
gemaakt dreigt nu bij het groen
achterstand op te gaan treden.
Mensen onderschatten vaak de
financiële en emotionele consequen-
ties daarvan. Het kappen van een
boom kan meer emoties losmaken
dan de sloop van een gebouw. Dat
soort emoties moet er echter niet
toe leiden dat wordt geïnvesteerd in
een landschappelijke detail zonder
aandacht voor de grote lijn te
hebben.’
gebiedSgeRichte benadeRing
Het is duidelijk: de Rijksgebouwendienst
gaat groen beschouwen als
een volwaardig onderdeel van de
vastgoedportefeuille. Net als voor de
gebouwen zouden uiteindelijk ook
samen met de klanten voor het
groen meerjarenplanningen voor
investeringen en onderhoud
opgesteld moeten worden. ‘Op
termijn is dat functioneel en
financieel veel helderder en
efficiënter voor alle partijen, aldus
Van der Peet. ‘Je weet wat je hebt en
je weet wat er aan zit te komen. En je
voorkomt bijvoorbeeld dat er
investeringen in nieuwe aanplant
worden gedaan zonder een achterliggend
integraal plan. Tegelijkertijd
wordt met die meerjarenplannen
ook een grote slag gemaakt op het
gebied van de ontwerpdiscipline en
het cultuurbehoud doordat we bij
investeringen en in het beheer veel
meer aandacht gaan besteden aan
de samenhang van architectuur,
architectuurhistorie en tuinarchitectuur.
Een ontwikkeling die goed
aansluit bij het actuele rijksbeleid op
het gebied van monumentenzorg
om de traditionele objectgerichte
aanpak van monumenten te
vervangen door een integrale,
gebiedsgerichte benadering. Want
het is natuurlijk ook vanuit dat
perspectief absurd om heel veel geld
te stoppen in de restauratie van een
historisch pand terwijl de tuin of de
belendende bebouwing zwaar
verloederd zijn.’
Een van de eerste resultaten van
deze nieuwe benadering is de
methode voor landgoed De
Trompenburg die in meerdere
opzichten als ‘testcase’ fungeert.
Uitgangspunt voor deze aanpak is
een uitgebreid tuinhistorisch
onderzoek, inclusief historische
waardestelling, door een daarin
gespecialiseerd bureau (SB4 Bureau
voor Historische Tuinen, Parken en
Landschappen). Mede op basis van
dit onderzoek heeft de Rijksgebouwendienst
vervolgens bepaald welke
specifieke ambities zij bij de aanpak
van het landgoed heeft. Kort gezegd
komen deze ambities erop neer dat
de uit historisch oogpunt zeer
waardevolle 17 de -eeuwse elementen
en structuren die in de huidige
tuinaanleg nog aanwezig of
traceerbaar blijken te zijn als
belangrijkste leidraad voor het
nieuwe inrichtingsplan kunnen
worden gebruikt. Van de restanten
van de historisch iets minder
waardevolle elementen uit 18 de en
19 de -eeuwse lagen in de tuinaanleg
dient de tuinarchitect te onderzoe-
ken in hoeverre deze in zijn inrichtingsplan
inpasbaar zijn.
Van der Peet: ‘Essentieel is dan weer
dat we als Rijksgebouwendienst net
als de klant (het Rijksmuseum) niet
uit zijn op een historische reconstructie
van de 17 de eeuwse tuin,
zoals bij Het Loo. Er dient een
architectonisch goed beeld te gaan
ontstaan, waarbij de historische
lagen in het nieuwe ontwerp worden
gerespecteerd. Maar ook dient met
meer ecologische blik gekeken te
worden naar een zo behoedzaam
mogelijk behoud van bestaande
beplanting. We leven echter
uiteindelijk wel in 21 ste eeuw en een
zeer groot deel van het bomenbestand
is verwilderd of aan het einde
van zijn levenscyclus. Ook vinden we
het belangrijk dat de relatie tussen
het huis en de tuin wordt aangescherpt
en evenals de relatie tussen
De Trompenburg en de aangrenzende
landgoederen. Bovendien
dient ook rekening te worden
gehouden met de potenties van het
complex in zijn totaliteit. Het
resultaat moet maatschappelijk
kunnen renderen. In een huis als De
Trompenburg kan niet veel, dat is zo
kwetsbaar. Dus laten wij onderzoeken
of het eventueel mogelijk is om
in het tuinontwerp ruimte te
reserveren voor nieuw toe te voegen
functies. Wat zijn op dat gebied de
potenties? Dat is een benadering die
voor ons van groot belang is. Als
Rijksgebouwendienst hebben we de
neiging om ons te focussen op
gebouwen. Maar als je er onbevangen
naar kijkt, dan blijkt een
heleboel van onze complexen
aanmerkelijk meer potenties te
hebben dan je zou denken. Inmiddels
is tuinarchitect Sylvia Karres van
bureau Karres en Brands geselecteerd
om het tuinontwerp te maken.
In de selectieprocedure hebben onze
ambities met De Trompenburg
uiteraard een belangrijke rol
gespeeld. Als je als professionele
opdrachtgever weet wat je wilt kan
je heel doelgericht een tuinarchitect
selecteren.’
P. 18-19: Norgerhaven in Veenhuizen
19 stedenbouw studie

20 fotoreportage

De koude
oorlog is nu
echt voorbij
Inleiding
het
onzichtbare
TeksT: jaaP huiSMan
FoTograFie: aaRt jan MOSSeL
Einde van een tijdperk dat pakweg
50 jaar heeft geduurd. Deze maanden
begint de Rijksgebouwendienst met
de ontmanteling van wat officieel
noodzetels heet. Vroeger zou daar
voor het woord schuilkelder
gebezigd worden. Noodzetels
bevinden zich onder vele prominente
gebouwen in Nederland, ministeries,
provinciehuizen, hoofdkantoren,
maar ook zoals op deze pagina’s te
zien is onder de rechtbank, in dit
geval die van Zwolle.
Toen de rechtbank in 1969 werd
gebouwd, werd het souterrain
meteen ingericht als vluchtplaats,
voor het geval er een atoombom of
ander kernwapen op Nederland zou
worden afgeworpen. Merkwaardig
eigenlijk, dat jaartal 1969, want de
kou tussen de toenmalige Sovjet-
Unie en de Verenigde Staten was al
uit de lucht. Gefunctioneerd heeft de
noodzetel in Zwolle dus niet.
De schuilkelder staat los van de
rechtbank, wat wil zeggen dat niet
Justitie maar de Rijksgebouwendienst
verantwoordelijk was voor onderhoud
en inrichting. Er was met alles
rekening gehouden. Honderdvijftig
mensen konden er in geval van nood
hun toevlucht nemen; voor hen
stonden er stapelbedden, was er
sanitair, inclusief ontsmettingsdouches
– want ook op aanvallen
met chemische wapens moest het
land voorbereid zijn. Een kantine en
een medische voorziening mochten
21

22 fotoreportage

natuurlijk niet ontbreken.
Aggregaten zorgden voor verwarming
en ventilatie, watercontainers
voor het filteren van (leiding)water
en natuurlijk was er ook een
telefooncentrale die de verbindingen
met de bovenwereld zou kunnen
onderhouden. De telefoontoestellen
en radio’s weerspiegelen een andere
tijd en een andere samenleving, met
een ondertoon van angst en
dreiging.
Het is voorbij. De deuren worden
gesloten, de toegangen dichtgemetseld,
de inventaris afgevoerd. De
operatie staat los van de verbouwing
van de rechtbank Zwolle die
inmiddels van start is gegaan. De
foto’s van Aart Jan Mossel zijn de
laatste indrukken van een onbekend
stuk Nederland dat gelukkig niet in
actie heeft hoeven komen. Jaren
lang zijn de noodzetels onderhouden
– en werden er rondleidingen
gegeven. Over vijftig jaar zal
niemand meer weten waarom een
schuilkelder nodig was en hoe die
eruit zag.
23

24 fotoreportage

26 monumenten
architectuur
rijksmuseum
Wim Pijbes laat
pragmatisme
zegevieren
Men komt voor de Nachtwacht,
het
onzichtbare
TeksT: jaaP huiSMan
FoTograFie: eRan OPPenheiMeR
Toen hij twee jaar geleden in dienst
kwam als directeur van het Rijksmuseum,
trof hij een zo goed als
verlaten bouwplaats. De impasse
leek compleet. Nu, twee jaar later,
kan Wim Pijbes met voldoening
vaststellen dat de trein in volle vaart
op zijn einddoel afstevent en dat de
eerste steigers aan de kant van het
Museumplein zijn afgebroken – een
gloednieuw leien dak als bewijs
achterlatend. Driehonderd bouwvakkers
zijn dag in, dag uit in touw
bij en rond het Rijksmuseum
Amsterdam.
‘In juli 2008 zaten we op een dood
punt, doordat een aanbestedende
partij was overgebleven met een te
hoge offerte.’ Door het hele project
op te knippen in verschillende
kavels, kon de haperende trein weer
in gang worden gebracht. Nee, saai
kan Pijbes het momenteel niet
noemen. ‘Het wordt met de dag
boeiender. Maar dat heeft niet alleen
met de verbouwing te maken, ook
met de bruiklenen die het museum
aan – buitenlandse – musea
verstrekt, Avercamp in Washington,
Gabriel Metsu in Dublin en Washington,
een expositie van Miro en Jan
Steen die vanuit Amsterdam naar
New York gaat reizen. Zelf heb ik een
expositie van belangrijke werken uit
het museum mogen samenstellen.
Daarnaast ben ik druk in de weer
met sponsoring.’ Hij komt net terug
Directeur van het Rijksmuseum, Wim Pijbes, is
druk in de weer met sponsors en bruiklenen
aan andere museum, want ‘the show must go
on’ ondanks de verbouwing. Daarbij hoort
ook zijn besluit om niet verder te tornen aan
de plaats van de ingang. Het juridisch risico
zou te groot zijn.

niet voor de ingang
van een rondleiding met het
Amerikaanse moederbedrijf van
vrachtwagenproducent DAF dat
het museum steunt via de PACCAR
Foundation.
En met een andere belangrijke
sponsor waarvan hij de naam niet
wil zeggen, is hij in bespreking.
In april hakte hij de knoop door. Er
moest niet langer geknutseld
worden aan de entree van het
museum. Begrijpelijkerwijs waren de
architecten Cruz y Ortiz teleurgesteld,
maar Pijbes besloot tot een
pragmatische ingreep: de geplande
‘afdalingen’ in de oksels van de
binnenhoven bleven wat hem betreft
gehandhaafd. Het plan om een
centrale entree – met roltrap – aan
de rechterkant van de onderdoorgang
te leggen, was daarmee van de
baan. Pijbes nuchter: ‘Ik realiseerde
me dat het publiek voor de Nachtwacht
komt, niet voor een entree.’
Toch was hij het zelf die na zijn
aantreden voorstelde om de plaats
van de entree opnieuw te onderzoeken.
Immers, Cuypers was zelf ook
niet tevreden met zijn twee deuren
De lichtkap van het museum in aanbouw
aan weerszijden van de onderdoorgang.
Het heeft ruim een eeuw lang
verwarring veroorzaakt. Bezoekers
die zich moeilijk konden oriënteren
in het gebouw, als ze eenmaal
binnenwaren.
fietSeRS
Hoewel Pijbes nu toch kan leven met
de vier verschillende ingangen, moet
het hem van het hart dat de
onderdoorgang en de openbare
ruimte te lang zijn gegijzeld door
belangengroeperingen. ‘Tien jaar
lang moeten fietsers omrijden en ik
heb nog niemand gehoord die
daardoor te laat op zijn werk is
gekomen. De verblijfskwaliteit wordt
er niet beter op als je fietsers en
voetgangers in en na de onderdoorgang
met elkaar in contact laat
komen. Toeristen zijn gewoon niet
gewend aan de fietsers, dat merken
we dagelijks. Het zijn net bromvliegen.’
Pijbes geeft Trafalgar Square in
Londen als voorbeeld hoe het wel
zou moeten en kunnen: het snelle
verkeer weren en een voetgangersdomein
scheppen, zoals daar is
27

28 monumenten architectuur
rijksmuseum
gebeurd zodat de Sainsbury Wing
beter bereikbaar is. Het plein is er
stukken beter op geworden.
‘Eigenlijk zouden we dat hier ook
moeten doen: ik zie de kant van de
Stadhouderskade als een verlengstuk
van het Museumplein. Als je
daar een goed voorplein maakt en
een verbinding maakt naar het
nieuwe metrostation van de
Noord-Zuidlijn bij de Weteringschans,
gaat het hele gebied er op
vooruit.’ Pijbes bedoelt maar: dan is
de vraag een centrale entree of vier
verschillende minder van belang.
Zijn overweging om niet verder te
sleutelen aan de entree had, zegt hij
nadrukkelijk, niets te maken met
geld. Wel met risico’s. Het risico dat
het museum dan later zou kunnen
opengaan, maar vooral het risico van
de contracten die met de verschillende
aannemers zijn gesloten. ‘Door
het verdelen van de aanbesteding
hebben we te maken met allerhande
partijen, de een is verantwoordelijk
voor de fundering, de ander voor de
vloer die erop ligt, weer een ander
voor de inrichting. Ga zo maar door.
Het proces is al zo complex. Iedereen
werkt op de top van zijn kunnen, de
aannemers zijn enorm belast. Dan
kun je je niet veroorloven het nog
eens complexer te maken door de
plaats van de entrees nog eens ter
discussie te stellen.’ Hij heeft er niet
van wakker gelegen toen hij het
besluit nam. Het was gewoon een
kwestie van het zekere voor het
onzekere nemen. Er is, zegt hij, in het
verleden door verschillende partijen
niet genoeg gerealiseerd hoe
omvangrijk de verbouwing van het
museum zou zijn – en die aanvangsfout
wreekt zich in de loop van het
proces.
LOuvRe
Pijbes maakt een vergelijking met
het Louvre waar begin jaren negentig
de keus is gemaakt voor een centrale
entree in de piramide die de
bezoekers naar een ondergronds
plein leidt. Zoiets had in Amsterdam
ook kunnen gebeuren. Hij tovert op
zijn I-phone beelden van de toegang
te voorschijn. ‘Kijk, een betrekkelijk
smalle roltrap en dan nog eens een
vaste spiraaltrap. That’s all. Dat is
kleiner dan wat wij krijgen, en dan te
bedenken dat het Louvre jaarlijks zes
à acht miljoen bezoekers krijgt en wij
anderhalf met een uitloop naar twee
miljoen bezoekers. Je moet alles wel
in perspectief zien.’
Voor de aanpassing van de entree
was een aparte vergunning nodig,
ook een obstakel, hoewel het
stadsdeel Amsterdam-Zuid ingenomen
zou zijn geweest met een
centrale entree. Die vergunningsaanvraag
kan nu in de map ‘niet
uitgevoerde projecten’. ‘De trein
moet verder. We moeten in 2013 de
deuren openen.’
Neemt niet weg dat Pijbes een
mogelijkheid achter de hand houdt,
iets wat een doekje voor het bloeden
genoemd zou kunnen worden.
‘Stel dat de bezoekersaantallen zo
toenemen dat de vier entrees de
toestroom niet aankunnen. Dan
zouden we alsnog een centrale
entree aan de zijkant in de onderdoorgang
kunnen maken. Die
voorziening hebben we getroffen.
Want laten we eerlijk zijn. Het was
die vondst op grond waarvan het
plan van Cruz en Ortiz indertijd is
gekozen.’ Eerst maar eens zien hoe
de verkeersstromen hun weg vinden
naar de kunst.
Een nieuwe glazen overkapping boven de
binnenhoven van het Rijksmuseum

geïntegreerd
aanbesteden
zit in de lift
De rijksoverheid besteedt steeds meer bouwprojecten aan via publiek-private samenwerking.
Dankzij een hogere ontwerpvergoeding is het aantal geïnteresseerde marktpartijen
voor DBFMO-contracten fors toegenomen. Bovendien is met de rijksbrede
modelovereenkomst en de komende handreiking de drempel voor deze aanbestedingsvorm
nog lager geworden. De komende tijd richt de Rijksgebouwendienst zich meer op
het stimuleren van lichtere geïntegreerde bouwcontracten als DB en DBM.
Anderhalf jaar geleden vlogen bij het
ministerie van Financiën aan het
Korte Voorhout de kurken van de
champagneflessen. Als opdrachtgever
van de grote renovatie van het
departement was de Rijksgebouwendienst
niet alleen trots op het
open en toegankelijke gebouw, dat
door Meyer en Van Schooten
Architecten was ontworpen. Het
Haagse ministerie was ook het
eerste opgeleverde rijksproject, dat
via een DBFMO-contract (Design,
Build, Finance, Maintain, Operate)
was aanbesteed. Een consortium van
marktpartijen neemt daarbij zowel
het ontwerp, de bouw en financiering
als ook het onderhoud en de
exploitatie gedurende een aantal
jaren voor zijn rekening.
Voor alle partijen is dat even
wennen. Een opdrachtgever moet
van tevoren nauwkeurig formuleren
aan welke eisen zijn pand bij
oplevering en in de jaren daarna
moet voldoen. Het kiezen van een
architect en het maken van bestekken
is namelijk de taak van de
Na succesvolle
DBFMo-projecten
meer aandacht
voor lichtere
PPs-vormen
het
onzichtbare
TeksT: jacO bOeR
FoTograFie: StudiO cSany
29 29 stedenbouw monumenten architectuur
architectuurbeleid
pps

30 architectuur architectuurbeleid
pps
opdrachtnemer, die binnen de
gestelde tijd en het toegekende
budget op zoek gaat naar de beste
huisvestingsoplossing. Het risico op
vertragingen en kostenoverschrijdingen
wordt daardoor neergelegd bij
de partij, die er ook de meeste
invloed op heeft met vaak verrassend
goede resultaten. Veel
gebouwen worden niet alleen op tijd
en binnen de afgesproken prijs
opgeleverd, maar krijgen ook veel
betere voorzieningen dan de
opdrachtgever had verwacht.
aanbeSteed en aangekOndigd
Inmiddels naderen ook andere
projecten die in 2008 met DBFMOcontracten
zijn aanbesteed, hun
oplevering. Zo wordt nog hard
gewerkt aan de laatste onderdelen
van de gecombineerde nieuwbouw
van het kantoor van de Belastingdienst
en de Dienst Uitvoering
Onderwijs (voorheen IB-groep en
CFI) in Groningen. Ook de nieuwbouw
van de Belastingdienst in
Doetinchem en de Utrechtse
Kromhout Kazerne, die door het
ministerie van Defensie zelf is
aanbesteed, zijn bijna klaar.
Bovendien hebben de Rijksgebouwendienst
en het geselecteerde
consortium voor het justitieel
complex Schiphol net een DBFMOcontract
getekend. Bij de penitentiaire
inrichting Zaanstad gaat dat er
binnenkort van komen. Natuurlijk
staat er ook weer een aantal nieuwe
DBFMO-aanbestedingen op stapel.
En na de zomer komen daar nog de
nieuwbouw van Rijkswaterstaat in
Delft en het nieuwe Defensiemuseum
op de voormalige vliegbasis
Soesterberg bij.
Joost van Hoek van het Expertisecentrum
Aanbesteden van de
Rijksgebouwendienst is tevreden
over het aantal DBFMO-projecten.
‘Jaarlijks zijn drie tot vier van onze
grote huisvestingsopgaven geschikt
voor deze manier van aanbesteden.
De processen zijn voor iedereen
behoorlijk intensief.’ De afgelopen
anderhalf jaar is er binnen de
organisatie ook hard gewerkt om
de drempel voor geïntegreerd
aanbesteden te verlagen. Zo is na
geluiden uit de markt de ontwerpvergoeding
voor partijen die zich op
een DBFMO-tender inschrijven, flink
verhoogd van maximaal € 150.000
naar gemiddeld 7 ton tot een miljoen
euro. Anders dan vroeger komt ook
het winnende team in aanmerking
voor deze toelage. ‘We merken nu al
dat marktpartijen daardoor vaker op
ons afstappen en zich inschrijven op
een tender.’
Bovendien is er een rijksbreed
modelcontract gekomen, dat
belangrijke opdrachtgevers als
Rijkswaterstaat, Defensie en de
Rijksgebouwendienst standaard
voor hun DBFMO-aanbestedingen
gebruiken. ‘Vooral banken zijn daar
erg blij mee. Maar het scheelt
marktpartijen ook in voorbereidingskosten.’
Tenslotte is intern de aparte
projectorganisatie die rond DBFMO
was opgezet, geïntegreerd in een
Expertisecentrum Aanbesteden.
Voor alle bouwopdrachten van de
Rijksgebouwendienst worden hier de
verschillende samenwerkingsvormen
tegen elkaar afgewogen. ‘In de
praktijk leidt dat steeds vaker tot de
keuze voor een geïntegreerd
contract.’
MeeR db en dbM
Voor Van Hoek en zijn collega’s ligt
de grootste uitdaging op dit moment
bij het verder uitbouwen van het
aantal contractvormen voor
geïntegreerde aanbestedingen. Je
kunt er als opdrachtgever bijvoorbeeld
voor kiezen om bij kleinere
projecten de financiering en
exploitatie van het gebouw in eigen
hand te houden. Opdrachtnemers
worden dan uitgedaagd om met de
beste oplossing te komen voor het
ontwerp, de bouw en het onder
houd van het pand gedurende een
bepaald aantal jaren. De afspraken
worden dan vastgelegd in een
DBM-overeenkomst. Het kan ook
verstandig zijn om alleen het
ontwerp en de bouw geïntegreerd

aan te besteden en te werken met
een DB-contract.
Richard Fikse van het Expertisecentrum
Aanbesteden ziet veel
toekomst in deze lichtere vormen
van geïntegreerd aanbesteden. ‘Per
jaar komen er bij ons honderden
kleinere projecten langs, die zich
prima voor dit soort contractvormen
lenen. Zelfs renovaties kun je op
deze manier goed regelen. De aard
van het project en de klant bepalen
uiteindelijk hoe ver je wilt gaan in
een aanbesteding. DBFMO kun je
daarbij beschouwen als de elitevorm
voor de grootste en meest prestigieuze
projecten.’ Scholen en lagere
overheden werken al veel met deze
lichtere DB- en DBM-overeenkomsten.
Fikse verwacht dat dit verder
zal toenemen, als de Rijksgebouwendienst
aan het eind van het jaar
ook voor deze aanbestedingen een
standaardcontract en een werkwijze
heeft opgesteld.
PRikkeLS
Veel bedrijven in de utiliteitsbouw
vinden deze nieuwe vormen van
aanbesteden nog lastig, merkt Ralph
Oduber. Vanuit het expertisecentrum
van de Rijksgebouwendienst
onderhoudt hij veel contacten met
marktpartijen. ‘Bij geïntegreerde
aanbestedingen moeten alle
processen en beslissingen goed op
elkaar worden afgestemd. Dat is niet
Binnenhof (pag. 31) en atrium van het
ministerie van Financien.
DBFMO IN ONDERWIjS
In de zorg en het onderwijs zijn DBFMO-aanbestedingen zeldzaam. Over
de bouw of renovatie van een school of zorginstelling wordt immers
maar eens in de zoveel jaren besloten. Dan loont het niet om veel tijd en
geld te investeren in gespecialiseerde kennis van dit soort samenwerkingsovereenkomsten.
Toch heeft de gemeente Eindhoven samen met
de stichting Primair en Voortgezet Onderwijs Zuid-Nederland in februari
het startschot gegeven voor de Europese aanbesteding van de nieuwbouw
van de Internationale School via een DBFMO-overeenkomst. Het
is de eerste keer dat de gemeente ervaring opdoet met deze contractvorm.
Het consortium dat de opdracht krijgt, zal het gebouw niet alleen
ontwerpen, bouwen en financieren, maar ook dertig jaar lang onderhouden
en exploiteren. De gemeente hoopt op die manier tegen een
scherpe prijs een excellente onderwijsvoorziening te krijgen, die
internationale kenniswerkers en bedrijven kan verleiden om zich in de
regio te vestigen. Inmiddels zijn drie consortia geselecteerd, waarmee
een dialoog is gestart die begin 2011 moet leiden tot de gunning van de
opdracht. Het is de bedoeling dat aan het begin van het schooljaar
2012-2013 de deuren van de nieuwe school open gaan.
eenvoudig voor een sector die zo
versnipperd is en gewend is om zich
op zijn eigen product te richten.’
Toch hebben de grote bouwers eigen
afdelingen voor geïntegreerde
aanbestedingen opgezet en zetten
brancheverenigingen zich steeds
meer in voor vernieuwende
contracten. ‘De kleinere bedrijven
zullen hen ongetwijfeld volgen.’
Om de marktpartijen zo goed
mogelijk te betrekken bij het
opstellen van de handreikingen en
standaardcontracten voor DB en
DBM-overeenkomsten, legt Oduber
hen regelmatig concrete bouwopgaven
voor met de vraag hoe zij die op
een niet-traditionele manier uit
zouden voeren. “Op die manier komt
je er achter wat er nog moet
gebeuren om het geïntegreerd
aanbesteden een stap verder te
helpen. Dat wij die kant opgaan,
staat echter als een paal boven
water. Als Rijksgebouwendienst
hebben we de verantwoordelijkheid
genomen om geïntegreerd aanbesteden
verder te ontwikkelen en
stimuleren. Het bevorderen van
DBM- en DB-contracten is daarin
een logische volgende stap.’
31

32 stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
onderwerp

Directeur Nai ole Bouman wil met verbouwing instituut verder openen
‘ons kent ons in de
architectuur is gevaarlijk’
het
onzichtbare
TeksT: jaaP huiSMan
FoTograFie: Levien wiLLeMSe
Ole Bouman is nu drie jaar directeur van
het NAI. Dat is met de eerste grote
verbouwing begonnen in zijn 20-jarig
bestaan. Een tegenvaller zijn de
scheuren die in de fundering zijn
aangetroffen, juist daar waar de
schatkamer van architectonisch werk
zou moeten komen. Misschien gaat
daarom het instituut niet in december
open. Maar toch: ‘Het kasteelkarakter
moest verdwijnen.’
Het Nederlands Architectuurinstituut
(NAI) gaat ruim een half jaar dicht en
misschien wel langer omdat er scheuren in
de kelder zijn aangetroffen. Waarom is
deze verbouwing nodig?
‘Toen ik hier drie jaar geleden
aantrad wist ik dat er al tien jaar
gesproken werd over een verbouwing
maar men kwam niet tot een
besluit. Ik vond dat ik eerst de
begroting op orde moest hebben,
met de stad Rotterdam in gesprek
moest gaan en een inhoudelijk
programma voor het NAI moest
uitvoeren voordat er een verbouwing
zou plaatsvinden.’
‘Het gebouw wordt niet gerenoveerd
want het is niet versleten, maar er
zijn wel een aantal ingrepen nodig
om het instituut opener te maken.
Het is een bastion.’
Toen het instituut werd opgeleverd begin
jaren negentig, werd wel gezegd dat het
een cadavre exquis was omdat er drie
stichtingen bij elkaar moesten worden
gevoegd. Depot, collectie, tentoonstellingen.
‘Ja, dat zie je in het gebouw terug,
die driedeling. Je kunt het als een
cadavre exquis zien maar ook als een
prestatie dat die organisaties zo bij
elkaar kwamen. Het consolideerde
de eerste vormen van samenwerking.
Die consolidatie frustreerde
tegelijk ook de samenwerking, zag
ik. De Stichting Wonen daar, SAM
ergens anders, erfgoed en actualiteit
gescheiden. De verbouwing is een
antwoord op die verdeeldheid. We
brengen nu veel meer van de
collectie in de tentoonstelling, onder
meer met een vaste schatkamer
onder de Grote Zaal waar we de
hoogtepunten uit de collectie laten
zien. Tot dusver vulden kunsthistorici
een gang op de tweede verdieping in
met een thematische expositie. Dat
is mooi, maar er zijn ook bezoekers
die bijvoorbeeld bijzondere
tekeningen van Cuypers willen zien,
zonder dat het in een bepaald
verhaal gekaderd wordt.’
educatie
‘De nieuwbouw betreft een glazen
volume van de arcade door het
gebouw heen, waar we de educa-
interview
architectuur architectuurbeleid
33

34 architectuur architectuurbeleid
interview
tieve afdeling willen huisvesten. Die
is in de loop der jaren steeds
belangrijker geworden. Jo Coenen
doet de verbouwing. Ik vond het
belangrijk dat degene die 20 jaar
geleden de consolidatie heeft
gerealiseerd nu ook de kans krijgt
zichzelf opnieuw uit te vinden. Het
interessante is dat hij enthousiast
reageerde op de opgave die ik hem
meegaf: ‘maak het NAI meer
openbaar’. Het was te veel een
kasteel. Zo bedacht hij die brug, en
wij stelden een voorplein voor in
plaats van de vijver aan de kant van
het Museumpark, omdat die vijver
nu eerder een barrière is, in plaats
van een openbaar gebied.’
De Grote Zaal vond en vind ik altijd
ongemakkelijk.
‘Daar gaan we weinig aan veranderen.
Hij heeft wat nadelen, maar
nergens ter wereld bestaat er zo’n
grote zaal voor architectuurtentoonstellingen.
Telkens weten ontwerpers
een ingreep te plegen waardoor die
zaal betekenis krijgt.’
Je noemt educatie als een groeiend
element. Hebben jullie wel eens
onderzocht welk publiek jullie trekken? En
komen die scholieren naderhand ook
terug, individueel?
‘Goede vraag. Dat willen we heel
graag en daar zullen we ook hard
inzetten bij de vernieuwing. Het
aantal activiteiten voor jongeren en
kinderen zal toenemen, net zoals de
follow-up. Dat betekent nazorg en
de uitbreiding van het netwerk. Je
hoopt dat mensen ook individueel
naar het museum zullen gaan.’
Een doelstelling was de band met de stad
Rotterdam aanhalen, de meest gekleurde
stad van Nederland. Wat voor weerslag
heeft dat op het NAI, hoe bereik je de
nieuwe Nederlander?
‘Je ziet de populariteit bij de jeugd,
ook de gekleurde jeugd, terug bij
bepaalde activiteiten. Ik noem een
reportage van de hangplekken
waarmee we met jongeren de straat
opgaan die vervolgens filmpjes
maken waar ze voor elkaar poseren
en interviews afnemen. Dan zie je
hoe architectuur en openbare ruimte
hen tot elkaar brengt. Maar ook
organiseren we muziekavonden met
oorwarmers, nodigen Rotterdamse
muzikanten uit, richten de grote zaal
in als feestruimte bij de Museumnacht.
We zetten architectuur in als
een middel om een omgeving te
creëren, iets magisch, iets mysterieus.’
‘Bij de manifestatie ‘Maak ons land’
in 2009 hebben we een prijsvraag
georganiseerd met de titel ‘Maak je
eigen wijk’. We doen de prijsuitreiking
hier, maar trekken ook de
buurten in.’
Eisen subsidiënten dat je je publiek
verbreedt?
‘Je voelt wel enige aandrang, maar
die is nog niet formeel. Je hoort je op
een gegeven moment wel te
verhouden tot diversiteit, niet alleen
in het personeelsbeleid maar ook in
het expositiebeleid. We moeten dat
voor zijn door het zelf inhoudelijk
belangrijk te vinden, niet omdat er
een code wordt ingevoerd.’
veRkiezingen
Schrok je van de verkiezingsuitslag en de
consequenties die dat mogelijk zal hebben
voor culturele instellingen, inclusief het
NAI?
‘Van de verkiezingsuitslag ben ik
alleen geschrokken omdat die een
versplinterd landschap laat zien,
zodat het lijkt alsof dit land bijna niet
meer te leiden is. Ik denk wel dat
directeuren van culturele instellingen
zich nu bedenken wat dat voor hen
betekent. Een toenemend aantal
politici en burgers in de samenleving
bekijkt met grote argusogen of en
hoeveel van de gesubsidieerde
cultuur van onze belastingcenten
betaald wordt. Dat sentiment
verschuift met name in de richting
van cultuurinstellingen die moeite
hebben zich maatschappelijk te
bewijzen. Eigenlijk heb ik het volste
vertrouwen dat wij gemakkelijk de
komende jaren kunnen doorgaan,
maar sommige podiumkunsten en
experimentele muziek zullen last
ondervinden omdat zij niet meteen
kunnen wijzen op een maatschappelijk
belang. Als er generiek een
enorme hap uit het kunstbudget
genomen wordt, ja dan zal het NAI
dat ook merken. Een bezuiniging van
20 miljard door de rijksoverheid
betekent de facto dat een deel van
de collectieve sector wordt afgebouwd,
en dus ook de architectuur.
Het is aan ons om daar een antwoord
op te hebben.’
Een betrekkelijk onderbelicht aspect zijn
de aankopen en de legaten. Nog iets
moois ontvangen onlangs?
‘Het archief van Carel Weeber is hier
terechtgekomen. Verder zouden we
graag het archief van Aldo van Eyck
willen hebben, maar de erflaters
willen daar nog geen afstand van
doen. We zeggen ook nee tegen
nalatenschappen want het NAI mag
niet de bezemwagen van de
geschiedenis worden. Ons beleid is
in die zin aan het veranderen. We
gaan actiever op zoek en wachten
niet tot iets vrij komt. Dat moet ook
wel want architecten, die nog eens
zo oud zijn, bieden hun werk aan op
de kunstmarkt. De tijden veranderen,
het is niet vanzelfsprekend dat
alles automatisch bij ons komt.’
zwaaR
Je bent nu drie jaar directeur van het NAI.
Is het je mee of tegengevallen.
‘Ik zal daar eerlijk antwoord op
geven. Het is mij....
Hier komt een genuanceerd antwoord.
‘Het is zwaar werk. Het is het leiding
geven aan een grote organisatie met
100 mensen in een relatief gevoelige
politieke cultuur in dit land. Dat
betekent dat je eigenlijk een paar
dingen tegelijk moet doen. Er is
weliswaar een directeur van het NAI,
maar eigenlijk zijn het een paar
banen. Je moet als NAI een sectorinstituut
leiden, in zekere zin een
facilitair orgaan voor de sector. Die
sector is, zoals iedereen weet, enorm
breed en niemand weet waar de
grenzen liggen. Is dat erfgoed,
beleid, ruimtelijk of bouwend
Nederland? Voor het gemak rekenen
we ze allemaal onder de sector die
we willen bereiken.’
Had je je dat van te voren gerealiseerd dat
het wel eens een terrain vague zou kunnen
zijn?
‘Ja hoor. Omdat ik het architectuurbeleid
al heel lang volg, heb ik gezien
dat in die jaren het begrip architectuur
zich enorm heeft verbreed.
Sterker nog,ik heb er mijn steentje
aan bijgedragen. Ik voel me als een
vis in het water om architectuur te
zien als een brede ruimtelijke
discipline. Niet alleen de kunst van
het maken van gebouwen, zoals de
Rijksbouwmeester evenmin een paar
bijzondere overheidsgebouwen
maakt maar zich uitspreekt of we
ons territorium bij de ruimtelijke
beslissingen behoorlijk beheren. Zo
is het NAI een speler in het brede
vlak van bewustzijnsbevordering, het
ontwikkelen van kwaliteitsbesef bij
de gemeenschappelijke beslissers en
regelgevers maar ook de gemeenschap
van gebruikers, die architectuur
aan het hart gaat.’
instituut zoekt de maatschappelijke

‘Wat het zwaar maakt, is dat er veel
speelt op het gebied van de
architectuur, een tanende belangstelling
en de crisis die de discipline
tot slachtoffer maakt. Je kunt nu al
bedenken dat de bezuinigingen in de
publieke sector ernstige consequenties
heeft voor de investeringen op
dat terrein, en dan heb ik het nog
niet over de positie van de architectuur
in bouwproces maar ook over
onderwerpen als vergrijzing,
digitalisering, internationalisering.
Als je nu bedenkt dat Vesteda zich
wendt tot het Europese Hof in
Straatsburg om te reclameren tegen
overheidssteun aan corporaties in
Nederland. Er staat dus een
Nederlandse partij tegenover een
andere partij, die probeert het
Europees recht te gebruiken om
concurrentie te versterken in eigen
land. Dan zie je wat het betekent dat
een van de Nederlandse pijlers,
namelijk investeren in goede
woningbouw, een belangrijke
traditie, door Europese regelgeving
onder druk staat.’
keuzeS
Als je dat hele terrein bekijkt, vraagt dat
van jou keuzes te maken.
‘Dat kan op twee manieren, door te
zeggen wat je niet gaat doen, een
negatieve keuze die gericht is op wat
er over blijft. Ik denk dat het beter is
een keus te maken wat er moet
gebeuren. Dat is ten eerste een
inhoudelijke agenda, bijvoorbeeld
innovatie en creativiteit in de
architectuur. Verder de vraag wat
nou een goed museum is. Hoe
presenteer je het naar het publiek,
hoe presenteer je ook de architectuur?
Mooi voorbeeld is de mobiele
toepassing die net is gelanceerd. Die
kan je downloaden op je smartphone
zodat je in heel Nederland
museuminformatie krijgen, u
aangeboden door het NAI, waardoor
het museum als het ware buiten zijn
muren treedt. Tenslotte is een
belangrijke waarde dat het publiek
hier veel kan beleven.’
Er is wel gezegd dat het NAI elitair is en
alleen programmeert voor een vast
publiek.
‘Ja, er wordt gezegd dat het
architectuurwereldje zich steeds
meer isoleert en dat er weinig
aandacht is voor mainstream. Ik ben
ervan overtuigd dat het niet zo is,
tenzij je gaat turven welke architect
hier al dan niet voldoende aan bod is
gekomen. Maar zo ga ik niet te werk
om de kwaliteit te bereiken.’
‘Wat mij het meeste stoort is dat er
met clichés wordt gestrooid en dat
ons een voorkeur voor modernisme
wordt verweten. Wat is dat dan voor
modernistische architectuur? Zijn we
hier dan bezig Van Tijen nog te
verdedigen? Ik denk dat we sterk
genoeg staan door feiten aan te
dragen die dat logenstraffen. Feit is
wel dat het instituut op bezoekers
leunt die sowieso al een liefde voor
architectuur hebben. Die komen een
paar keer per jaar en de rest komt
nooit. Dat gaan we veranderen. We
hoeven niet alles in dit instituut te
bestemmen voor diegenen die toch
al alles opzij zetten voor architectuur,
er moeten hier ook mensen komen
die daar niet meteen aan denken, die
zich bezighouden met mooie tuinen,
het interieur of zich inzetten voor
buurt en straat, meebeslissen over
de toekomst van hun stad. Het is
toch bizar dat al diegenen die
betrokken zijn bij de kwaliteit van de
ruimte hier nooit zouden komen.’
Meer aandacht voor de maatschappelijke
betekenis, dus.
‘ Ja, het feest der herkenning, het
ons kent ons in de architectuur en in
dat wereldje, dat is gevaarlijk. Dat
geeft een te smalle basis. Dat past
ook niet bij de wens om je maatschappelijk
te verankeren. Je treft
me nu aan na drie jaar waarin ik qua
lezingen debatten en programmering
heb laten zien dat het onderwerp
is verbreed. Wat ik nog niet heb
kunnen bewijzen dat ik als cultuurinstelling
ook een magneet kan zijn
voor een hele nieuwe groep.’
Is er nog een verborgen kant aan het NAI
die ik niet ken.
‘Ik vraag me af of mensen doorhebben
dat het NAI internationaal een
belangrijke speler is, en voor het
Nederlandse bedrijfsleven een
prominente rol speelt in het
zichtbaar maken van wat we kunnen.
Laatst nog ontvingen we een groep
Chinese projectontwikkelaars. Dat is
goud waard. Die nemen we dan mee
naar sociale woningbouw van
toparchitecten. De vergelijkbare
instituten die bestaan, kijken met
bewondering naar het NAI, omdat
we niet alleen presenteren maar ook
een fantastisch archief hebben. Die
internationale betekenis dreigt wel
eens onderbelicht te raken. Dat je
met een relatief klein bedrag waarde
creëert voor de Nederlandse
bouwindustrie, dat mag best
bekender worden.’
betekenis van de discipline op
35

36 architectuur
serie
aangekomen in
shanghai 2010
aflevering 8
Het succes van de Wereldtentoonstelling zijn de
Happy Sheep van de Nederlandse landschapsontwerpers
ZUS. Chinezen knuffelen ze, slepen
ermee, picknicken er op of rondom.
Ook Maxima heeft het protocol doorbroken
door er op te gaan zitten.
De Wereldtentoonsteling in Shanghai
is alweer een tijdje op stoom is en
één ding staat vast: de Happy Sheep
zijn een groot succes. Je ziet de
beesten onmiddellijk staan als je bij
het Nederlandse paviljoen aankomt.
Met tweehonderd vormen ze een
complete kudde, uitgevoerd in wit
polyester. Ze staan er wat absurdistisch
bij in het abstracte groen/blauw
polderlandschap onder Happy
Street. Het paviljoen zelf zweeft er
op palen boven.
De Chinese bezoekers zijn niet bij de
beesten weg te slaan. Ze reageren
erop als kleine kinderen. Ze zitten
erop of liggen ernaast op de grond.
Ze sjouwen de beesten van hot naar
her, trekken ze aan hun oren over het
veld en zetten ze in verschillende
formaties neer, zodat het lijkt alsof
de schapen elkaar een kus geven, of
juist over elkaar heen willen
springen. Kortom: de Chinese
bezoeker, jong of oud, krijgt er geen
genoeg van.
Op de meeste dagen lijkt het veld
onder Happy Street daardoor een
beetje op het Amsterdamse
Vondelpark in de zomer: een
heerlijke chaotische anarchie.
Gezinnen zitten tussen de schapen te
praten, te drinken, te kaarten of
liggen even op hun rug te slapen om
uit te puffen van de lange afstanden
op het Expo-terrein en de dito rijen
bij de meeste andere landenpaviljoens.
Het is een
beetje
Vondelpark in
shanghai
TeksT: MichieL huLShOf
FoTograFie: fRanS ScheLLekenS
Het open karakter van Happy Street
met de bruisende schapenbende
daaronder geeft het Nederlands
paviljoen een uitstraling die afwijkt
van de gesloten blokkendozen. Wie
het Nederlands paviljoen wil
bezoeken, loopt gewoon naar binnen
en hoeft niet uren in de rij te staan.
De associatie met het vrije Vondelpark
wordt nog versterkt door een
aantal Hollandse rekwisieten
afkomstig uit de baggerschuit annex
snackbar die kroketten verkoopt. Ze
zijn aangepast op de Chinese smaak:
in plaats van kalfsvlees, kiezen de
meeste bezoekers voor een vulling
van eend of zoetzure garnalen.
Overal zitten mensen te eten uit
papieren bakjes friet.
veRadeMing
Voor veel Shanghainezen is het
sowieso een verademing om ergens
“zomaar” op de grond te mogen
zitten: in de meeste stadsparken is
het gras verboden terrein. Wellicht
dat ze daarom zo enthousiast
reageren. Wat ook meehelpt is een
praktische overweging: de overkapping
Happy Street biedt schaduw
tegen de brandende Chinese zon.
Maar het blijven de schapen die het
plaatje compleet maken. De Happy
Sheep zijn ontworpen door de
Rotterdamse landschapsontwerpers
van ZUS (Zones Urbaines Sensibles),
die benaderd werden door John
Körmeling, de architect van Happy
Street. De meubelmakers van Gispen

Lensvelt lieten de schapen
produceren in hun fabriek in China.
Menno Willems, die voor Gispen
Lensvelt in Shanghai werkt, vertelde
me hoe hij samen met Kristian
Koreman van ZUS naar de fabriek in
Taicang toog om ter plekke de
laatste hand te leggen aan het
kleimodel. Koreman gaf ze een
geabstraheerd uiterlijk, een beetje
hoekig en ruw - allesbehalve
kinderlijk.
Dat de kunstobjecten zo’n aantrekkingskracht
zouden hebben op het
publiek, hadden de twee toen nog
niet kunnen vermoeden. ‘Zo zie je
maar dat je het in China niet kunt
verzinnen hoe mensen reageren’,
vertelde Willems. ‘Het loopt hier
altijd anders dan je verwacht.’
bLOeMbakken
De uitbater van de Hollandse
snackbar in het paviljoen had naar
verluidt ook zo zijn twijfels bij het
plan. Zou een terras met wat tafels
en stoelen, en vooruit, een paar
bloembakken niet veel beter zijn?
Dachten ze nou werkelijk dat een
paar plastic nepschapen klandizie
zouden trekken?
Maar architect Körmeling liet zich
niet vermurwen: die schapen
kwamen er.
Inmiddels is iedereen happy met de
beestjes. Hun aanblik heeft een
vertederende uitwerking op de
aanschouwer. Toen Máxima in mei
samen met Willem Alexander Happy
Street bezocht, verliet de prinses
prompt het protocol toen ze de
schapen zag. Ze stapte over het
afzetlint en ging zitten op de rug van
een van de beesten.
De schapen hebben zelf wel te lijden
onder hun populariteit. De Chinese
bezoekers slepen zo enthousiast met
de beesten heen en weer, dat er
regelmatig een oor of een poot
afbreekt. Willems grapte dat hij al
vijftig schapen “naar de schapendokter”
heeft gebracht. Gelukkig is het
polyester en dus gemakkelijk te
repareren.
Op dit moment is er een container
Happy Sheep onderweg naar
Nederland. Na gebleken succes in
China wil Gispen Lensveld ook de
Nederlandse markt wel eens testen.

38 kunst
onderwerp
serie
rijksarchieven
deel 3
TeksT: caRien OveRdijk
FoTograFie: ROeLOf POt
RegiOnaaL hiStORiSch
centRuM LiMbuRg in het kORt
OntStaan uit:
fusie (2004) van rijksarchief Limburg
en het gemeentearchief Maastricht
geveStigd in:
gebouwencomplex van de minderbroeders
(Franciscanen) in Maastricht
(eerste vestiging 1234), bestaande uit
kloostergebouwen uit verschillende
bouwperiodes en een laatgotische
kerk (ca. 1350). Reconstructies en/of
restauraties zijn voltooid in 1881 (Van
Lokhorst/Cuypers), 1939 (De Lussanet
de Sablonière) en, met toevoeging
van een nieuwe aanbouw, in 1996
(Marc van Roosmalen).
OPPeRvLak:
10.000 vierkante meter
LOcatie dePOtS:
ondergronds, drie lagen onder de
kloostertuin en onder de nieuwbouw
OMvang cOLLectie:
20 kilometer documenten
caPaciteit:
27 kilometer
OudSte Stuk:
Akte van Thorn (950), waarin Keizer
Otto I de Grote een markt- en
muntrecht voor de plaats Kessel
schenkt aan graaf Ansfried, de latere
bisschop van Utrecht. Dit is het
oudste archiefstuk van Nederland.
bijzOndeRe Schat:
de Annales Rodenses, de oudste
verhalende bron in Nederland. Een
monnik beschrijft daarin de stichting
van de abdij van Rolduc.
archief herbergt historische én
ruimtelijke geheimen
Limburgs
geheugen in
kloostercomplex
p.38: Nieuwbouw tussen de oude
kloostergebouwen in
p. 39: Studiezaal in het schip van de
voormalige kloosterkerk
De Sint Pieterstraat, hartje Maastricht.
Een abri met felgekleurde
fastfoodreclame vraagt alle aandacht.
Het sobere baksteen van een
kerk-annex-kloostercomplex
daarachter valt nauwelijks op.
Nergens op de lange gevelwand een
aanduiding dat hier een publieke
instelling huist. Of toch? Wat doet die
metershoge rafelrand daar in het
metselwerk, bij dat raam?
‘Maastrichtenaren praten over het
gebouw met de scheur, iedereen kent
het zo’, lacht Lita Wiggers, sinds kort
directeur van het Regionaal Historisch
Centrum Maastricht. ‘De stadsommuring
van 1229 lag precies op de
plek van dat gat. Het klooster is er later
overheen gebouwd.’ Op de binnenplaats
van het kloostergebouw wijst
de directeur een diepe greppel aan,
waarin bij de laatste restauratie een
stuk stadsmuur is blootgelegd. ‘Met
de bres in de gevel is die muur
symbolisch doorgetrokken.’
Dat het Maastrichtse stads- en
rijksarchief zich niet uitbundig aan de
straat bekendmaakt, sluit aan bij
andere geheimzinnigheden van dit
complex. De gotische kerk, waar de
studiezaal is gevestigd, bevat
bijvoorbeeld draaibare deuren,
onzichtbaar weggewerkt in de

wanden van mergelsteen. Bovenin,
bij een tussenvloer, is een glas-inloodraam
onopvallend opengewerkt
en van scharnieren voorzien om
doorgang te bieden naar het
kantoorgedeelte. En in het koor
blijken de oude grafstenen bij nadere
inspectie op een metaal-en-glasconstructie
boven een ondergronds
auditorium te zweven.
Latijnse opschriften, aangebracht na
de laatste restauratie, versterken de
Harry-Pottermagie. ‘Non sum qualis
eram’ zegt een ervan: ik ben niet
zoals ik was. Een rake spreuk, die
zowel de vele fysieke metamorfoses
kan betreffen als de historische
functieveranderingen. Het complex
diende ooit tot arsenaal, militair
hospitaal en kazerne, maar herbergde
later ook een zuurkoolfabriekje,
een school en een padvindershonk.
De laatste restauratie-annex-uitbreiding,
voltooid in 1996, voorkwam dat
het toenmalige rijksarchief Limburg
uit capaciteitsgebrek moest uitwijken
naar nieuwbouw. ‘Het rijksarchief
was al sinds 1880 op deze plek
gevestigd’, vertelt rijksarchivaris
Jacques van Rensch, die directeur
Wiggers tijdens het bezoek van
Smaak terzijde staat. ‘De gemeente
wilde het graag hier houden, want de
rechtbank en het gouvernement
waren al uit de binnenstad vertrokken,
en het was moeilijk om voor een
monument als dit een nieuwe bestemming
te vinden. Dankzij financiering
en facilitering van het rijk werd het
mogelijk om hier een compleet
nieuwe archiefinrichting te bouwen.’
OndeRgROndS
Het resultaat is, evenals bij de
zusterinstelling in Middelburg (zie
SMAAK– 46), een wonderschone
combinatie van oud en nieuw.
Architect Marc van Roosmalen van
de Rijksgebouwendienst heeft
destijds met grote inventiviteit een
reeks ruimtelijke problemen
opgelost. Ook in Maastricht gingen
de depots ondergronds, ditmaal
onder een nieuw gevormde binnentuin,
omringd door nieuwbouw, de
kerk en het kloostergebouw. Een in
glas uitgevoerde moderne klooster-
gang langs de oorspronkelijke
buitenmuur van de kerk verbindt de
studiezaal met de koffiekamer, die
deel uitmaakt van de nieuwbouw.
Een vide langs deze glazen gang geeft
bovendien zicht op een ondergrondse
‘dienststraat’, waar archiefstukken
van en naar de depots worden
gebracht. Terwijl het personeel zo
van het daglicht profiteert, hebben
bezoekers naar beneden toe zicht op
de gemetselde bogen van de
kerkfundamenten, met daarlangs
een uitstalling van opgegraven
middeleeuwse plavuizen.Rijksarchivaris
Van Rensch neemt zijn bezoeker
mee naar de studiezaal in het schip
van de kerk. ‘Vroeger was het hier
volgepropt, met een tweelaags
39

serie
40
p.40: Geboortebewijzen, stambomen en
stukken die herinneren aan de internationale
positie van het toenmalige Limburg.
p. 41: Fundamenten van het klooster
rondom en onder het archief
depot, een studieruimte, en in het
koor het restauratieatelier. Het zicht
op het oorspronkelijke interieur van
de kerk was grotendeels verdwenen.
En er lag duivenpoep, want de dakkapelletjes
stonden open. Er was veel
achterstallig onderhoud.’ Nu ontvouwt
zich een magistrale ruimte
boven de oude kerkplavuizen. De
receptie, wat houten tafels en een rij
kasten verstoren het beeld nauwelijks.
In een van de zijbeuken is een inbouw
met studiecellen. Daarboven dient
een vloer met balustrade voor kasten
met veelgevraagd materiaal. ‘Dat kan
er allemaal weer uit, zonder schade
aan het gebouw’, vertelt Van Rensch.
‘Die omkeerbare aanpak is hier in
Maastricht later nagevolgd door een
boekhandel in de Dominicanerkerk
en een hotel in de kruisherenkerk.’
De galm van de holle ruimte is met
geluiddempend materiaal en een
slimme opstelling van het meubilair
grotendeels ondervangen, maar de
klimaatbeheersing blijft lastig.
‘Vooral in het voor- en najaar, als de
dag- en nachttemperaturen sterk
verschillen.’
wRakke StOeLtjeS
Via het koor, dat met zijn schimmen
van 16 e eeuwse muurschilderingen
als expositieruimte voor bijzondere
archiefstukken dient, bereiken we de
Sterre der Zeekapel. Oorspronkelijk
bestemd voor Mariaverering, nu een
bijzondere vergaderzaal. ‘Hier ben ik
ooit mijn werkende leven begonnen’,
lacht de rijksarchivaris. ‘Het was
romantisch, halfdonker en we zaten
op wrakke stoeltjes. Nu zijn ze
gerestaureerd, maar nog steeds
ongemakkelijk. Vergaderingen duren
dus nooit lang!’ De kapel herbergt
een collectie heiligenbeelden die na
de laatste restauratie is teruggeschonken
door het Bonnefantenmuseum.
De Franciscanen hadden ze
op hun vlucht meegenomen toen ze
omstreeks 1640 van deze plek
werden verdreven. In het kader van
de eenprocentsregeling ontwierp
Cornelis Rogge een boomachtig
ijzeren frame dat de beelden fraai
binnen het kader van een booggewelf
positioneert.
Tijd voor een afdaling in de depots.
‘Wat dit archief onderscheidt’, vertelt
Van Rensch, ‘is zijn internationale
karakter. Veel van de documenten
zijn gerelateerd aan onze ligging op
het kruispunt van de oost-west-as
tussen Duitsland en Brussel en de
noord-zuidverbinding met Luik en
Den Haag. Tot 1866 was Limburg deel
van de Duitse Bond, eerder ook van

het Duitse Rijk. En tot ver in de
twintigste eeuw waren er nog
grenscorrecties. We beheren
bijvoorbeeld Duitse gerechts dossiers,
waarvan contractueel is bepaald dat
dat hier moest blijven. Maar we
hebben ook een Franstalig archief
van het departement Nedermaas
tussen 1795 en 1813, en veel materiaal
in het Latijn. En kerkarchieven van
het bisdom Roermond, uit een
periode waarin de Republiek der
Nederlanden officieel geen bisdommen
had.’
PROceSzakken
Een ondergrondse expositieruimte
bevat vitrines met ‘proceszakken’
waarin bewijsstukken voor strafza-
ken werden bewaard. Ook zijn er
bankbiljetten te bewonderen (‘we
hebben hier waardepapieren van alle
gekroonde hoofden van Europa’,
aldus Van Rensch), een aandoenlijk
vondelingenbriefje, en een imposante,
meterslange rol perkament
met belastinginkomsten uit de
veertiende eeuw. Verrassend zijn ook
de handgeschreven briefjes die, ooit
vastgebonden aan duivenpootjes, de
correspondentie vormden tussen een
zeventiende-eeuws Venlo en haar
belegeraars.
In de zogeheten charterkelder, waar
oorkonden worden bewaard, staan
we stil bij de kwartierstaten van
Thorn. De grote vellen perkament
tonen kleurrijke, achttiende-eeuwse
gravinnenstambomen, met van
tenminste drie voorgaande generaties
alle wapens en voorouderlijke
bezittingen. ‘Ze dienden als bewijs
dat een kandidate voor intreding in
een zogeheten stift, een open
kloosterorde, van zuivere adel was’,
aldus Van Rensch. ‘En als zo iemand
later wilde trouwen, bood dit document
de huwelijkskandidaat zekerheid
dat hij geen kat in de zak kocht.’
Via zwevende wenteltrappen is er
vanuit de depots toegang tot de
kantoren in de nieuwbouw en in de
negentiende-eeuwse kloosteruitbreiding.
Deze bouwdelen grenzen aan
een stukje oer-Maastricht. Hier
Dit artikel maakt deel uit van een serie
over de provinciaal gevestigde
archieven in rijksmonumenten. In het
volgende nummer van SMAAK: Zwolle
stroomt het riviertje de Jeker langs
een stadsmuur van rond 1300. Een
serie middeleeuwse kloosterwoninkjes,
een stadspoort en een kasteeltje
vormen aan de Begijnenstraat een
idyllisch ensemble. Vanaf deze kant is
er overdag vrij toegang tot de
kloostertuin van het archiefcomplex,
waar de zachtgele nieuwbouw
harmonieert met het eeuwenoude
mergel van de kerkmuur.
Aan deze zuidzijde is geen publieksingang,
maar directeur Wiggers is blij
met de toegang tot de tuin. Vanuit
haar werkkamer hoort ze hier regelmatig
stadsgidsen langskomen met
een groep. ‘Ik luister wel eens mee,
en dan hoor ik dat de gids ons uitvoerig
bespreekt: hier liggen de
archieven van de stad Maastricht, er
is een studiezaal en je kunt hier ook
foto’s bekijken. Maar mensen mogen
ons nog makkelijker weten te vinden.
Daar zie ik een mooie taak weggelegd.’
41

innovatie
42
TeksT: jacO bOeR
FoTograFie: Levien wiLLeMSe
het
onzichtbare
Het is een spannende periode voor
Rob Pols. Als projectmanager
Tijdelijke Huisvesting VROM-kern
van het ministerie van VROM is het
voormalig hoofd van de Directie
Facilitair Management op zoek naar
een nieuw onderkomen voor 1700
medewerkers. Over drie jaar wordt
namelijk begonnen met de ingrijpende
renovatie van de hoofdzetel
van het departement aan de Haagse
Rijnstraat. Dat betekent dat vóór
december 2012 de zogenaamde
‘VROM-kern’ – alle medewerkers
minus de Rijksgebouwendienst en
de VROM-inspectie – voor zeker drie
jaar een andere werkplek moet
hebben gevonden.
Om dat allemaal goed te laten
verlopen, moet eigenlijk deze zomer
al de knoop worden doorgehakt over
het nieuwe, tijdelijke onderkomen.
‘Het ziet er naar uit dat we dat ook
gaan halen. Er is al een shortlist
opgesteld met goede rijkspanden’,
aldus Rob Pols. ‘De Rijksgebouwendienst
heeft onlangs ook een aantal
makelaars ingeschakeld om op de
commerciële markt rond te kijken. Ik
verwacht dan ook dat we na de
zomervakantie alle medewerkers
kunnen inlichten over hun nieuwe,
tijdelijke werkplek.’
Afgelopen zomer is Pols met zijn
werk begonnen. Het was toen al
duidelijk dat het project meer inhield
dan een gebouw uitzoeken en een
verhuisbedrijf inschakelen. Eerst
Verhuizing van VroM-medewerkers in voorbereiding
een nieuwe werkplek
voor 1700 medewerkers
Over drie jaar begint de renovatie van de hoofdzetel van het ministerie van
VROM aan de Haagse Rijnstraat. Voordat de bouwvakkers aan de slag
kunnen, moet voor 1700 medewerkers een andere werkplek zijn gevonden.
Projectmanager Rob Pols vertelt wat er allemaal komt kijken bij het voorbereiden
van deze verhuisoperatie. “Het zou mooi zijn als we een serieuze
stap kunnen zetten in de richting van een flexibel werkend bedrijf.”
moesten hij en zijn medewerkers
bepalen voor hoeveel werkplekken
nieuwe huisvesting moet worden
gezocht en op welke termijn deze
beschikbaar moet komen. Vervolgens
stelde het projectteam een
globaal Programma van Eisen op.
‘We wilden bij de keuze voor een
tijdelijk kantoor zoveel mogelijk
vrijheid behouden. Met een
gedetailleerde waslijst aan wensen
beperk je je kansen op het vinden
van een pand op de juiste locatie.’
Als de nieuwe plek uiteindelijk
vaststaat, moet er nog een plan
worden gemaakt om de nieuwe
werkplekken in te delen en het pand
gebruiksklaar te maken. Daarna kan
de verhuizing van de ene naar de
andere plek worden geregeld. Het
sluitstuk van de operatie is het leeg
opleveren van Rijnstraat 8.
het ‘nieuwe weRken’
Hoewel vooraf aan het nieuwe
onderkomen dus geen gedetailleerde
eisen worden gesteld, zijn er
voor de tijdelijke huisvesting wel een
aantal ambities vastgelegd. Net als

ij de renovatie van Rijnstraat 8 zou
het nieuwe kantoor zoveel mogelijk
een groen, intelligent en vitaal
karakter moeten uitstralen.
Bovendien willen Pols en zijn
projectteam de tijdelijke huisvesting
gebruiken om voorzichtig te
experimenteren met het ‘Nieuwe
Werken’. ‘Het zou mooi zijn als we
een serieuze stap kunnen zetten in
de richting van een flexibel werkende
organisatie.’ Per voltijdsmedewerker
houdt hij nu rekening met 1,1
werkplek, terwijl in het huidige
gebouw een norm van 1,3 werkplek
per fte wordt gehanteerd. Die lagere
norm kan eenvoudig worden bereikt,
als een groep medewerkers
flexibeler gaat werken en afstand
doet van een vast bureau. Voor
sommigen zal dat even wennen zijn.
Anderen zullen het eerder als een
uitdaging zien, denkt Pols. ‘Nu staat
op een gemiddelde werkdag bijna
40% van de werkplekken leeg. Dat is
zonde van je kantoor.’
den haag cS
Duurzaamheid moet een ander
kenmerk van het tijdelijk kantoor
worden. Pols vertaalt dat het liefst in
een keuze voor bestaande gebouwen
en een slimme aanpassing van
hun interieur. Dat past ook goed in
het Masterplan Huisvestingsstrategie
Den Haag, dat is opgesteld om de
komende herhuisvesting van
verschillende departementen in
goede banen te leiden en op elkaar
af te stemmen. Uit dit document
volgt ook dat de VROM-kern niet in
één kantoorgebouw kan worden
ondergebracht. Pols zoekt daarom
naar twee panden, die niet al te ver
van elkaar af liggen. ‘Eén van de
beoogde panden is de Hoftoren aan
de Rijnstraat, waar nu OCW is
ondergebracht. Het zou mooi zijn als
we ook voor het tweede pand in de
buurt kunnen blijven van Den Haag
Centraal.’
Op dit moment ligt het zoeken naar
een nieuw onderkomen en het
voorbereiden van de verhuizing nog
op schema. Maar Pols weet dat er
maar weinig hoeft te gebeuren om
vertraging op te lopen. ‘Voor ons
project zijn we ook afhankelijk van
de medewerking en de huisvestingsprojecten
van de andere ministeries.
Als de zaak daar uitloopt, heeft dat
gevolgen voor onze planning.’
Bovendien moet de tijdelijke
huisvesting binnen het gestelde
budget passen. Toch is Pols optimistisch
over de kansen om het project
op een goede manier te laten
verlopen. ‘We hebben als ministeries
elkaar nodig om er een succes van te
maken. Dat prikkelt iedereen.’
43

interview
architectuur
44
Hoofdarchitect
askon eden was de spil
bij menige opgave:
‘ik houd meer van het bedenken van
oplossingen dan van managen’
het
onzichtbare
TeksT: jaaP huiSMan
FoTograFie: Levien wiLLeMSe
p 44: Voor het Pesthuis in Leiden zocht
Eden een nieuwe bestemming.
p.45: Askon Eden in het gebouw van
Sociale Zaken aan de wieg waarvan hij
heeft gestaan.
Op 7 juni nam Askon Eden afscheid van de Rijksgebouwendienst. Hij
gaat tot aan zijn pensionering als zelfstandig adviseur op het gebied
van stedenbouw en architectuur werken. Ruim 35 jaar lang was Eden
de spin in het web als het gaat om rijkshuisvesting. Een blik achter –
belangrijke – schermen.
De plaats van het huidige ministerie
van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
of die van het ministerie van
VROM, het zijn belangrijke locatiekeuzen
uit de jaren zeventig en
tachtig waar Askon Eden de hand in
heeft gehad. Eden kwam als steden-
bouwkundige binnen bij de toenmalige
rijksbouwmeester Quist in 1976,
hij vertrekt dit voorjaar om voor
zichzelf te beginnen: een spannende
laatste stap in zijn carriere. Hij noemt
zichzelf de man op de achtergrond,
de man die mede voorwaarden
geschapen heeft voor zeer uiteenlopende
gebouwen die onder Quist
en zijn opvolgers verrezen.
Het was de tijd dat de Rijksgebouwendienst
nog politiebureaus,
douanekantoren en zelfs scholengemeenschappen
bouwde. Het was
ook de tijd, herinnert Eden zich, dat
de binnenstad opnieuw ontdekt
werd na een periode van snelle
cityvorming en kaalslag, waarin de
oplossing niet gevonden werd in het
stadscentrum maar in de periferie.
‘In lijn met de Verstedelijkingsnota
vond de Rijksgebouwendienst dat de
kwaliteit van de binnensteden
omhoog moest. Een praktische
aanleiding was de prijsvraag voor de
nieuwbouw van de Tweede Kamer,
waarvoor adjunct-rijksbouwmeester
Frank Sevenhuijsen het programma
van eisen opstelde.’ Voor het andere
stedenbouwkundige werk was extra
mankracht nodig. Het was 1978. De
openbare prijsvraag onder Nederlandse
architecten kende geen
winnaar: elf inzenders onder wie
Rem Koolhaas, kregen een premie
toegekend. Quist adviseerde een
herkansing in de vorm van een
meervoudige opdracht aan drie
bureaus. Daaruit kwam uiteindelijk
Pi de Bruijn als winnaar te voorschijn.
Nog steeds is Eden tevreden
over het parlementsgebouw, ook al
heeft de nieuwe vergaderzaal minder
intimiteit dan de oude.
Bureau Rijksbouwmeester zetelde
tegenover het Gemeentemuseum,
en groeide uit tot een groep van zo’n
vijftien medewerkers. Grootste
probleem was lange tijd voldoende

ondersteunend personeel te vinden.
Personeelsbeleid was voor Eden die
later plaatsvervangend rijksbouwmeester
zou worden, een voorname
opgave. ‘Dat was een van de taaiere
kanten van het werk. Een geweldig
aspect daarentegen was de vrijheid
van opereren. Waar ik van hield en
houd is oplossingen bedenken, en
als klankbord fungeren.’ Die
oplossingen waren nodig voor
moeilijke opgaven zoals de plaats
van arbeidsbureaus en politieposten
in binnensteden, de herbestemming
van het Pesthuis en het museum
Boerhaave in Leiden en natuurlijk de
huisvesting van Sociale Zaken dat op
verschillende locaties in Den Haag
verspreid zat, waaronder een fraai
gebouw aan de Zeestraat. ‘Omdat de
Schiphollijn weldra in gebruik zou
worden genomen, leek het een goed
idee het ministerie bij de Laan van
NOI te plaatsen. Dat zou dan kunnen
uitgroeien tot een OV-knooppunt.
Een andere overweging om daar te
bouwen was dat de gemeente Den
Haag omstreeks 1980 niet langer
grootschalige kantoren in het
centrum wilde.’ Een soortgelijke
massastudie deed Eden naar een
potentiele locatie voor het ministerie
van VRO, waar later de M aan werd
toegevoegd. Dat was gevestigd op
drie locaties in Den Haag, en een in
Zoetermeer. Door de ontwikkeling
van de groeikernen was er een
forensenverkeer op gang gekomen
die in plaatsen als Zoetermeer en
Lelystad de ‘groene weduwen’ had
opgeleverd. De toenmalige minister
oordeelde dat de woonwerkbalans
moest worden hersteld. Door VRO
net als het ministerie van Onderwijs
naar Zoetermeer te verplaatsen, zou
dat probleem voor een deel worden
opgelost. Eden denkt terug aan een
rit met de toenmalige SG Van
Wolferen door Zoetermeer. ‘Er was
twijfel gerezen bij de top van het
ministerie en ook op politiek niveau
was het tij aan het keren in 1982. Ik
weet nog dat we in de dienstauto
zaten, op een mistige ochtend en
uitkeken over een weiland aan de
rand van Zoetermeer. En dat Van
Wolferen resoluut zei ‘dit doen we
niet’.’ VROM ging in 1992 open in
Den Haag aan de Rijnstraat, destijds
het grootste kantoor van Nederland,
pal naast het Centraal Station van
Den Haag. Een miniatuurstad met
3000 ambtenaren.
Eden reisde tot 1997 namens het
bureau Rijksbouwmeester het hele
land door, beoordeelde het aanbod
van gemeenten, bekeek locaties en
verstrekte adviezen die vrijwel altijd
serieus werden behandeld. Hij legde
mede de basis voor de bouw van vier
grote gevangenissen in het land die
gebouwd werden in Hoogeveen,
Sittard, Rotterdam en Hoorn. Ze
waren een reactie op de Bijlmerbajes
(de PI Overamstel) in Amsterdam.
Eden: ‘Uit een onderzoek naar het
gebruik, de routing en de capaciteit
was gebleken dat de knelpunten
lagen bij de liften. Het was het einde
van de hoogbouw in de gevangenisarchitectuur.
Sindsdien zijn er alleen
platte dozen neergezet.’
Toen rijksbouwmeester Van Gool in
mei 1988 moest terugtredenomdat
45

46 architectuur
interview
hij de baan fysiek niet aankon, was
Eden een paar maanden waarnemer
totdat de tijdelijke opvolger
Peereboom Voller aantrad. ‘In die
periode heb ik veel voor mijn kiezen
gehad. Daardoor ontdekte ik dat
managementachtige dingen niet
mijn stiel waren. Ik wil juist oplossingen
voor ontwerpproblemen
bedenken, geen organisatie leiden.’
In 1997 stapte hij op eigen verzoek
over van bureau Rijksbouwmeester
naar de directie ’s-Gravenhage van
de Rijksgebouwendienst. Daarvoor
had hij zelf twee politiebureaus
ontworpen, een in Nuland, de ander
in Schoonhoven. Glimlachend: ‘Ze
zijn beide niet meer als zodanig in
gebruik.’ De reden van zijn overstap
was dat er onder en door de
Rijksbouwmeester steeds minder
ontworpen en gebouwd werd, maar
ook dat het werk beleidsmatiger en
abstracter werd. ‘Begin jaren
negentig schreef ik mee aan de
eerste Architectuurnota. Het proces
verliep langzaam en moeizaam. Ik
merkte dat ik van mijn interesse
afraakte en ontdekte bovendien dat
het schrijven van nota’s een
constante factor zou worden. Daar
had ik geen trek meer in.’
Door de toenemende privatisering
verloor de Rijksgebouwendienst een
deel van zijn bevoorrechte positie.
Postkantoren werden niet meer
ontworpen na de verzelfstandiging
van de PTT (nu KPN en TNT),
rijksscholengemeenschappen
mochten van Onderwijs zelf hun
architect uitkiezen. ‘We werden
steeds meer een conditiestellende
organisatie,.’ Na 2000 schoof het
werkterrein nog eens op, richting
geïntegreerde projecten waarin
nauw samengewerkt wordt met
projectontwikkelaars. Eden zag het
aan. ‘We zitten meer op afstand nu,
terwijl ik juist geboeid ben door
betrokkenheid, het bedenken van
oplossingen.’
Zijn werk bestond in die tijd uit
haalbaarheidsstudies, renovaties en
transformaties van bestaande
gebouwen, waarvan het ministerie
van Algemene Zaken aan het
Binnenhof een belangrijk voorbeeld
is. ‘Premier Kok kwam vanuit het
Catshuis op de fiets naar Algemene
zaken. Dat was nog voor 11 september
2001, terwijl we al in de gaten
hadden dat beveiliging een issue zou
worden. Wonderlijk genoeg was kort
daarvoor de entree van het Ministerie
van Buitenlandse Zaken juist
publieksvriendelijker gemaakt
omdat sinds de val van de Muur in
1989 de koude oorlog op de
achtergrond was geraakt. Er kwam
een open balie naar ontwerp van
Eden in het gebouw van zijn
leermeester Apon. Het aanpassen
van interieurs, waaronder de entree,
zou een belangrijke opgave voor
Eden worden.
Op Algemene Zaken is hij trots
omdat het functioneert en doorfunctioneerde,
ook tijdens de verbouwing.
De routing deugde niet, de
beveiliging bij de entree evenmin. En
nu staat er een logisch en overzichtelijk
ministerie voorzover dat haalbaar
is binnen de monumentale context.
Eden nam vanuit verschillende
posities bij de Rijksgebouwendienst
waar hoe modes en accenten
veranderden, hoe monumenten een
steeds belangrijkere rol in de
portefeuille gingen spelen. Bij de
restauratie en nieuwe inrichting van
de Ridderzaal fungeerde hij als
sparring partner voor de interieurarchitect.
Op de achtergrond of als
primus inter pares, dat is de positie
waar hij zich het prettigst vond.
Wat de modes betreft, zag hij hoe
een betrekkelijk jong gebouw als het
ministerie van Financien uit de gratie
raakte maar door een ingenieuze
transformatie weer helemaal
acceptabel werd. Voor Binnenlandse
Zaken en Justitie ziet hij zo’n
herwaardering niet gebeuren. Hij
plaatst vraagtekens bij de manier
waarop de rijksoverheid zijn
corporate profiel bewaakt en
beheert. ‘Het lijkt er op dat niemand
van bovenaf een smaak bewaakt.
Daardoor kan het gebeuren dat
bijvoorbeeld bij het ministerie van
VROM directies hun eigen interieur
aanpassen, waardoor er een
microkosmos ontstaat. Afhankelijk
van je opvatting kun je dat een
verrijking maar ook een zekere
verloedering noemen..’ Het past in
een tijdsgewricht waar individualisme
hoogtij viert en organisaties
van bovenaf niet sterk genoeg
aansturen. ‘Ja dat is mijn grootste
ergernis, denk ik. Het gemis aan
beleid en regie.’
‘Zijn’ Sociale Zaken, dat hij deels
plantte op het terrein van volkstuinen,
is gedoemd als ministeriegebouw
te verdwijnen. Toch is Eden
niet bang dat daarmee het lot van de
schepping van Hertzberger bezegeld
is. ‘Ik zie er een toekomst in voor de
huisvesting van uitvoerende
diensten van het Rijk. De toekomstwaarde
is groot. En Hertzberger
heeft domweg een prachtig gebouw
afgeleverd dat zich makkelijk laat
hergebruiken.’.
Pesthuis in Leiden, tegenwoordig deel
van Naturalis

deel 2
Prachtig Compact
NL toont urgentie
binnenstedelijk
bouwen
het
onzichtbare
TeksT: egbeRt kOSteR
FoTograFie: ateLieR
RijkSbOuwMeeSteR
In ‘Prachtig Compact NL’ versie 2.0
wordt uitgebreid stilgestaan bij de
voordelen van binnenstedelijk
bouwen, zoals het openhouden van
het landschap, het creëren van
draagvlak voor stedelijke voorzieningen,
en het vergroten van de
diversiteit in de bevolkingssamenstelling.
Verdichting hoeft volgens de
samenstellers niet ten koste te gaan
van de ruimtelijke kwaliteit van stad
of dorp. Goed ontworpen en
zorgvuldig in hun omgeving
ingepaste verdichtingsprojecten
vormen naar hun mening juist een
versterking van de bestaande
ruimtelijke en sociale structuur. Een
leefomgeving die wordt gekenmerkt
door scherpe contrasten tussen open
en gesloten, rust en drukte, werk en
ontspanning, stad en ommeland is
immers veel spannender en
aantrekkelijker dan de gelijkmatige
eenheidsworst van ‘urban sprawl’.
Om de urgentie van stedelijke
verdichting te onderstrepen wijst
architect en verdichtingsspecialist
Rudy Uytenhaak in zijn bijdrage aan
ruimtebeslag in
Nederland met factor 24
toegenomen
Van ‘Prachtig Compact NL’, dat 11 januari namens het College van Rijksadviseurs
aan toenmalig minister Cramer werd overhandigd, is inmiddels een aanzienlijk
uitgebreide versie verschenen. In de eerste editie gaven de Rijksadviseurs hun
visie op nut en noodzaak van binnenstedelijk bouwen. De tweede editie bevat
naast een integrale herdruk van de eerste versie tevens een uitgebreid ‘kennisdossier’
met feiten, cijfers en opinies plus een ‘staalkaart’ van 45 geslaagde
voorbeelden van stedelijke verdichting.
het kennisdossier op het cumulatieve
effect van het feit dat in
Nederland in de 20ste eeuw drie keer
zoveel mensen in zes keer zoveel
huizen zijn komen te wonen
(halvering van de gemiddelde
gezinsgrootte). Daarbij zijn de
woningen bovendien dubbel zo
groot geworden en wordt elke nieuw
gebouwde vierkante meter woonoppervlak
ook nog eens in twee keer
zoveel tuin-, straat- en parkeerruimte
‘ingebed’. Met als gevolg dat
het ruimtebeslag van woningbouw
in Nederland in de loop van honderd
jaar maar liefst met een factor 24 is
toegenomen! Zelfs binnen de relatief
dicht bebouwde kom van een stad
als Amsterdam is het ruimtebeslag
per inwoner in de 20ste eeuw 10
maal zo groot geworden. Het
oppervlak van de stad is maar liefst
vervijftienvoudigd terwijl het
inwonertal slechts anderhalf keer zo
groot is geworden.
hOOgwaaRdige RuiMte
Stadsbioloog Remco Daalder maakt
in zijn bijdrage duidelijk dat de
aantrekkingskracht van hoogstedelijke
woonmilieus voor kenniswerkers
nauw samenhangt met de
aanwezigheid van hoogwaardige
open groene ruimte direct buiten de
stadsgrenzen. Zonder groene
ommelanden geen succesvolle
binnenstedelijke verdichting en
zonder binnenstedelijke verdichting
geen groene ommelanden, is zijn
conclusie.
Andere bijdragen aan het kennisdossier
belichten de relatie tussen
bebouwingsdichtheid en leefbaarheid,
water, mobiliteit, duurzaamheid
en economie. Bij elkaar bieden
zij in de vorm van feiten, cijfers,
kaarten, infographics en opinies een
schat aan informatie. Evenals de
‘staalkaart’ van 45 geslaagde
voorbeelden van stedelijke verdichting
is het kennisdossier bedoeld als
opmaat naar een nog op te richten
kenniscentrum voor verdichtingsvraagstukken.
Merkwaardig genoeg blijft ook in de
ruim 300 pagina’s dikke nieuwe
versie van ‘Prachtig Compact NL’ de
ongebreidelde groei van bedrijventerreinen
langs snelwegen en
stadsranden volledig buiten beeld.
Terwijl de binnenstedelijk gesitueerde
oude bedrijfsterreinen, die bij
de exodus naar nieuwe ‘zichtlocaties’
achterblijven, wel als belangrijke
potentiële verdichtingslocaties
worden aangemerkt.
‘Prachtig Compact NL’
is gratis aan te vragen bij
marcel.vanheck@minvrom.nl
47

monumenten musea
48
Morbide optocht in opgeknapt
verzameldepot
het
onzichtbare
TeksT: SandeR gRiP
FoTograFie: SiMOne van eS
Leidse musea
delen magazijn
in bijzonder
monument
p. 48: Flesjes en potjes in het Leids depot
p. 49: Skeletten van herten, gazellen,
antilopen en gnoes in het atrium van het
depot
Het monumentale depot van het Museum van
Natuurlijke Historie in de Raamsteeg in Leiden
stond al geruime tijd grotendeels leeg. Tot drie
Leidse musea de handen ineen sloegen met de
Rijksgebouwendienst. Naturalis, Boerhaave en
het Rijksmuseum van Oudheden stallen hun
collecties in het magazijn. Zij vormen zo de beste
gebruikers die het gebouw zich wensen kan;
organisaties die het complex gebruiken voor het
doel waarvoor het ooit gebouwd is.
Het depot in de Raamsteeg is in twee
fasen gebouwd naar ontwerp van de
Rijksbouwmeester Jacobus van
Lokhorst. In de eerste fase in 1901
verrijzen een klein kantoor, een
depot voor organismen op sterk
water – het natte magazijn – en een
kleiner droog magazijn voor
opgezette dieren. Het gebouw
karakteriseert zich als een typische
Van Lokhorst door de rode baksteen
afgezet met gele glazuurstenen.
In 1909 volgt de tweede fase waarin
het kantoor wordt uitgebreid. Boven
een statige entree, te groot voor de
smalle Raamsteeg waardoor het een
weggemoffelde, verloren indruk
maakt, liggen een bibliotheek en
collegezaal. Achter dit geweldige
pand verrijst een uitbreiding van het
droge magazijn. Het is een aaneenschakeling
van lange gangen met
mintgroene stalen deuren en open
vides. De vloeren zijn gemaakt van
gietijzeren roosters met een
duizelingwekkende verhouding van
vijftig procent spijlen en vijftig
procent doorkijk.
Dat het depot op deze plek staat,
komt door een ontploffing op een
kruitschip op 12 januari 1807. Het
gapende gat dat deze ramp in het
stadshart slaat, moet gedicht
worden met een nieuw onderkomen
voor het Museum van Natuurlijke
Historie. Dat museum zit tot dan toe
in het Hof van Zessen, een gebouw
in abominabele toestand waardoor
de collectie dreigt te vergaan.
Voortvarend wordt aan één kant van
het kaalgeslagen terrein alvast het
depot neergezet; het museum heeft
immers een dringende behoefte aan
betere opslag van de collectie. De
grond die overblijft, wordt tijdelijk
ingericht als park maar is uiteindelijk
bestemd voor het te bouwen
museum.

H et geplande expositiegebouw
komt er nooit. Het tijdelijke park
blijft en biedt prachtig uitzicht op het
depot. Hoge ramen maken de
orkaskeletten, walvisschedels en
hertengeraamtes die in de vides
hangen voor passanten in het park
zichtbaar. Vooral ’s nachts is het een
luguber gezicht.
Pas in 1998 komt er een definitief
tentoonstellingspand gereed op een
heel andere plek in de stad. Dit is
Naturalis, de opvolger van het
Museum van Natuurlijke Historie.
Met de komst van Naturalis had het
depot aan de Raamsteeg zijn functie
moeten verliezen. Deels gebeurt dat
ook. Maar, stelt Nora van Klingeren
van het natuurmuseum, de depottoren
van Naturalis is op de
tekentafel al niet groot genoeg om
de hele collectie te huisvesten. ‘We
wisten dat de toren te klein zou zijn,
maar er was geen geld voor een
hogere toren. Een deel van onze
collectie is dus altijd in de Raamsteeg
achtergebleven.’ Gigantische
giraffen, noeste neushoorns,
spookachtige skeletten van zeezoogdieren
en een Ganges gaviaal van vijf
meter lang blijven in de vides hangen
en staan. Een morbide optocht van
skeletten op weg naar een denkbeeldige
ark van Noach.
zOektOcht
Het grotendeels lege complex in de
Raamsteeg betekent voor de
Rijksgebouwendienst een probleem.
Het bijzondere karakter, een
overmaatse schoenendoos om
spullen in te bewaren, maakt het
onbruikbaar voor andere huurders.
Architect bij de Rijksgebouwendienst
Frank van der Vecht noemt het een
stug gebouw: ‘In een depot kun je
spullen in opslaan. Punt.’ Maar, zegt
collega en projectmanager Dirk
Lukasse: ‘Dit is wel een bijzonder
monument dat je niet zomaar kunt
afstoten.’
Een zoektocht naar nieuwe huurders
raakt in een stroomversnelling als
Naturalis aan de bel trekt. ‘Er waren
enkele schimmeluitbraken geweest
in het depot’, vertelt Van Klingeren.
‘De collectie stond niet veilig meer.
Voor de bescherming ervan was
renovatie noodzakelijk.’ Na dit
noodsignaal knoopt de Rijksgebouwendienst
gesprekken aan met twee
andere musea in Leiden. Het
Rijksmuseum van Oudheden en
Museum Boerhaave hebben hun
depots buiten de stad; logistiek
onhandig en kostbaar. Voor hen zou
het depot van Jacobus van Lokhorst
een aantrekkelijk alternatief kunnen
zijn. Voor het pand ook; de magazijnen
zouden namelijk weer volledig
als opslag in gebruik genomen
kunnen worden.
De partijen bereiken een overeenkomst.
Lukasse en Van der Vecht: ‘De
musea benutten de volledige
depotruimte en een groot deel van
het kantoor. Boerhaave krijgt enkele
werkruimten en een deel van het
kantoorgebouw wordt ook ingericht
als magazijn. Het deel waarin geen
gebruiker komt, wordt qua onderhoud
op eigen kosten opgeknapt.
Ook komen hier enkele stijlkamers.
Zo kan een nieuwe gebruiker er
49

50 monumenten
onderwerp
musea
tegen een geringe investering
intrekken.’
In het akkoord staat ook dat de
collectie van Naturalis tijdens de
verbouwing achterblijft in het depot.
Van Klingeren: ‘Voor de objecten is
dat natuurlijk niet ideaal. Maar ja,
verhuizen is ook niet goed; het is bij
uitstek het moment waarop schade
ontstaat. Met goede voorzorgen was
het achterlaten van de collectie toch
de beste oplossing.’
hindeRPaLen
Nadere inspectie voor aanvang van
de renovatie toont een aantal
levensgrote problemen met het
Interieur van het depot, ontworpen door Van Lokhorst.
gebouw. Vooral roest en asbest
blijken kostbare hinderpalen. Tijdens
een rondleiding in het depot laat
directievoerder van de bouw Olaf
Oudewaal zien welke verrassingen er
waren. ‘Veel stalen liggers in en langs
de gevels bleken verroest’, vertelt hij.
‘Zodanig, dat de gevels en ramen
ontzet werden. Op sommige plekken
waren de stalen balken drie keer zo
dik van de roest. Elders konden we
dwars door de stalen balken heen
kijken. En omdat de balken in de
gevel zaten verankerd, kon die roest
alleen een plekje vinden door de rest
van de gevel naar buiten te drukken.’
Op vele plaatsen moeten het
stucwerk, metselwerk en beton
gesloopt worden om het staal te
vervangen. De ontzette muren
worden weer in het lood geplaatst
en een deel van de glas-in-loodramen
wordt hersteld.
Vervolgens blijkt in de kruipruimten
en op veel plaatsen in het gebouw
asbest aanwezig te zijn. Magazijn-
deuren zijn voorzien van een
brandwerende asbestlaag, in de
kruipruimte is de grond vervuild met
kleiachtige bolletjes asbest. ‘Eén van
de kruipruimtes is afgegraven om te
zien tot hoe diep de vervuiling zat’,
zegt Oudewaal. ‘Na anderhalve
meter zijn we gestopt. We hebben
ervoor gekozen de kruipruimtes
deels af te graven en de grond met
schuimbeton af te dekken. Zo is de
asbest geconsolideerd.’
Als deze twee problemen zijn
opgelost, kan het technisch
onderhoud van het gebouw worden
vervolgd. Vooral kleuronderzoek
naar het schilderwerk levert een
aangename verrassing op. Van der
Vecht: ‘Alles was witgesausd maar
daaronder bleken rijke details
aanwezig te zijn: de kozijnen waren
bordeauxrood en de steunbalken in
de plafonds hadden banden in zwart,
bordeaux en groen. Samen met het
lichte groen van de deuren is alles in
de oorspronkelijke kleuren terugge

acht. Daarmee is het elan en de
rijkdom van het monument weer
helemaal terug.’
chaMPignOnS
Tegelijk met het bouwtechnische
herstel van het complex, werkt de
Rijksgebouwendienst aan een puzzel
van een heel andere orde. De musea
hebben één harde eis – de enige eis
die er voor hen toe doet. Ook al
respecteren ze de randvoorwaarden
die het monument stelt aan de
opslagcondities; de collecties
moeten klimatologisch zo goed
mogelijk opgeslagen worden. ‘En het
moeilijke is, dat die condities voor
elk van de collecties net even anders
zijn’, verzucht Van der Vecht. ‘De
conserveringsmiddelen die Naturalis
gebruikt, zijn schadelijk voor de
objecten van Boerhaave. En is bij de
ene collectie vocht een risicofactor,
bij de andere is juist uitdroging een
gevaar.’
Er worden drie compartimenten
gecreëerd in de magazijnen. Drie
afzonderlijke ruimten met hun eigen
luchtbehandeling. De installaties
staan op het dak van het droge
magazijn in twee bolvormige
gebouwtjes met zinken huid. De
champignons, vanaf de straat
onzichtbaar, zijn het hart van het
depot. Dikke buizen lopen via het
dak naar de drie compartimenten, in
een hoekje zit een zeemeeuw te
broeden op haar eieren. In het droge
magazijn wordt de lucht via de
spouwmuren – ooit bedoeld als
buffer tussen de kasten en de
buitenmuur – ingeblazen. De buizen
die de lucht afvoeren, hangen als
losse elementen in de vides.
In het natte magazijn, dat het best te
klimatiseren bleek, staan objecten
van Boerhaave. Rijen en rijen antieke
laboratoriumwerktuigen, kamers vol
lege klokkasten en, enigszins
verdwaald op de gang, een menselijk
skelet met militaire bontmuts op. De
teenbotjes van de linkervoet
ontbreken.
Het droge magazijn is met Naturalis
en RMO verdeeld naar rato van
afgesproken oppervlak. Ook
Boerhaave gebruikt een klein deel
van dit magazijn. Hier zijn de
condities ook na de renovatie nog
suboptimaal. Van Klingeren:
‘Klimaattechnisch blijft dit geen
topgebouw; onvergelijkbaar met
onze toren. Wij hebben echter ook
oog voor het monument en snappen
de problemen die ontstaan als het
gebouw leeg zou staan. Dus houden
wij rekening met het gebouwklimaat
bij de beslissing welke spullen we
hier opslaan.’
Dat de drie compartimenten elk hun
eigen luchtbehandeling hebben,
merkt de bezoeker nog het beste aan
de geur. Zeker in het droge magazijn
is de overgang wonderlijk sterk.
Links van de centrale gang liggen de
ruimten voor Naturalis; hier hangt
nog altijd de penetrante zoetige geur
van formaldehyde, dat verlangens
naar boterhammen met honing
opwekt. Aan de andere zijde van de
gang bevinden zich de ruimten voor
het RMO. Duizenden in elkaar
gelijmde vondsten van stokoude
potten staan zes rijendik in de
kasten. Het ruikt naar hout; de geur
die je krijgt als de plantsoenendienst
takken aan het versnijden is.
Als sluitstuk van een uiteindelijk
gigantische renovatie worden in
enkele vides open roosters aangebracht
ter hoogte van de verdiepingen.
Naturalis heeft de grootste
objecten hier altijd los uitgestald
gehad omdat de kasten voor deze
stukken nooit groot genoeg waren
en er ook in de toren nooit ruimte
voor geweest is. Maar in plaats van
de dichte houten platen die er ooit
door het museum zelf neergelegd
zijn, doen de roosters wel recht aan
het open karakter van het depot.
De skeletten van herten en bizons
staan hier weer fier als een morbide
optocht, de orka’s en andere
zeezoogdieren hangen monter in de
vides en ook de Ganges gaviaal ligt
weer rustig op zijn rooster. ‘Het
effect is als een tentoonstelling’,
lacht Van der Vecht. ‘maar wel
jammer dat het publiek alleen vanuit
het park een glimp ervan kan
opvangen.’
51

interieur
architectuurbeleid
architectuur
52
organisatiegericht
huisvesten
betekent kleur
en licht
Het is de eerste keer dat ze er komt
sinds het kantoor aan de Orteliuslaan
in gebruik is genomen. Regel -
matig wordt Helga Snel aangeklampt
door medewerkers die hun ervaringen
met haar delen. Twee vrouwen
die bij de koffiecorner staan te
praten, verzekeren haar dat ze die
grote, lichte ruimtes heerlijk vinden.
‘Ik zou niet meer terugkunnen naar
de kleine bedompte kamertjes die
we hadden’ zegt de een. ‘Je kunt hier
blijven rondlopen, overal kun je naar
buiten kijken en je ziet je collega’s
tenminste nog eens’, voegt de ander
er aan toe.
Op de gang bij de liften wijst een
Het voormalige hoofdkantoor van een
computergigant werd de werkplek voor de
Belastingdienst in Utrecht. Helga Snel van
Jeanne Dekkers Architectuur ontwierp het
concept waarin Organisatiegericht Huisvesten
centraal staat. Ze geeft een rondleiding en
vertelt wat OGH voor haar als architect
betekent.
kritische gebruiker Helga op een loze
ruimte naast een ontspannen ogende
bank. ‘Hier zou een boekenkast heel
goed passen, denk ik. Wij gebruiken
veel literatuur en moeten nogal eens
wat opzoeken. Als hier alles bij elkaar
zou staan, zou de bank ook veel
meer gebruikt worden.’ Hij wijst op
de tegenoverliggende wc-blokken.
Belastingdienst
Utrecht trekt in
nieuw kantoor
‘Nu is het uitzicht niet ideaal.’
Kritisch, betrokken en gehecht aan
hun werk. Zo heeft Helga Snel de
medewerkers van de Belastingdienst
leren kennen. Een architect die aan
de slag gaat met Organisatiegericht
Huisvesten houdt rekening met de
werkwijze van het bedrijf en de
cultuur van de werknemers. Voor ze

een potlood op papier zette, voerde
ze daarom vele gesprekken en zwierf
door de oude kantoorpanden. Een
aantal dingen viel haar daarbij op.
‘De Belastingdienst is geen gemiddeld
bedrijf. De sfeer is er sober,
doelmatig, rustig en degelijk. Het
werk is vaak gecompliceerd en wordt
serieus en consciëntieus uitgevoerd.
In tegenstelling tot bijvoorbeeld een
creatief bedrijf heb ik hier daarom
gekozen voor een rustige basis.
Tegelijkertijd is voor een medewerker
van de belastingdienst oog voor
detail heel belangrijk. Dat komt in
mijn ontwerp tot uiting in de mooie
afwerking die tot in de puntjes zijn
verzorgd.’
kOffieMachine
Ze maakte een concept waarin ze
mensen meetrekt in een nieuwe
sfeer. Nieuw elan was nodig, vond
Helga Snel, en dat komt onder
andere tot uiting in het kleurgebruik.
Op iedere etage overheerst één
kleur, die in verschillende tinten en
nuances steeds weer terugkomt.
Aan een roze gekleurde tafel, vlak
naast de koffiemachine, legt ze uit
hoe ze te werk is gegaan. ‘Organisatiegericht
huisvesten is een innovatief
kantoorconcept, mensen
uitnodigt bewuster na te denken
over hun werk. Het idee is dat zodra
ze binnenkomen, ze eerst bedenken
wat ze die dag gaat doen. Staat er
eerst een informeel overleg met een
paar collega’s op het programma,
dan kunnen ze met een kop koffie
rond de tafel gaan zitten. Werken ze
daarna een paar uur aan een dossier,
dan gaan ze in een van de grote
loungestoelen in het midden zitten.
Die zijn in hoogte en diepte
verstelbaar en hebben allemaal een
aansluiting voor de laptop. Daardoor
zijn ze geschikt om langere tijd op
door te brengen. Moet iemand echt
even geconcentreerd doorwerken, of
ligt er een gevoelig dossier dat niet
voor ieders ogen bestemd is, dan is
een tijdelijke werkplek in een van de
glazen kantoren een goed idee.
De medewerkers hier zitten lang niet
altijd op kantoor. Ze bezoeken
klanten, werken parttime of
vergaderen elders. Daarom kan de
afdeling toe met minder bureaus en
vooral ook: meer variaties in
werkplekken. Naast de afsluitbare
werkruimtes met glazen wanden,
waar plaats is voor twee tot vier
bureaus, zijn er ook loungeplekken
en een keukentafel als deze, waar je
even informeel met elkaar kunt
praten. Een gesprek dat bij de
koffieautomaat begonnen is, kun je
hier op je gemak even voortzetten.’
De grote tafel is ook prima geschikt
om bijvoorbeeld bij elkaar te komen
om een verjaardag te vieren en
samen gebak te eten. ‘Dat gebeurt
nog vaak op de kamer van de
secretaresse, of in een hoekje vlakbij
de liften. Dat is niet gezellig en
nodigt al helemaal niet uit tot verder
praten’, zegt Helga Snel. ‘Hier kan
dat wel.’
De lange brede etages zijn licht en
open, Een blok met donkergrijze
lockers vormt een natuurlijke
afscheiding. Snel heeft er een
vlekkenlandschap van gemaakt,
waarin de functies geclusterd zijn. Zo
staan alle naslagwerken nu bij elkaar
op een vaste plek. Daar ontstaat nu
als vanzelf een ontmoetingsplek.
Die ‘vlekken’ zijn visueel van elkaar
gescheiden door bijvoorbeeld zo’n
blok met lockers, een uitspringende
muur, of andere visuele trucjes. Ook
daarin heeft ze rekening gehouden
met het karakter van de organisatie.
‘Bij de Belastingdienst wordt
consciëntieus, doelmatig en
zorgvuldig gedaan. Daarvoor is een
rustige en degelijke omgeving nodig.
Dat zie je hier terug in de kloeke
volumes. Kijk bijvoorbeeld naar de
wanden waarin bijna onzichtbaar
prikborden zijn verwerkt, de vorm
van de lockers die een stevig blok
vormen midden in de open ruimte
en aan de verlichting in de kastjes.
Daarnaast heb ik ook aandacht
besteed aan de details. De gaatjes in
de muren absorberen het geluid,
waardoor een wat gedempte sfeer
ontstaat. Je kunt rustig een praatje
maken zonder dat iedereen
meeluistert. We spelen ook met
kleuren, die met de etages mee
verlopen van paarsblauw via rood
naar een geel en groen.’
De openheid en de glazen wanden
zijn voor sommigen nog even
wennen. Terwijl we rondlopen laat
een van de leden van de klankbordgroep
haar duim zien die in een spalk
zit en wijst op een blauwe plek bij
haar neus. Tegen een glazen wand
aan gelopen. ‘Er moeten echt prints
op al die ramen komen, Helga. Ik
ben niet de eerste die dit gebeurt en
het zal zeker vaker voorkomen.’
Maar de architect wil er voorlopig
nog niet aan. ‘Ik wil transparantie
een kans geven. Ik zou het echt
zonde vinden want het zal het open
karakter van deze ruimte aantasten.’
Toch heeft ze al een ontwerp
klaarliggen. ‘Als er dan toch iets
komt, wil ik wel dat het bij deze
het
onzichtbare
TeksT: Linda huijSManS
FoTograFie: RObeRt OeRLeManS
ruimte past. Glimlachend wijst ze
naar een raam dat volgeplakt is met
geeltjes en zegt: ‘Alles beter dan dat.’

stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
54
andere
smaken
55 | Caspar Berger bij
belastingdienst Utrecht
58 | Eusebiushof
Rijkswaterstaat
61 | Cultuurforum Den Haag
64 | Esther Tielemans bij FIOD
en Douane Rotterdam
stedenbouw
monumenten
architectuur
architectuurbeleid
kunst
66 | Boeken en exposities
55
58 61
64

andere
smaken
Berger gooit
zijn beelden
uit het raam
TeksT: XandRa de jOngh
FoTograFie: RObeRt OeRLeManS (P.55)
en eRik en PetRa heSMeRg
Het fragment als fenomeen
Beeldhouwer Caspar Berger maakte voor de Belastingdienst Utrecht een
installatie die zijn kracht ontleent aan mutilatie. Bronzen fragmenten die,
als onderdeel van een groter imaginair geheel, de fantasie prikkelen over
hun oorsprong en tegelijkertijd als individuele objecten op zichzelf staan.
In de negentiende eeuw besluit de
zevende graaf van Elgin zijn landhuis
in Engeland in de stijl van de
Oudheid te decoreren. In Athene
koopt hij een stuk of wat Turkse
ambtenaren om en krijgt toestemming
om friezen te verwijderen van
het Parthenon, de tempel op de
Akropolis. Helemaal voorspoedig
loopt het karwei niet. Bij het naar
beneden takelen valt een van de
grote friezen in honderden stukken
uiteen en het eerste schip met
beelden op weg naar Engeland
vergaat voor de Griekse kust. Wat
wel overblijft moet de graaf jaren
later in geldnood verkopen aan de
Britse staat. Vandaag de dag staan
de marmeren brokstukken opgesteld
in het British Museum in Londen.
Grillige fragmenten die op hun
sokkels tot autonome sculpturen zijn
verheven. Voor het publiek blijkt de
kracht van wat over is groter dan wat
verloren is gegaan.
Die kracht van het fragment – het
fragment als fenomeen – is precies
datgene wat de beeldhouwer Caspar
Berger al jaren fascineert aan de
Elgin Marbles. Het diende als uit
gangspunt voor zijn werk voor de
Belastingdienst Utrecht. De context
is passend. Ook het concept van
belastingen is in zekere zin gebaseerd
op het fragment – de individuele
bijdrage – dat onderdeel uitmaakt
van een groter geheel. Berger (1965)
maakte een installatie van bronzen
kunst
55

kunst
56
afgietsels, fragmenten van menselijke
lichamen die verspreid door het
hele gebouw zijn opgesteld. In de
grote entreehal staat een (basis)
opstelling van grotere fragmenten:
vijf gemutileerde torso’s, van twee
vrouwen en drie mannen, op
betonnen sokkels die in een rechte
lijn naast elkaar staan. Het is een
klassieke presentatie die de opstelling
van de Elgin Marbles in het
British Museum rechtstreeks citeert.
Kleinere fragmenten van de
installatie zijn als een versteende
echo over de vier verdiepingen van
het gebouw verspreid. Opgehangen
in grote nissen van gekleurd mdf-
plaat ogen ze door het doffe
bronsoppervlak als uit de grond
opgediepte archeologische vondsten.
De nissen met ingebouwd licht
vormen de ideale museale omlijsting
van het fragment als fenomeen -
overigens een toevallige samenloop
van omstandigheden. De nissen
maakten onderdeel uit van het
nieuwe interieurontwerp van Helga
Snel van Jeanne Dekkers Architectuur
en bleken wonderwel te passen
bij Bergers concept. Het interieur is
gebaseerd op een kleurconcept
- elke verdieping heeft zijn eigen
kleur - waarin ook de nissen zijn
opgenomen. Ook dit aspect versterkt
de museale presentatie van Bergers
werk. Kleur is immers (weer) bon ton
in de tentoonstellingszalen van
kunsthistorische musea.
De (flex)werknemers ter plekke lijken
de nissen overigens vooral vanuit
praktisch oogpunt te bekijken. Her
en der liggen onder de bronzen frag -
menten stapels van de bekende
blauwe enveloppen of staan lijvige
naslagwerken over het belastingrecht.
bReukLijnen
In de nissen bevindt zich soms een
combinatie van, bij elkaar horende,
fragmenten; een arm in stukken, een
half onderbeen met een losse voet.
Vaker zijn het enkele fragmenten,
een hand, een schouderpartij, een
gehavend gezicht. Een enkele keer
zijn de breukvlakken grillig genoeg
om de bronzen brokstukken

onherkenbaar in hun oorsprong te
maken en krijgt het fragment het
silhouet van een nieuwe, op zichzelf
staande sculptuur. Die grillige
breuklijnen - die in zekere zin de kern
van Bergers installatie vormen - kennen
een opmerkelijke oorsprong. De
kunstenaar verkreeg ze door de
gipsen beelden die hij van zijn
modellen maakte, van vijfhoog uit
het raam van zijn atelier naar
beneden te gooien.
Het werkproces dat aan Bergers
werk vooraf ging is van een complexe
intensiteit. Voor de installatie
in Utrecht maakte Berger als eerste
van elk model met siliconen een
letterlijke afdruk van de huid, in die
siliconenmal werd een wasmodel
gemodelleerd, daar maakte de
kunstenaar vervolgens een nieuwe,
stevige siliconenmal van waarin gips
werd gegoten. Deze gipsen beelden
werden uit het atelierraam gegooid.
Op basis van de breukvlakken en
nieuw ontstane vormen maakte de
kunstenaar vervolgens een selectie
van de meest interessante fragmenten.
Van deze geselecteerde
fragmenten werd vervolgens wéér
een nieuwe siliconenmal gemaakt,
dáár een wasmodel van, en dát
model bracht Berger uiteindelijk
naar de bronsgieter. Een intensief
proces; samen met twee assistenten
werkte de kunstenaar driekwart jaar
full time aan de installatie.
Tussen de bedrijven door ging Berger
op audiëntie bij de paus in Rome.
Een groep van 260 kunstenaars
kwam afgelopen november op
uitnodiging van Benedictus XVI in de
Sixtijnse kapel bijeen om de band
tussen kerk en kunst aan te halen.
Drie Nederlanders mochten
aanwezig zijn bij het smeden van
deze ‘vruchtbare alliantie’: Cees
Nooteboom, Kader Abdolah en
Caspar Berger. Andere genodigden
waren onder meer cineast Peter
Greenaway, componist Ennio
Morricone, architect Mario Botta en
kunstenaar Bill Viola. Berger, niet
religieus, was diep onder de indruk.
Om de Sixtijnse kapel eens niet als
toerist ervaren maar in zijn oorspronkelijke
context was een
‘verpletterende’ ervaring. Berger is
bezeten van de Italiaanse Hoog-
Renaissance, de korte periode van
1495 tot 1520 die als hoogtepunt van
de rennaissance geldt en waarin
Michelangelo zijn fresco’s voor de
Sixtijnse kapel schilderde.
Ooit, in de jaren negentig, maakte
Caspar Berger - zijn held is onder
meer Bill Viola - video-installaties.
Het werden steeds omvangrijkere
producties met een steeds groter
productieteam. Berger raakte voor
zijn gevoel de controle over het
resultaat kwijt en gooide het roer
rücksichtslos om: voortaan maakt hij
niets meer dat groter is dan zijn
atelier. Geïnspireerd door zijn oude
liefde voor de Italiaanse Hoog-
Renaissance kiest hij voor de
beeldhouwkunst. De eerste jaren
werkt Berger uitsluitend in was,
vanaf 2004 besluit hij zijn beelden
– waaronder een doorlopende serie
van zelfportretten - in brons te
gieten. In de levensgrote sculpturen,
(door het gebruik van siliconen
levensechte) afgietsels van het
menselijk lichaam, laat Berger het
gietproces een bijzondere, zichtbare
rol spelen. Zogeheten flenzen -
brons dat door openingen uit de mal
is gestroomd - en gietkanalen
worden bewust niet, zoals traditioneel
gebruikelijk is, weggewerkt en
gepolijst maar vormen een integraal
onderdeel van het werk. Voor Berger
ook geen tot goudgeel gepolijst
brons. Hij werkt zijn beelden na het
gieten nauwelijks af. Het doffe, maar
originele bronsoppervlak met zijn
onrechtmatigheden en kleurschakeringen
is dan ook een karakteristiek
kenmerk van zijn werk.
OncOnventiOneeL
De eigenwijze draai die Berger aan
het ‘traditionele’ brons geeft behelst
niet alleen de techniek maar geldt
ook voor de inhoud van zijn werk. De
kunstenaar refereert op onconventionele
wijze veelvuldig aan belangrijke
werken in de kunstgeschiedenis.
Zo maakte Berger een bronzen beeld
van paus Innocentius X, wiens
portret uit 1650 door Diego
Velásquez - die hem meesterlijk
neerzette als een onzekere man - in
de twintigste eeuw een schilderkunstige
obsessie werd voor Francis
Bacon. Berger borduurt in zijn
Innocenzo X voort op de onderhuidse
psyche die centraal staat in de
portretten door Velasquez en Bacon
van deze paus. In zijn bronzen
sculptuur vertaalt dit zich in de paus
op zijn troon, die zonder kaken en
benen letterlijk gestalte geeft aan
een man – onder de plak van zijn
machtige schoonzuster - zonder
ruggengraat.
De Torso van Bélvedère – de
marmeren romp van een uit de
eerste eeuw voor Christus stammend
beeld - vormt wellicht de belangrijkste
kunsthistorische referentie in
Bergers bronzen oeuvre. Het
fragment uit de Oudheid is sinds de
zestiende eeuw een fenomeen op
zich geworden en een inspiratiebron
voor talloze kunstenaars. ‘Maar ik
ben zelfs geneigd dit overblijfsel te
beschouwen als het mooiste wat ik
ooit heb gezien’, zo stelde Goethe.
Hetzelfde geldt waarschijnlijk voor
Caspar Berger. Zijn bronzen overblijf-
selen in Utrecht zijn weliswaar
onderdeel van een groter imaginair
geheel, maar meer nog zijn het
individuele objecten, die door
Bergers worp uit het atelierraam tot
een atonoom kunstwerk zijn
verworden.
57

58
andere
smaken
TeksT: LieSbeth fit
FoTograFie: janine SchRijveR
Afgelopen juni opende het nieuwe kantoor van Rijkswaterstaat in
Arnhem. Niet alleen het pand en de inrichting waren anders na de
verhuizing; tegelijkertijd werd een flexibel werkconcept ingevoerd.
Hoe bevalt dit zogenaamde organisatiegericht huisvesten?
een keur aan sferen bepaalt nieuwe
kantoorinrichting van rijkswaterstaat
een nieuwe manier van
werken vraagt een nieuwe
behuizing
Van een sterk verouderd kantoor in
de Presikhaaftoren is Rijkswaterstaat
(RWS) in april verhuisd naar het
Eusebiushof, een gloednieuw
opgeleverd project. De overweging
om te verhuizen zat hem niet alleen
in de inmiddels slecht functionerende
liften en klimaatbeheersing.
Vooral de kleine etages in de hoge
toren waren het probleem. Rob
Bruins, projectleider van de nieuwe
huisvesting bij Rijkswaterstaat: ‘De
Presikhaaftoren is een landmark in
Arnhem, maar voor een afdeling met
48 man had je wel drie verdiepingen
nodig. Die fysieke scheiding
bevorderde de communicatie tussen
de medewerkers niet.’
Het Eusebiushof werd kaal opgeleverd
en kon, natuurlijk binnen de
mogelijkheden van het pand,
volledig aangepast worden aan de
wensen van Rijkswaterstaat. Een
aantal standaardonderdelen werden
door de verhuurder aangepakt, maar
voor Rijkswaterstaat betekende het
toch een extra investering om in de
ruimte een flexibel plan te realiseren.

De uitgangspunten bij het organisatiegericht
huisvesten waren
tweeledig; een scheiding tussen
archivering, formeel en informeel
overleg en administratie, en de wens
tot een keur aan verschillende typen
werkplekken zoals concentratieplekken
en open werkplekken.
cOntact StiMuLeRen
De Rijksgebouwendienst (RGB) ging
met deze uitgangspunten aan de
slag. ‘Het was een landelijk besluit
van Rijkswaterstaat om op deze
manier te huisvesten’, vertelt
projectverantwoordelijke Cor van
Aggelen. Dus niet het verkameren
wat je in veel kantoren vindt, maar
een open kantoorconcept. Onze
uitdaging was om het concept
binnen de contouren van het
gebouw te passen en binnen de
verwachtingen van Rijkswaterstaat.
We hebben nagedacht over wat een
flexibele inrichting kan zijn. Uiteindelijk
hebben we een optimale
match kunnen vinden tussen de
wensen van Rijkswaterstaat en wat
het pand binnen de financiële
marges mogelijk maakte.’ Over het
resultaat zijn alle partijen inmiddels
tevreden.
Architect Rob van Beek tekende voor
de inrichting van het Eusebiushof.
Omdat de werknemers niet meer de
beschikking zouden hebben over
eigen werkplekken was de kwaliteit
van de nieuwe plekken zijn belangrijkste
zorg. Het doel was dus om,
naast de specifieke taakwerkplekken
zoals een postkamer of de kamer
voor de maatschappelijk werker,
werkplekken te ontwerpen die
onderling verschillend waren maar
kwalitatief niet voor elkaar onder
zouden doen.
Daarbij probeerde hij ook verschillende
sferen in de ruimte aan te
brengen. De inrichting kenmerkt zich
nu door het gebruik van kleur en
transparante onderdelen. Dat laatste
is bedoeld om de intermenselijke
contacten te stimuleren zonder
elkaar overlast te bezorgen. Van
Beek: ‘De werketages zijn in principe
hetzelfde maar in het vergadercen-
trum doe je iets anders dan kantoorwerk
dus dat mag er ook anders
uitzien. En dat geldt ook voor het
bedrijfsrestaurant. Dat is een soort
grand café geworden waarbij weer
andere materialen zijn gebruikt. Als
je gaat lunchen wil je tenslotte niet
in dezelfde soort ruimte als je
kantoor terecht komen.’
tReincOuPéS
Toch hebben niet alleen de zich
duidelijk in functie onderscheidende
ruimtes een andere sfeer gekregen.
Ook binnen de werketages zijn de
sferen voel- en zichtbaar. De dichte
kantoorruimtes langs de gevel
kenmerken zich door een eenvoudige,
zakelijke uitstraling met als
lichtpuntje gekleurde streepjes in de
grijze vloerbedekking op de plaats
waar de bureaus zich bevinden.
Ditzelfde principe is ook toegepast
onder de bureaus in de open
werkruimtes. Tussen de verschillende
bureauopstellingen bevinden
zich daar ook werkplekken die de
medewerkers nu al treincoupés
noemen. Verder zijn er afsluitbare
ruimtes waar verschillende mensen
rond een tafel kunnen zitten om
bijvoorbeeld een project door te
spreken. Dezelfde losstaande hokjes
zijn er tevens met een afgesloten
bovenkant: dit zijn de concentratieplekken.
Op de glazen wanden van
deze ruimtes zijn groot opgeblazen,
transparante foto’s van buitenactivi- 59kantoorconcept

60
teiten van Rijkswaterstaat geplaatst
om binnen het kantoorconcept ook
de identiteit van Rijkswaterstaat te
laten zien.
In open verbinding met de pantry’s
bevinden zich de informele overleg-
en werkplekken. Deze hebben een
houten vloer en grote tafels waar
meerdere personen aan passen. Ook
zijn er, her en der verspreid door de
kantoorruimtes, ‘telefoonstoelen’ te
vinden. Een ontwerp van Jurgen Bey
waarbij het hoofd van de zitter zich
tussen grote vlakken bevindt,
waardoor er minder geluid van
buiten doordringt. De meeste
kleuren in de werkruimten liggen in
het blauw, grijs, groene spectrum.
Dat is wel anders op de afdeling met
vergaderzalen. Het blauwe tapijt dat
daar in de lange gang ligt, is bedekt
met grote kleurvakken in het oranje,
blauw, beige en rood. Deze vlakken
corresponderen met de kleuren van
de aangrenzende deuren en geven
zo de weg aan naar de verschillende
zaaltjes.
PiOnieRS
De inrichting van het pand aan het
Eusebiushof vereiste een nauwe
samenwerking tussen architect en
gebruiker. Een complicatie daarbij
was dat het nieuwe huisvesten
samenging met een nieuwe manier
van werken. De Rijksgebouwendienst
kwam met voorstellen en
materialen waar Rijkswaterstaat op
reageerde. Zo kregen de ideeën
langzamerhand een duidelijke vorm.
‘De dag van inhuizing was de dag
van de nieuwe manier van werken,
dat was best spannend’, aldus Rob
van Beek. ‘Het is belangrijk om
contact te houden met je klant om te
voorkomen dat ze het later zien als
iets waar ze ineens mee geconfronteerd
worden.’ Cor van Aggelen: ‘We
hebben bijvoorbeeld een materiaalkamer
en een modelkamer gemaakt.
Rijkswaterstaat heeft overal over
mee kunnen denken en mee kunnen
praten, we zijn ook samen bij de
interieurbouwer geweest.’
Binnen Rijkswaterstaat was er ook
sprake van een nauwe samenwerking.
Om medewerkers meer te
betrekken bij de verhuizing werden
er werkgroepjes gevormd die een
specifieke taak kregen. Zo waren er
bijvoorbeeld een werkgroep
inrichting, een werkgroep ict, een
werkgroep parkeren, een werkgroep
verhuizing en een werkgroep afstoot
Presikhaaf. Een belangrijke input gaf
de werkgroep pioniers, die het
‘samen huisvesten’ bespreekbaar
maakten. ‘We gingen naar een nieuw
gebouw en een nieuwe manier van
werken toe’, legt directeur bedrijfsvoering
van Rijkswaterstaat, Jean
Paul Rocour, uit. ‘Dat geeft nogal
weerstand, omdat mensen niet de
foto’s van hun kleinkinderen aan de
muur mogen hangen en niet hun
planten meenemen. We hebben nu
het principe van de ‘clean desk’, je
kunt dus niet je rotzooi achterlaten.
Een flexibele kantoorinrichting
betekent dat je elkaar meer moet
aanspreken als je overlast van elkaar
ondervindt. De werkgroep heeft dat
concept voorbereid.’
Lekkage
Na een noodzakelijke wenperiode is
het organisatiegericht huisvesten
inmiddels geaccepteerd binnen het
kantoor. Om afdelingen en de
medewerkers daarbinnen een plaats
te geven, en om afdelingen ten
opzichte van elkaar goed te situeren,
is er een vlekkenplan gemaakt. Jean
Paul Rocour: ‘Daar zijn plattegronden
van gemaakt en in eerste
instantie zei natuurlijk iedereen dat
zijn vlek te klein was. Mensen
vochten in het begin ook nog om een
plek, wie het eerst binnen is kan
natuurlijk kiezen. Dat was even
wennen maar dat gedrag is nu
veranderd. Als je ziet hoeveel
discussie er in aanvang was, ben ik
heel tevreden. De onderlinge
samenwerking is een stuk beter
geworden.’
Dat kenmerkt ook het proces van de
bouw. Drie weken voor de oplevering
vond er een grote lekkage
plaats, er zat een lek in de installatie.
Plafondplaten moesten vernieuwd
worden, er werd opnieuw behangen
en de vloerbedekking en de
bekabeling werden vervangen. ‘We
hebben snel en adequaat gewerkt’
vertelt Rob Bruins. ‘Als je in een
dynamiek zit van bouwen gaat het
heel snel heen en weer, dus dat betekent
wekelijkse besprekingen en
besluiten. Dat is goed gegaan. Als je
ziet wat er in zo’n kleine crisis dan
tussen partijen mogelijk is, dat is
gigantisch, die veerkracht is heel
mooi om te zien.”

Omdat Den Haag graag Culturele Hoofdstad van Europa
in 2018 wil worden, heeft het grootse plannen met
betrekking tot het bestaande Lucent Danstheater en de
Anton Philipszaal aan het Spui. Die moeten worden
vervangen door het Cultuurforum: gerenommeerde
architecten hebben zich over de opgave gebogen.
Creme de la crème bemoeit
zich met Cutuurforum
andere
smaken
TeksT: anka van vOORthuySen
FoTograFie: MaRSeL LOeRManS
De gemeente Den Haag gaat niet
over één nacht ijs bij de architectenkeuze
voor het nieuwe dans- en
Muziekcentrum (DMC), onderdeel
van het toekomstige Cultuurforum
aan het Spuiplein. Meer dan vijftig
bureaus toonden interesse voor de
‘remake’ van het gebied, twintig
mochten er na een eerste selectie
een maquette en ontwerpvisie
maken en drie daarvan werken hun
plannen binnenkort uit. In elke fase
wordt de Haagse bevolking uitgebreid
geconsulteerd en geïnformeerd,
er is een breed samengestelde
en inhoudelijk ‘zware’
selectiecommissie en de inzendingen
moeten aan een uitgebreide lijst
criteria voldoen. Doel? Een ver-
nieuwd, levendig cultureel hart voor
de stad, die daarmee ook de kans
hoopt te vergroten om in 2018
Culturele Hoofdstad van Europa te
worden.
De Europese aanbestedingsprocedure
waar Den Haag voor koos is
opmerkelijk uitgebreid – en kostbaar.
Voor de 16 ontwerpvisies die
maandenlang werden tentoongesteld
in het atrium van het stadhuis
(en te zien zijn op www.cultuur
forum-spui) gaf de gemeente elk
bureau een vergoeding van 10.000
euro. Een schijntje als je ziet hoeveel
werk en tijd de bureaus in de
uitgebreide presentaties hebben
gestoken. De drie bureaus die
binnenkort verder mogen, krijgen
daarvoor elk een budget van 50.000
euro. Ook het opstellen van
uitgebreide vragenlijsten voor de
digitale consultatie van de Haagse
bevolking mocht wat kosten. Er staat
dan ook nogal wat op het spel. Met
de bouw van een nieuw muziek- en
danscentrum is in totaal rond de 250
miljoen euro gemoeid.
De huidige Anton Philipszaal.
hOudbaaRheidSdatuM
Dat er wat moet gebeuren op deze
plek staat voor de gemeente en veel
Hagenezen buiten kijf. De cultuurgebouwen
die aan het plein grenzen
(de dr. Anton Philipszaal en het
Lucent Danstheater) zijn weliswaar
nauwelijks 30 jaar oud, maar de
houdbaarheidsdatum van het door
architect Rem Koolhaas ontworpen
ensemble, blijkt een probleem. De
gebouwen zijn destijds goedkoop
neergezet en dat wreekt zich. Dat
was tot voor kort goed te zien aan
–bijvoorbeeld– het exterieur van de
Anton Philipszaal: de glasplaten
waren deels gescheurd, de uitstekende
kubus was van een fletsig
zalmroze. Op basis van door de raad
verstrekte kredieten is dat achterstallig
onderhoud inmiddels
verholpen. De spiegelende glazen
panelen kregen vitrines, de kubus is
nu feestelijk theaterrood, er kwamen
fraaie laad- en losplaatsen, het dak
werd vernieuwd. Ook het interieur
van beiden gebouwen werd
opgeknapt, maar die oplossingen
bieden slecht tijdelijk soelaas en
Den Haag vraagt
topontwerpers
voor complex
aan het spui
structurele tekortkomingen konden
niet worden weggenomen: als er
bijvoorbeeld gelijktijdig uitvoeringen
zijn in het Nederlands Danstheater
en de Anton Philipszaal, zijn de
gezamenlijke foyers veel te krap. En
het Residentieorkest, hoofdbespeler
van de Anton Philipszaal, noemt de
uitstraling van de eigen behuizing ‘kil
en koel’.
En dan is er nog de stedenbouwkundige
component. Het gebouwencomplex
aan het plein staat
losgezongen van de cultuurgebouwen
aan de overkant van het Spui:
het theater en de Nieuwe Kerk. De
bedoeling is om die beide zijden
stedenbouwkundig meer aaneen te
smeden zodat er een fraai plein
ontstaat met meerdere ‘cultuurdragers’,
waar ook de bibliotheek
onder valt. Het Spuiplein zelf is
weliswaar een paradijs voor skaters,
de inwoners van de stad die zich niet
op wieltjes voortbewegen, omschrijven
het plein als een onaantrekkelijke,
kale, ongezellige plek, bleek uit
één van de enquetes die de gemeen-
61

62 stedenbouw architectuur
onderwerp
nieuwbouw
01. Aedas Limited
02. Architectenstudio HH- Rapp+Rapp /
Jean/Marc IBOS / Myrto VITART
03. Benthem Crouwel Architekten-
Merkx+Girod architect
04. Capita Architecture
05. Cruz y Ortiz arquitectos
06. de architecten Cie.- KPMB Architects
07. Diller Scofidio+Renfro/ Solid
Objectives/Idenburg L
08. Henning Larsen Architects A/S /
Grontmij Nederland
09. Ian Simpson Architects/ Jonkman
Klinkhamer archite
10. Jo Coenen & Co Architekten/ ARCADIS
Nederland
11. Mecanoo architecten
12. Neuteling Riedijk Architecten/
Kirkegaard Associat
13. Office for Metropolitan Architecture
(O.M.A.) Stedebouw/ ABT
14. RAU
15. Wiel Arets Architect& Associates
16. Zaha Hadid Architecs
01 02 03 04
05 06 07 08
09 10 11 12
13 14 15 16
te hield in verband met de plannen.
De open ruimte tussen bibliotheek
en stadhuis en Nederlands Danstheater,
de Dr. Anton Philipszaal en
het Mercure hotel is vooral leeg.
Mensen lopen er snel overheen, het
is geen plek om te blíjven.
cOnSeRvatORiuM
Nieuwbouw zou bovendien een
andere al langer levende wens
kunnen vervullen: het idee om het
Koninklijk Conservatorium zichtbaarder
bij de stad te betrekken.
Nieuwbouw voor Danstheater en
Anton Philipszaal zou uitgebreid
kunnen worden met een onderwijsgebouw.
Het conservatorium is nu
gehuisvest in een weinig aanspre-
kend gebouw aan de Utrechtsebaan.
Door conservatoriumstudenten,
musici van het Residentieorkest en
dansers van het Nederlands Danstheater
bijna bovenop elkaar te laten
repeteren en uitvoeren, ontstaat, zo
hoopt de gemeente, een stimulans
om samen te gaan werken.
Ook de ambitie van de gemeente Den
Haag om in 2018 Culturele Hoofdstad
van Europa te worden speelt een
belangrijke rol bij de wens voor
grondige aanpak van het complex
aan het Spuiplein. Andere instellingen,
zoals de Koninklijke Schouwburg, het
Nationale Toneel, Diligentia en poppodium
het Paard zijn wel gehuisvest
in gebouwen van hoge kwaliteit en de
gewenste internationale allure, maar
aan het Spui is dat volgens de raad
nog onvoldoende het geval. De wens
om Culturele Hoofdstad van Europa
te worden is volgens de gemeente
niet de enige reden om dit aan te
willen pakken, die wens leefde
daarvoor al, maar die ambitie werkt
wel als katalysator. En die ambitie zet
behoorlijke druk op de ketel: het is
natuurlijk niet de bedoeling dat er in
2018 een bouwkrater ligt. Wie dan
klaar wil zijn, moet de nieuwe zalen
uiterlijk in 2017 in bedrijf hebben,
zodat de kinderziektes er een jaar
later uit zijn. Dat betekent dat de
huidige gebouwen op z’n laatst in
2013 gesloopt zullen moeten worden.
Doorpakken dus.

uRgeRS
Vanuit de gemeenteraad kwamen in
de beginfase drie nadrukkelijke
eisen: burgerparticipatie was er één
van. De bevolking moest bij het
proces en de keuzes worden
betrokken. Daarnaast moest jong
architectonisch talent zo veel
mogelijk een kans krijgen voor deze
prestigieuze megaklus en last but
not least: er moest daadwerkelijk
wat te kiezen vallen, in de breedte.
Hoe geef je die burgerparticipatie
vorm, wie bepaalt wat? Gekozen
werd voor een adviserende rol.
Tentoonstellingen en enquêtes op
verschillende momenten in de
procedure waardoor de betrokken
burger een stem kon laten horen.
Vooraf werd de Haagse bevolking via
een internetpeiling al geconsulteerd
over de wensen die er leefden voor
het plein en de bebouwing. De
resultaten daarvan (termen als
‘huiskamer van de stad’, ‘vriendelijker’,
‘toegankelijker’) werden
opgestuurd naar de geïnteresseerde
architectenbureaus, zodat zij er
rekening mee konden houden bij
hun ontwerpvisie. De wens om jonge
architecten een kans te geven op
deze droomopdracht lag wat
moeilijker: selecteren op leeftijd
betekent discriminatie en is dus
verboden. Het werd ten stadhuize
ook als een risico gezien: het gaat
om stichtingskosten van naar
schatting bijna 250 miljoen euro.
Om dat binnen het budget, op tijd en
van kwalitatief hoog niveau voor
elkaar te krijgen, was enige ervaring
met vergelijkbare projecten gewenst.
In overleg met de raadscommissie
besloot de selectiecommissie om
die wens te vertalen in ‘bureaus die
aanstormend talent een kans geven’,
want tegelijkertijd lag er –natuurlijk-
de wens om een architect van naam
en faam binnen te halen. Door
combinaties te vormen zou jong
talent toch voldoende kans maken
om een substantiële bijdrage te
kunnen leveren, is de gedachte.
Door ook omzeteisen te betrekken
in de voorwaarden hoopt Den Haag
zich bovendien te verzekeren van
een financieel solide bureau.
De keuze om –nadat 54 bureaus
hadden ingeschreven– maar liefst
twintig bureaus te vragen een
ontwerpvisie uit te werken heeft
natuurlijk te maken met de vanuit
de politiek geuite wens dat er ‘in de
breedte’ daadwerkelijk iets te kiezen
zou moeten zijn. Doorgaan met
–bijvoorbeeld– vijf bureaus is
gebruikelijker, want goedkoper en
sneller. Van de 20 geselecteerden
stuurden er overigens uiteindelijk
zestien een maquette en ontwerpvisie
in, die allemaal bijna twee
maanden in het stadhuis werden
tentoongesteld.
OnevenRedige inzet
De gemeente benadrukt de
procedure te hebben ingericht in
overleg met de BNA en het Steunpunt
Architectuur Lokaal, toch
kwam er vanuit die hoek ook nog
wel kritiek op de gang van zaken,
vooral op de hoeveelheid gedetailleerde
beoordelingscriteria die een
‘onevenredige inzet’ zouden
verlangen van de ontwerpers. De
gemeente benadrukt dat Europees
aanbesteden nu eenmaal verplichtingen
met zich mee brengt en bijna
onvermijdelijk leidt tot een juridisch
vormgegeven procedure. Waarbij de
risico’s wel afgedekt moeten zijn
zonder de hoofdzaak –de beste
kiezen– uit het oog te verliezen.
Ook de breed samengestelde
selectiecommissie moet ervoor
zorgen dat er straks een groot
draagvlak en een goede onderbouwing
is voor de uiteindelijke keuze:
voorzitter is vicepresident van de
Raad van State Herman Tjeenk
Willink, Rijksbouwmeester Liesbeth
van der Pol is vicevoorzitter, de
voorzitter van de Haagse welstandscommissie
zit in de commissie, net
zoals vertegenwoordigers van de
deelnemende instellingen, de
directeur Stedelijke Onderwijs en
Vastgoed en het hoofd stedenbouw
van de gemeente Den Haag en bijvoorbeeld
ook een vertegenwoordiger
van de ondernemersvereniging
binnenstad. Dat betekent een bundeling
van kennis, verschillende visies
uit uiteenlopende hoeken en daarmee
een keuze waarbij met veel
relevante zaken rekening is gehouden.
Tot half juni was er een tentoonstel-
ling van de zestien ingestuurde
maquettes te zien in het atrium van
het Haagse stadhuis. Met ontwerpen
van gerenommeerde internationale
bureaus als Zaha Hadid en Cruz y
Ortiz, en veel bekende Nederlandse
namen: Mecanoo, Benthem
Crouwel, OMA, Neutelings Riedijk,
Wiel Arets, Jo Coenen. Via een
uitgebreide enquête konden burgers
ook in dit stadium hun stem weer
laten horen. Dat betrof geen simpele
poll, maar een lijst met gedetailleerde
vragen op duidelijk omschreven
aspecten van de ontwerpen,
zodat burgers inhoudelijk konden
aangeven wat ze van elk van de 16
ontwerpvisies vonden. De resultaten
daarvan gingen naar de selectiecommissie,
zodat die een goed beeld
heeft van de voorkeuren van de
bevolking. Erg veel mensen deden
daar trouwens niet aan mee: je
moest wel tot het type ‘zeer
geinteresseerde doorzetter’ behoren
om de digitale lijst met 16 keer 14
vragen tot het einde toe in te vullen.
Uit de statistieken blijkt dat veel
mensen voortijdig zijn afgehaakt:
uiteindelijk zijn er 180 enquêtes
volledig ingevuld. Het verwerken van
die gegevens kost veel tijd, maar
geeft de commissie wel handvatten
om de opinie van de Haagse burgerij
te betrekken in de uiteindelijke
selectie van drie.
De keuze voor het zo gedetailleerd
opzetten van de beoordelingscriteria
komt voort uit de juridische
procedures die de laatste jaren nogal
eens volgen op aanbestedingen:
architecten stappen naar de rechter
als ze vinden dat hen onrecht is
aangedaan tijdens een procedure.
Vandaar dat de gemeente Den Haag
van tevoren haar licht opstak bij
Rotterdam, Delft en Utrecht, waar de
afgelopen jaren juridische gevechten
volgden op Europese aanbestedingsprocedures
voor respectievelijk een
stadskantoor, station en bibliotheek.
Die fouten konden in elk geval
worden vermeden. Dit is een
lang durige procedure, met meer
risico’s, want wie 13 architecten af
laat vallen loopt statistisch gezien
natuurlijk meer risico op een
juridische procedure dan wie er maar
drie de deur wijst. De motivering
moet steeds heel zorgvuldig worden
opgesteld en er gaat ruim vier keer
zoveel tijd in zitten. Door de fasering
–van 54 naar 16 naar 3 naar 1– is er
ook meermalen sprake van een
Alcatel-termijn waarin afgewezen
architecten bezwaar kunnen maken.
Het kost allemaal tijd, maar totnogtoe
verloopt de procedure
zonder juridisch gehakketak, en dat
is de gemeente natuurlijk veel
waard.
Raad
De keuze voor een zo uitgebreid
scala aan beoordelingscriteria lijkt
bedoeld om om de keuze voor een
architect of een ontwerp zoveel
mogelijk te objectiveren, maar dit
type overheidsopdracht leent zich
daar vanzelfsprekend maar matig
voor. Architectuur is geen wetenschap,
zowel bij selectiecommissie
als bij het publiek gaat het voor een
groot deel om subjectieve beleving:
wat is prettig, wat voelt goed, wat
vind je mooi.
De tijdwinst komt wellicht nu: de
drie uitverkoren bureaus maken
straks allemaal een structuurontwerp
waardoor er na afronding van
de aanbestedingsfase al een vrij
gedetailleerd schetsontwerp zal
liggen. Maar of het plan echt
doorgang vindt, is aan de raad. Die is
inmiddels heftig van samenstelling
veranderd en beslist eind 2010 of er
ook echt gesloopt en nieuw gebouwd
gaat worden.
De échte betrokkenheid van de
burger zal waarschijnlijk pas
loskomen als er een definitief
ontwerp ligt.
Als het Cultuurforum daarin slaagt,
dan zal er –op kleinere schaal
natuurlijk– aan het Spui een Haagse
equivalent van Covent Garden in
Londen ontstaan. Een plek waar
altijd reuring is. Waar mensen op
terrasjes hangen, waar spontaan
muziek wordt gemaakt en altijd wel
iets gebeurt. Een plek waar mensen
naar toe willen.
63 63

kunst
architectuurbeleid
64
esther Tielemans treedt met haar panelen buiten de kaders
De elementaire
deeltjes van de
schilderkunst
Voor de gezamenlijke huisvesting van de FIOD en de Douane
Rotterdam maakte Esther Tielemans een monumentaal, driedimensionaal
werk. Een ruimtelijke constellatie van hoogglanzende,
monochrome panelen waarin de schilderkunst
centraal staat. Let u vooral op de zijkanten.
andere
smaken
TeksT: XandRa de jOngh
FoTograFie: Levien wiLLeMSe
De Zijkant’, zo refereren werknemers
in de wandelgangen inmiddels naar
hun nieuwe werkplek. De bijnaam
slaat niet op de architectuur van het
hoekgebouw aan de Rotterdamse
Laan op Zuid, waarin de FIOD en de
Douane Rotterdam sinds vorige
zomer gezamenlijk zijn gehuisvest.
‘De Zijkant’ verwijst naar het recent
opgeleverde werk dat Esther
Tielemans in het entreegebied en op
de tweede tot en met de elfde
verdieping maakte. Het is een over
het gebouw verspreide constellatie
van letterlijk ruimtelijke schilderijen.
Composities van gestapelde,
monochroom geschilderde panelen,
waarvan het industrieel ogende,
hoogglanzende oppervlak in sterk
contrast staat met de onafgewerkte
zijkanten vol doorgelopen verf en lak.
Díe zijkanten, dáár draait het
allemaal om. De werknemers in het
gebouw vinden de druppels verf
lelijk, het vloekt te veel met de
‘mooie’ voorkant van de houten
panelen. De bijnaam ‘De Zijkant’ mag
dan gekscherend bedoeld zijn,
ironisch genoeg slaan de werknemers
met de opmerking de schilderkunstige
crux van het werk op zijn kop.
Het werk van Tielemans (1976) in
Rotterdam doet in eerste instantie
weinig denken aan een schilderij. De
puzzel van opeengestapelde en
ineengeschoven panelen in verschillende
vormen en kleuren doen met
hun glimmende toplaag van
epoxyhars objectmatig aan. Of

sculpturaal, architectonisch, zelfs
grafisch. Toch is de schilderkunst het
vertrekpunt van haar werk en in feite
gaan de monochrome panelen in het
gebouw over de schilderkunst zelf.
De met verfdruppels ‘ontsierde’
zijkanten van het werk spelen in die
zin een cruciale rol van betekenis.
In het monumentale werk rafelt
Tielemans als het ware de elementaire
deeltjes van de schilderkunst
uiteen en trekt ze het schilderij
letterlijk buiten haar kader tot een
driedimensionaal object. Zo
verbeelden de opeengestapelde
panelen in monochrome kleuren de
lagen verf van een schilderij en
doorbreken de in de ruimte
geplaatste panelen de letterlijke
platheid van het schilderspaneel.
Tielemans lijkt het werk bovendien
te doorspekken met de issues van de
twintigste-eeuwse schilderkunst:
diepte versus plat, figuratie versus
abstractie, vorm versus kleur. Maar
ze refereert niet alleen aan de felle
strijd bínnen de schilderkunst, die in
de vorige eeuw de stromingen
steeds sneller deed opvolgen - en
waarvan haar werk eigenlijk een
visuele samenvatting is. Het sterk
spiegelende oppervlak van met
name de zwarte panelen kan ook als
een verwijzing worden opgevat naar
de onzichtbare positie van de
schilderkunst in de recente kunstgeschiedenis.
In de laatste decennia
van de vorige eeuw raakte het
medium ondergesneeuwd door
nieuwe media als fotografie en
videokunst en werd het einde van de
schilderkunst verkondigd. Wie als
kunstacademie in die tijd nog
schilderde – laat staan figuratief –
werd als een minkukel afgeserveerd.
Zover kwam het voor Tielemans, die
eind jaren negentig aan de academie
als schilder afstudeerde, niet. De
naweeën van de felle polemiek
rondom de schilderkunst waren
wellicht nog voelbaar, maar tevens
was een kentering gaande. Het
medium verrees de laatste tien jaar
als een feniks uit haar as en
Tielemans gold als jong schildertalent.
Ze werd bekend met (installaties
van) grote schilderijen van
wonderlijke landschappen, won in
2002 de Koninklijke Prijs voor de
Vrije Schilderkunst en in 2005 de Prix
de Rome. Kenmerkend voor haar
werk is het gebruik van felle kleuren,
lakverven en epoxyhars.
eXPLOSie
De geschilderde landschappen
werden in de loop der jaren steeds
abstracter en sinds een jaar of twee
zijn ze volledig vervangen door
ruimtelijke installaties van monochrome
panelen. Het schilderij - en
de schilderkunst - treedt in het
recente werk van Tielemans op
allerlei manieren letterlijk buiten
haar kaders. Het werk in Rotterdam
is daar een goed voorbeeld van.
Tielemans bewerkstelligde met een
dynamische constellatie van panelen
een uitgekiend ruimtelijk effect in
het non-descripte interieur van het
gebouw. De monochrome panelen
zijn zowel op elkaar gestapeld als in
elkaar geschoven. Naast het gebruik
van zwart en wit variëren de kleuren
van felrood, helblauw, kanariegeel
en gifgroen tot zachtroze en
babyblauw. Ook de vormen van de
monochrome panelen schieten alle
kanten uit: ongelijke vierkanten,
rechthoeken en vijfhoeken en
langwerpige, puntige driehoeken.
In het entreegebied bestaat het
werk uit één schilderij dat in twee
delen uiteen is getrokken. Via de trap
naar de glazen veiligheidspoort loop
je onder het hoog opgehangen,
onderste deel van het werk door (de
veelbesproken zijkanten van de
panelen zijn hier extra goed
zichtbaar). In het verlengde daarvan
hangt op de muur voorbij de poort
het bovenste deel van het werk.
Doordat Tielemans het schilderij als
het ware heeft laten exploderen
ontstaat in de krappe entree een
dubbele ruimtelijke werking. Een
werking die wordt versterkt door het
spiegelende oppervlak waardoor de
omgeving in het werk integreert.
Overigens mag de landschapsschildering
dan uit het werk van
Tielemans zijn verdwenen, het
landschap zelf is dat nog niet. Wie
goed kijkt ontwaart in de bonte
constellatie nog een subtiele
landschapssetting met piekende bergen
en een stralende zon.
tRiOMf
Ook het werk in de liftgangen op de
tweede tot en met de elfde verdieping
geeft een sterk ruimtelijke
werking aan de kleine ruimtes. Op de
kopse muur van de gang stuit men
op elke verdieping op een nieuwe
constellatie van monochrome
panelen. De bijna vierkante muren
zijn geschilderd in zwart of grijs, of
een combinatie daarvan, en worden
integraal onderdeel van de compositie.
Het maakt de platheid van de
voorstelling compleet.
Het bonte geheel op de tweede
verdieping lijkt nog regelrecht
afkomstig uit de explosie op de
begane grond. Maar hoe hoger de
verdieping, hoe minimaler de
compositie. Alsof het werk in de
entree zich naar boven toe steeds
ijler uitstrekt. In zekere zin laat
Tielemans ons met de snelheid van
de lift alle hoeken van de schilderkunst
zien. Op de elfde verdieping
stuit men enkel nog op een glimmend,
rood vierkant dat zich
opvallend manifesteert op de zwart
geverfde muur. De schilderkunst
triomfeert vanuit het zwarte gat van
de kunstgeschiedenis. De schilderkunst
leeft!
Rest de kijker alleen nog de vraag of
hij hier hoog in de lucht nu eigenlijk
naar het begin of het eind van dit
werk van Tielemans staart.
65

66 boeken rubriek
boeken
andere
smaken
TeksT: jaaP huiSMan &
MaRceL van heck
aRchitectuuR in nedeRLand
jaaRbOek 2009/10
Samir bantal, jaapjan berg,
kees van der hoeven, anne Luijten,
architectuur in nederland.
jaarboek 2009/10, nai uitgevers, 2010
Als er een boek is waar jaarlijks
nagenoeg de gehele vakwereld naar
uitkijkt, dan is het wel het Jaarboek
Architectuur in Nederland. Niet voor
niets, want in de loop der tijd is dit
overzichtswerk uitgegroeid tot een
graadmeter voor dat wat er binnen
de wereld van de architectuur als
maatgevend wordt beschouwd. Zeg
maar: het boek voor de architectuur
met de grote A.
Natuurlijk is er allerhande kritiek te
leveren op het Jaarboek. Want hoe
compleet is het nu echt? Wat zegt
een relatief willekeurige collectie
projecten – heel verschillend in
omvang, programma en verschijningsvorm
– nou van de staat van de
Nederlandse architectuur; helemaal
wanneer een rondrit door een
willekeurige stad of provincie maar
tot een conclusie kan leiden:
architectuur, laat staan goede
architectuur is nog lang geen
vanzelfsprekendheid. En is het in de
hedendaagse veelkleurige architectuur-
en bouwpraktijk überhaupt
nog wel mogelijk om – zoals het
jaarboek zich middels de inleidende
essays ten doel stelt – trends te
signaleren en op te tekenen?
Hoe terecht of onterecht deze kritiek
ook is, zet verstomt eigenlijk ieder
jaar wanneer de bladzijden worden
omgeslagen en het ene na het
andere tegen strak blauwe luchten
gefotografeerde gebouw verschijnt.
Zo ook bij deze alweer 24ste editie.
Het leest, of beter, het kijkt alsof er
in architectenland niets aan de hand
is. Neem bijvoorbeeld het prachtig
verbouwde (tijdelijke) onderkomen
van de TU Delft, het bijzondere
woonhuis van Doepel Strijkers/
Lex-Architecten in Rotterdam en het
inmiddels veelvuldig geroemde
Revalidatiecentrum Groot Klimmendaal
van Koen van Velsen. Daarnaast
valt een aantal prachtige in hout
uitgevoerde projecten op: de brug
van Onix en Achterbosch Architectuur
bij Joure, het Woonhuis Bierings
van Rocha Tombal en het Paviljoen
Roosendaal van René van Zuuk. En
dat de Rijksoverheid na een aantal
succesvolle jaren even niet vertegenwoordigd
is? Ach, dat mag de pret
niet drukken. In het Jaarboek is het
geen crisis, hier schijnt nog steeds de
zon.
Niet voor niets keert deze constatering
ook terug in het ‘geschreven’
deel van het jaarboek. In een aantal
scherpe essays schetst de redactie
hier de context van de bouwproductie
met dit jaar veel aandacht voor
thema’s als ontwerpend onderzoek,
de veranderende positie van het ontwerp
en – ondanks de zonnige
projecten – de crisis die de architectenbranche
de laatste periode zo
hard getroffen heeft. Het mede door
de Rijksbouwmeester geïnitieerde
Onderzoekslab komt aan de orde en
de veelgehoorde roep om het verder
stimuleren van ontwerpend
onderzoek. Daarnaast kijkt de
redactie in de bijdrage In Jaarboekland
schijnt nog steeds de zon terug
op voorgaande edities en doet het
aan adequate zelfkritiek.
Kortom, in het Jaarboek valt naast
veel te zien ook steeds meer te lezen.
Dat maakt het bovendien een ideaal
cadeauboek, zowel voor insiders en
outsiders. Toch raad ik u aan daar
niet op te wachten. Doe deze
aanrader uzelf cadeau voor in uw
vakantiekoffer.
bc ad
uitgeverij 010
En dan is er nu een derde monografie
over Benthem Crouwel: BCAD. In
mijn geheugen waren het er twee
keer zoveel, maar de uitgever heeft
altijd gelijk, Hans Oldewarris van 010
in dit geval. Drie dus. Het derde boek
is al net zo vuistdik als de vorige uit
1999, dit keer vormgegeven door
Dirk Laucke, die werd geadviseerd
door KesselsKramer. Dat levert een
ander boek op, waar tekeningen,
brieven, foto’s, artist’s impressions
maar ook de nummerborden van de
Porsches elkaar afwisselen. Het
resultaat is een uiterst gevarieerde
monografie die neigt naar een
collage of ouderwets fotoalbum.
Is er wat veranderd in die tien jaar,
als je het werk bekijkt? Inderdaad.
Dat heeft mijns inziens te maken
met het voortdurende werk aan
Schiphol en de RAI. Het lijkt erop dat
de aerodynamica van de luchtvaart
het bureau heeft geïnspireerd bij hun
de recente projecten. Alsof de
nieuwe gebouwen zo uit de
windtunnel komen – dat geldt voor
de ellipsvormige controlepost achter
het Centraal Station in Amsterdam,

maar ook voor het vergadercentrum
annex kantoren Het Elicium bij de
RAI en de nieuwe vleugel van het
Stedelijk Museum. Van baksteen
architectuur waren de heren nooit zo
gecharmeerd maar nu zijn ze met
hun golvende metalen platen nog
meer richting gebouwmachines
opgeschoven dan richting gebouwen.
Al deze projecten zweven ook
nog eens boven de grond, alsof ze op
het punt staan als ruimteschepen op
te stijgen.
Daarbij is nuchterheid een troef van
Benthem Crouwel, zo blijkt uit de
‘soundbites’ die op verschillende
pagina’s zijn opgenomen. ‘Als je een
slimme, logische oplossing bedenkt,
dan rolt er al snel een mooi gebouw
uit.’ ‘Aan gebouwen dient de tijd
waarin ze gebouwd worden,
afleesbaar te zijn, zowel wat betreft
het leefpatroon van de mensen, als
de technische mogelijkheden.’
‘Inkijk? Dan hang je toch een gordijn
op.’ Form follows function is bij het
bureau nog steeds in goede handen.
Anders gezegd: ingewikkelde
ontwerpopgaven krijgen een bijna
simpele oplossing.
Dat verklaart waarom Benthem
Crouwel geliefde architecten zijn bij
de grote infrastructurele projecten in
Nederland, zoals de stations van de
Noord-Zuidlijn, de brug over het
Hollands Diep, verkeerstorens en
diverse parkeergarages. Als een
bureau ingenieurskunst bedrijft is
het Benthem Crouwel wel. Het
knappe is dat ze dat combineren met
evocatieve architectuur die terecht in
de prijzen valt, zoals de opbouw op
pakhuis Las Palmas in Rotterdam,
tegenwoordig in gebruik bij
ontwikkelaar OVG. Ook dat is weer
een vloeiend vormgegeven rechthoek
met ellipsvormige vensters die
losstaat van het ondergelegen
pakhuis. In feite zijn Benthem
Crouwel trouw gebleven aan de
architectuur uit hun beginperiode:
het eerste woonhuis van Jan
Benthem in Almere komt ook al los
van de grond. Onaardse architectuur
hebben ze dus eigenlijk van meet af
aan bedreven.
nasmaak
TeksT: MaRianne Schijf
FoTograFie: janine SchRijveR
Foto op achterkant SMAAK
Meer informatie over het kasteel:
www.kastelenhollandzeeland.nl
>>
gert brouwer met partner anneke dijkstra
beheerder van de ruïne van Brederode
‘Als je geen onderhoud pleegt, stort de boel in. Ik zorg samen met Anneke
sinds mei vorig jaar voor het dagelijkse onderhoud. We zijn gekozen uit
driehonderd koppels. Waarom? We hebben hart voor de ruïne en kennen de
verantwoordelijkheden. Eerder hebben we samen een opvangorganisatie
voor Nederlandse jongeren in Frankrijk geleid. Het is een van de mooiste
ruïnes van Nederland en we nodigen bezoekers uit om hun verbeeldingskracht
te gebruiken om het leven in een kasteel uit de Middeleeuwen tot
leven te brengen met rondleidingen en exposities.
Het gaat er bij de consolidatie om dat de ruïne blijft en dat er over
tweehonderd jaar nog steeds een ruïne is. In de jaren negentig is er ook
een consolidatie geweest, maar toen zijn er materialen gebruikt die
eigenlijk niet geschikt waren. Cement bijvoorbeeld, veel te hard voor de
broze stenen. Cement is uit den boze, zegt het projectteam nu. De
Rijksgebouwendienst heeft een team van deskundigen samengesteld dat
ook voor alle andere monumentale panden in Nederland een consolidatiemethodiek
gaat ontwikkelen. Dit is de pilot. Ze vergaderen bij ons, in de
beheerderswoning naast de toegangspoort van het kasteel.
Het behoud van een kwetsbare ruïne is specialistisch werk. Het team
bepaalt bijvoorbeeld aan welke eisen de bakstenen en de mortel moeten
voldoen en wat er moet gebeuren met de flora en fauna op het terrein. Er
groeit hier een hele zeldzame plant , de gele muurbloem. Die willen we ook
graag behouden. Alles draait om stenen en wat er tussenzit. Sommige
bakstenen nemen water op als een spons, sommige hebben honderden
jaren in een muur gezeten en hebben die eigenschap verloren omdat er mos
op groeit. Er komen nu nieuwe stenen om oude te vervangen; bovenop de
oude muren komt een laag “opofferstenen” ten behoud van de originele
laag. Nee, verder voegen we niks toe. Het kasteel van Brederode werd 730
jaar geleden gebouwd, maar het is de meeste tijd een ruïne geweest. Het
zou gek zijn als je hier weer een compleet kasteel zou neerzetten.
Er is een heel draaiboek gemaakt voor de consolidatie. Het onderzoek is
afgerond; de eerste bouwvergadering met de aannemer was op 9 juni. Ze
gaan dit jaar beginnen. Omdat er veel belastinggeld in wordt gestoken,
moet het publiek ook geïnformeerd worden. Er komt een website over de
voortgang en rondom de ruïne komen borden met afbeeldingen en
informatie over de werkzaamheden. De consolidatie duurt drie jaar, maar
de ruïne blijft open voor het publiek. We proberen ook tijdens het
herstelwerk bezoekers te trekken. De ruïne is een gewilde trouwlocatie en
er worden fotoshoots gehouden. Op zaterdag 5 juni zijn de opnamen
begonnen voor de “Snuf de hond”, een jeugdtelevisieserie.’
67

los nummer € 5,-
Gert Brouwer en Anneke Dijkstra beheren de Ruïne van Bredero. Interview met hen op pag. 67.
smaak is een uitgave van:
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
Rijksgebouwendienst
Rijnstraat 8 | 2515 XP Den Haag | www.vrom.nl
© Rijksoverheid | Juli 2010 | Publicatie-nr. 0016