De Vlaamse Ontvoogdingsstrijd.pdf - Vvlg

ALGEMEEN
32
DE VLAAMSE ONTVOOGDINSSTRIJD
Afdeling: TSO
Klas: 5 e jaar
Onderwerp: De tegenstelling Vlaams-Waals in de 19 e eeuw.
Handboek: HISTORIA 5T
Beginsituatie:
De leerlingen behandelden reeds twee tegenstellingen die
typisch zijn voor de Belgische geschiedenis nl die tussen kapitaal
en arbeid en die tussen klerikaal en antiklerikaal.
Deze les wordt gevolgd door een tweede les over de verdere
evolutie van het spanningsveld in de loop van de 20 ste eeuw tot
net na WOII.
Probleemstelling:
De leerlingen worden tegenwoordig geconfronteerd met het
probleem Brussel-Halle-Vilvoorde. Dit is maar één van de voorbeelden
van spanningen tussen Vlamingen en Walen. Hoe is
deze spanning ontstaan, gegroeid tot de huidige situatie?
Doelstellingen:
De leerlingen kunnen de belangrijkste feiten verwoorden in verband
met de 'Vlaamse Ontvoogdingsstrijd tijdens de 19 e eeuw'.
De leerlingen kunnen bronnen (geschreven en visuele) begrij-
| Elke Parez |
De tegenstelling tussen Vlaams en Waals is deel van de verplichte casus over België in het vak geschiedenis van het vijfde jaar.
Omdat communautaire spanningen nooit echt uit de lucht zijn, is deze verplichting terecht. Met de toenemende autonomie
die Vlaanderen verwerft binnen het federale België, dienen leerlingen een aantal basisgegevens te kennen over de Vlaamse
Ontvoogdingsstrijd.
Ook is het voor de attitudevorming belangrijk dat zij beseffen dat de autonomie die Vlaanderen nu verworven heeft, er niet
zomaar gekomen is. Als leerlingen beseffen dat hun voorouders voor die autonomie vaak gebroodroofd werden, zullen ze er
meer de waarde van beseffen en meer geneigd zijn later hun verantwoordelijkheid op te nemen.
Een les over de Vlaamse Ontvoogding is dus een klassieker, vaak een inleiding tot een bezoek aan de Ijzertoren. Deze lessen
stellen doorgaans geen probleem voor de geschiedenisleraar.
Moeilijker wordt het voor de geschiedenisleraar om de recurrenties in de geschiedenis te onderwijzen. In de onderstaande les
wordt een methode voorgesteld om de link te leggen tussen 'bevrijdingsbewegingen' in het algemeen en de Vlaamse
Ontvoogding in het bijzonder. In zes stappen wordt enerzijds de Vlaamse Beweging geschetst, anderzijds gelinkt aan de zes
fasen van een bevrijdingsstrijd.
De gebruikte documentatie sluit nauw aan bij het aanbod van het handboek Historia 5T maar elke leerkracht geschiedenis
kan zonder probleem gelijkwaardige documenten opzoeken die even goed het recurrente benadrukken in deze ontvoogdingsstrijd.
Het is duidelijk dat deze fasen in ontvoogdingsstrijden ook elders in het leerplan geschiedenis kunnen gebruikt worden: de
arbeidersstrijd, de dekolonisatie, de vrouwenemancipatie… Door dit op verschillende tijdstippen te doen in de loop van de
derde graad, zouden we echt werken aan attitudevorming bij de leerlingen. (Xavier Meuleman)
Hermes | Jaargang 10 | nr. 3 | september 2006
pen en analyseren.
De leerlingen zien in dat veel ontvoogdingsstrijden te herleiden
zijn naar een vast patroon van zes stappen.
Ze kunnen die stappen toelichten en toepassen op de Vlaamse
Ontvoogding.
Werkvormen:
Doceren, onderwijsleergesprek, kritische analyse van bronnen.
DRAAIBOEK
1) Instap
Herhaling vorige les:
In de vorige lessen over België zagen we reeds twee belangrijke
tegenstellingen die steeds terugkomen in de Belgische geschiedenis.
➔ Kan er mij iemand die twee breuklijnen/tegenstellingen
nog eens opsommen?
➔ Kan er iemand mij een voorbeeld geven voor elk van die
breuklijnen?
Klerikaal en antiklerikaal + Kapitaal en arbeid.
Schoolstrijd + Sociaal vraagstuk

Vandaag behandelen we een derde breuklijn.Wat deze breuklijn
inhoudt, kunnen we afleiden uit dit document.
Document: Foto betoging Brussel-Halle-Vilvoorde. (Projecteren)
➔ Waaraan doet deze foto jullie denken? Kunnen jullie
beschrijven wat jullie erop te zien krijgen? Naar welke typische
spanning binnen België verwijst deze foto?
We kunnen even ‘brainstormen’ en alle door de leerlingen opgesomde
elementen op het rechterbord noteren. Zodoende kunnen
we van hieruit de leerlingen vertellen dat we vanuit de
tegenstelling Vlaams-Frans, de kwestie BHV of het bestaan van
rechtse en extreem-rechtse ideologie kunnen begrijpen.
Men ziet een betoging, vlaggen met de Vlaamse leeuw, een
spandoek met ‘SP.A en VLD Doe toch mee. Splits nu Brussel-
Halle-Vilvoorde’, bordjes met ‘Vlaanderen Onafhankelijk’, ‘Geen
Waalse heersers. Steun de Vlaamse burgemeesters.’ Het gaat
hier om een betoging georganiseerd door de N-VA om de
Vlaamse burgemeesters te steunen in de problematiek rond
Brussel-Halle-Vilvoorde. Ze willen ook de andere regeringspartijen
overtuigen van de noodzaak van een splitsing.
Over de communautaire kwestie BHV is al heel wat gezegd, een
definitieve beslissing is er echter nog niet gevallen. Met deze les
moet duidelijk worden waarom over dergelijke zaken als Brussel-
Halle-Vilvoorde in België zo wordt doorgeboomd. Dit komt voornamelijk
omdat België over twee invloedrijke landstalen
beschikt, zijnde het Vlaams (Nederlands) en het Frans. Deze twee
landstalen vertegenwoordigen twee verschillende groepen:
Vlaams sprekende en Frans sprekende burgers. Deze twee groepen
stonden vanaf het begin van de onafhankelijkheid van
België zeer vijandig tegenover elkaar. En dit is vandaag nog zo,
zoals we kunnen zien in het conflict Brussel-Halle-Vilvoorde. Het
is over deze bewogen geschiedenis van de landstalen dat we het
vandaag en volgende week zullen hebben. Op die manier zullen
we misschien wat meer begrijpen van de kwestie Brussel-Halle-
Vilvoorde en wat de historiek is van bepaalde partijen die zich
enten op de tegenstelling Vlaams-Frans.
➔ Hoe wordt deze tegenstelling Vlaams-Frans vandaag de dag
nog genoemd? Jullie hebben er misschien in de lessen al eens
een ander woord voor gebruikt? Het woord is afgeleid van het
Franse ‘gemeenschappelijk’, ‘gemeenschap’,…
Communautaire tegenstelling
➔ Welke hedendaagse politieke partijen zouden zich vooral
baseren op de breuklijn Vlaams en Frans/Waals?
Vlaams Belang en N-VA.
Het is dus niet onbelangrijk weet te hebben van deze tegenstelling
om de huidige politieke ideologie van sommige partijen
te kunnen verklaren. We zoeken naar een reden waarom deze
partijen dit zo een belangrijk thema vinden. Om dit te verklaren
is het noodzakelijk de Vlaams-Waalse geschiedenis eens van
naderbij te onderzoeken. Daarvoor beginnen we bij de onafhan-
kelijkheid van België in 1830.
Hermes | Jaargang 10 | nr. 3 | september 2006
2) Lesfase I: Historische fase
(Fase II en III zullen in een tweede les respectievelijk behandelen
de ontwikkeling van de gematigde en de extreme vleugel
binnen de Vlaamse Beweging)
We zullen vandaag eens kijken hoe de Vlamingen zich hebben
weten te verdedigen tegenover de Franstalige machthebber. De
verdediging van de Vlaamse belangen gebeurde door een heuse
‘Vlaamse Beweging’, een soort bevrijdingsbeweging voor de
Vlamingen en de Vlaamse taal. Zulke bevrijdingsbewegingen
volgen een soort vast patroon: van een onderdrukte groep naar
de grote doorbraak van die groep als een niet te miskennen
‘partner’ van de vroegere machthebber.
Bordschema (midden) (wordt stelselmatig aangevuld)
I. Historische fase
Bevrijdingsbewegingen (vb. ‘De Vlaamse Beweging’) =
vast patroon
Jullie weten dat in 1830 België onafhankelijk werd. België had
zich voorgoed gekeerd tegen de Nederlandse koning Willem I en
wist een zelfstandig establishment op te richten. (Bord rechts:
‘establishment’) Met deze term bedoelen we het geheel van
personen die in een land de macht bezitten! (Zie p. 73 onderaan)
• Wat was de taal van de machthebber/het establishment?
Frans
Eén van die machthebbende figuren was Charles Rogier, jullie
allen reeds bekend uit les 33. Op pagina 68 kunnen jullie een
portret van deze man zien. (Document 1, les 33)
Document 1: Vlamingen moeten Frans leren. We lezen wat
minister Charles Rogier over het Vlaams en de Vlamingen in
1830 zegt. (Projecteren)
➔ Welke taal moet volgens Charles Rogier de taal van België
worden? Hoe wil hij dat bereiken?
Een welbewuste politiek om Vlaanderen te verfransen. Charles
Rogier is er van overtuigd dat België slechts een stevige staat
kan worden mits het bestaan van de eenheid van taal, nl. het
Frans moet de landstaal worden. Alle hoge posten (dus het establishment)
moesten bezet worden door Franstalige
burgers.Vlamingen moesten bijgevolg gedwongen worden
Frans te leren.
➔ Wat betekent dit nu voor de Vlaming?
Vlamingen stonden met de rug tegen de muur; werden onderdrukt
door de Franssprekende burgerij. Voordat de Vlamingen
zich bewust werden van het belang van de eigen taal en cultuur,
bevonden zij zich in een fase van onderdrukking.
33

Bordschema (midden)
I. Historische fase
34
Bevrijdingsbewegingen (vb. ‘De Vlaamse Beweging’) =
vast patroon
1) fase v/d ONDERDRUKKING ➔ 1830 establishment = Frans
De Vlamingen moesten, wilden ze zich bevrijden van het
Franstalige juk, iets gaan ondernemen.
Document 2: Titelpagina van ‘De leeuw van Vlaanderen’ van
Hendrik Conscience. (Projecteren)
➔ Deze titelpagina ademt de sfeer van de Romantiek.
Bekijken jullie eens de opbouw, deze is typisch romantisch. (= ik
bedoel met romantisch dat het is opgebouwd volgens een
bepaald schema waarin naast symboliek veel pathos en bezieling
zitten. Binnen romantische schilderijen wordt er gestreefd
naar de verheerlijking van bepaalde zaken: bv. helden. Deze
worden altijd uitvergroot!) Hoe kan je dat hier zien? Wie wordt
er hier a.h.w als een held uitgebeeld? Hoe doet men dit?
Vrouwen en engelachtige wezens staan in een krans rond de
leeuw en beklemtonen zijn belang. De engelen en vrouwen
(bovenaan) bewonderen en vieren (de krans) de grootsheid van
de leeuw van Vlaanderen, onderaan ziet men zijn slachtoffers
(Franstaligen?)
Het was één van de eerste letterkundige werken (roman) die in
deze periode in het Nederlands werd geschreven. Dit werk werd
door de meest ontwikkelde mensen voorgelezen aan de analfabeten,
en zo waren er in het België van het midden van de
negentiende eeuw héél wat.
➔ Dit boek was niet zo invloedrijk. Hoe zou dit komen?
Waarom drong het niet door tot de massa Vlamingen?
Boeken waren niet de meest aangewezen weg om de
Vlamingen bewust te maken van een groots verleden aangezien
velen niet konden lezen of schrijven. Er was immers nog
geen leerplicht, enkel de kinderen van gegoede burgers konden
naar school. (De leerplicht werd pas ingevoerd in 1914, van zes
tot veertien jaar.) Bovendien hadden velen geen geld om die
boeken te kopen!
Wat bereikte de uitgave van dit boek dan wel? Het waren in
principe schrijvers uit een Vlaamsgezinde middenklasse zoals
Hendrik Conscience die startten met de het promoten van het
Nederlands. Ze toonden aan dat die taal (het Nederlands) ook
een cultuur- en een bestuurstaal kon zijn.
Bordschema (midden) (aanvullen)
2 Fase v/d EERSTE BEWUSTWORDING ➔ Midden 19 e E:
Vlaamsgezinde middenklasse? –> Politieke weg
–> culturele weg: Ned. =
cultuur- en bestuurstaal
Hermes | Jaargang 10 | nr. 3 | september 2006
Literatoren, schrijvers zoals Hendrik Conscience trachtten de
Vlamingen dus bewust te maken van de onderdrukking waaronder
zij leefden, mensen zoals Conscience werden zogenaamde
‘taalminnaars’ genoemd. In de tweede helft van de negentiende
eeuw begon hun doel concrete vormen aan te nemen,
stelselmatig begon immers een echte ‘Vlaamse Beweging’ zich
te manifesteren.
We spreken over een ‘Vlaamse Beweging’ van zodra de zogenaamde
taalminnaars zich gingen groeperen! Deze enkelingen
organiseerden zich echter niet in 1 groep, maar er ontstonden
drie groeperingen langs de 3 ideologische zuilen.
➔ Kunnen jullie mij soms nog zeggen wat een ideologische
zuil precies is?
De ideologische zuilen zijn de peilers waarrond ideeëngoed is
opgebouwd. Ik wil zeggen ideeën die een welbepaalde groep,
ordenen rond eenzelfde peiler. Mensen die dezelfde opvattingen
omtrent de maatschappij aanhangen worden geplaatst binnen
éénzelfde zuil.
➔ Welke 3 ideologische zuilen bestonden er in de tweede helft
van de negentiende eeuw?
De katholieke, liberale en socialistische zuil
De katholieken groepeerden zich binnen het Davidsfonds, de
liberalen binnen het Willemsfonds en de socialisten binnen het
Vermeylenfonds. Deze groepen gingen vanaf nu de belangen
van de Vlaamse taal verdedigen. Met hun taalbeweging ijverden
ze voor de tweetaligheid in Vlaanderen, dus een erkenning
van de ‘Vlaamse taal’!
Bordschema (midden) (aanvullen)
3) fase van GROEPSVERZET ➔ 2 e helft 19 e eeuw:
– Liberalen: Willemsfonds
– Katholieken: Davidsfonds
– Socialisten: Vermeylenfonds
→ Politieke weg: Nederlands als bestuurstaal
De Nederlandstalige burgers moesten volgens de voorvechters
van de Vlaamse Beweging bovendien evenwaardig worden
behandeld als Franstaligen. Dat dit niet altijd het geval was zien
we in het volgende document.
Document 4: Veroordeling van Coucke en Goethals. (Projecteren)
➔ Hoe blijkt uit dit document dat Jan Coucke en Pieter
Goethals, twee Vlaamse arbeiders die werkzaam waren in
Wallonië werden benadeeld t.o.v de Franstaligen?
Het lag aan het feit dat het proces in het Frans werd gevoerd,
een taal die Jan Coucke en Pieter Goethals niet machtig waren.
Doordat beide mannen geen Frans spraken en de rechters op
hun beurt geen Nederlands verstonden, kwamen de bewijzen
voor hun onschuld nooit aan bod. (Bovendien bestond een

ongeschreven regel die zei: wanneer een Franse wettekst in
strijd is met de Nederlandstalige vertaling ervan, de Franse tekst
doorslaggevend is.)
Ook in de VSA werden groepen van de bevolking gevoelig onderdrukt!
De negers in de VSA werden bv. veel sneller tot de doodstraf
veroordeeld! Of vergelijken we dit bijvoorbeeld met de
situatie van de Marokkanen of andere allochtonen hier bij ons.
Zij worden dikwijls reeds veroordeeld op basis van hun
‘Marokkaan-zijn’.
➔ Wat zou de invloed hiervan zijn op de sympathie van de
Vlamingen voor de Vlaamse Beweging? Of zou dit de Vlaamse
Beweging vooruit helpen of eerder tegenwerken?
In Vlaanderen ontstond grote opschudding. De Vlamingen
toonden steeds meer sympathie voor de Vlaamse Beweging.
Deze zaak en andere analoge zaken hebben voor de eerste taalwet
gezorgd.
De eerste taalwet kwam er in 1873: deze wet legde n.a.v. de feiten
vast dat het Nederlands moest ingevoerd worden in het
rechtsapparaat. Dus Nederlandstalige burgers moesten in de
eigen taal berecht worden. Het betekende echter niet dat vanaf
nu deze wet zonder fouten werd toegepast, inbreuken werden
nog steeds gepleegd. Maar de Vlaamse Beweging stond toch
alweer een stapje verder. (10 jaar later (1883) werd de tweede
taalwet gestemd: Verplicht onderricht in het Nederlands in de
lagere jaren van de rijksscholen, uiteraard enkel in Vlaanderen.)
De wet op papier werd dus weldegelijk nog niet altijd zorgvuldig
in de praktijk gebracht, maar het feit dat de wet op papier
stond, was toch al een hele verwezenlijking voor de Vlaamse
Beweging. Eigenlijk was de zaak rond, het was alleen nog wachten
op het toepassen ervan…
Bordschema (midden) (aanvullen)
4) fase v/d SCHIJNTOEGEVINGEN ➔ Eind 19 e eeuw
→ juridische weg: Eerste taalwetten (1873,1883)
Op het einde van de negentiende eeuw, begin twintigste eeuw
zal de Vlaamse Beweging een nieuwe doorslaggevende richting
uitgaan.
Document 3: De Vlaamse Beweging.
➔ Blijft de beweging enkel ijveren voor het Nederlands als cultuur-
en bestuurstaal? Wat heeft Lodewijk de Raet hieromtrent
te zeggen? (Welk nieuw domein uit de geschiedenis wordt door
hem betrokken in de Vlaamse Beweging?)
Neen. In de tweede helft van de negentiende eeuw komt een
minder idealistische beweging op de proppen. (Ik bedoel hiermee
dat de Vlaamse Beweging in feite tot hiertoe nog geen concrete
maatregelen had genomen, de voorvechters drongen nog
niet door in alle geledingen van de maatschappij waardoor zij
nog geen macht hadden om hun stempel te drukken.) Lodewijk
de Raet o.a. is er van overtuigd dat de Vlamingen pas als volk
meetellen wanneer zij zich ook economisch zouden manifeste-
Hermes | Jaargang 10 | nr. 3 | september 2006
ren. Eerst moest men zich economisch ontvoogden om zich uiteindelijk
ook cultureel te kunnen onderscheiden.
➔ Hoe moesten de Vlamingen die economische macht veroveren
volgens Lodewijk de Raet?
De vervlaamsing van de nijverheid en de handel. Vlamingen
moesten m.a.w. trachtten belangrijke posities in te nemen in de
handel en nijverheid. Vlamingen moeten zich volgens de Raet
laten gelden als volwaardige burgers binnen het economisch
bestel en ook hoge posities gaan bekleden.
Toen men in Limburg een vondst deed van steenkool (voordien
werd er alleen steenkool ontgonnen in Wallonië cf. de
Borrinage) betekende dit het begin van een economische
opmars voor Vlaanderen.
➔ Wat betekent economische macht (voor Vlaanderen) concreet?
Als de economie goed draait, wat zijn dan de gevolgen?
(Waarom is het eigenlijk zo belangrijk voor een volk dat haar
economie goed draait?)
Men heeft dan voldoende geld in voorraad. Geld betekent op
zijn beurt: macht en dus de macht om de eigen stempel door te
drukken, zo gebeurde het ook met Vlaanderen en de Vlaamse
Beweging. Dus de economische weg moest zeker door de
Vlaamse Beweging worden bewandeld. Wanneer men daadwerkelijk
over macht beschikte dan kon men tevens ijveren voor
een correcte naleving van de taalwetten.
Bordschema (midden) (aanvullen)
5) fase v/h EERSTE MACHTSBESEF ➔ Eind 19 e E - Begin 20 ste E
→ Economische weg: Geld = macht
Zoals jullie kunnen zien doorloopt een bevrijdingsbeweging een
hele levensloop vooraleer zij werkelijk op de voorgrond kan treden
en macht heeft verworven. Zo is het dus ook geschied met
de Vlaamse Beweging.
Uiteraard is de zesde en laatste fase, de fase van de werkelijke
doorbraak voor de Vlaamse Beweging geweest. Deze zesde fase
situeren we na de eerste wereldoorlog, na een tijd waarin
Vlamingen aan het front weeral eens moesten onderdoen voor
de Franstalige medestrijder. Vlamingen streden immers samen
met de Franssprekende aan het front, dit verliep echter niet
altijd even smetteloos. Een werkelijke doorbraak van een bevrijdingsbeweging
komt er dus pas nadat de onderdrukte groep
(hier: de Vlaming) genoeg heeft van vernedering en zich er ten
gronde van bewust is geworden.
Document 5: Taalwantoestanden aan het front bekritiseerd na
de oorlog.
➔ Kijk eens goed naar de twee delen van de cartoon, links en
rechts. Welk deel slaat op de situatie tijdens de oorlog, welk
deel op de situatie na de oorlog.
Links: tijdens WOI
Rechts: na WOI
35

➔ Omschrijf de verhouding Vlaams-Frans tijdens de oorlog en
na de oorlog. Hoe gedragen de Vlamingen zich ten opzichte van
hun Franstalige meerdere?
Tijdens de oorlog lijkt hij onderdanig, na de oorlog is hij ongehoorzaam.
De situatie aan het front was als volgt: wijl de Franstalige officiers
de bevelen gaven, riskeerden de ‘dappere’ Vlamingen hun
leven in de loopgraven. Bovendien werden de bevelen veelal
niet begrepen waardoor de Vlaamse strijders aan hun lot werden
overgelaten. Vele eretekens en ‘sterren’ hebben deze Franse
officieren te danken aan de Vlaamse held, zo stelt het VOS, de
Vlaamse Oudstrijders Bond.
In de eerste wereldoorlog ontstond een Vlaamse frustratie in
het Belgisch leger aan het IJzerfront. Doordat de Vlamingen
vonden dat ze tijdens WOI onrechtvaardig werden behandeld,
(bv. zij moesten de gevaarlijkste en meest zinloze opdrachten
volbrengen of Vlaamse gesneuvelden kregen een Franstalig
opschrift op de zerkjes wat getuigde van weinig respect.) ontstond
bij tal van soldaten een Vlaams bewustzijn dat fulmineerde
in een radicaal-flamingantische Frontbeweging. (De
leden van de Vlaamse Beweging werden flaminganten
genoemd, vooral door hun tegenstanders.) Het zijn de meest
radicale leden van de Frontbeweging die wat later een
Frontpartij zullen oprichten.
➔ Wat zou de oprichting van een eigen politieke partij die de
Vlaamse belangen verdedigt, kunnen betekenen voor de
Vlaamse Beweging?
Van dan af kunnen we spreken van de ware doorbraak van de
Vlaamse beweging, een bevrijdingsbeweging die ijvert voor de
bevrijding van de Vlamingen onder het juk van de Franstaligen
en dit onder het motto van een politiek programma: Vlaanderen
onafhankelijk!
Bordschema (midden) (aanvullen)
6) Fase v/d GROTE DOORBRAAK ➔ Na WOI
→ reële politieke weg: oprichting partij
36
Hermes | Jaargang 10 | nr. 3 | september 2006
Zoals jullie kunnen zien wordt de reactie van de Vlamingen op
de Franstalige macht in België steeds scherper, radicaler. Daar
komen natuurlijk ook radicale partijen van en zo zijn we met
‘Vlaanderen onafhankelijk’ beland bij extremisme, zie bijvoorbeeld
de extreem-rechtse partij Vlaams-Belang en haar Vlaamsnationalistische
opvattingen. Over dit extremisme, maar ook
gematigde stemmen binnen de Vlaamse Beweging zullen we
het volgende week hebben.
3) Evaluatie
Het bord wordt afgedekt en als herhaling krijgen alle leerlingen
drie vragen waarmee ze de les kunnen synthetiseren:
➢ Omschrijf elk van de zes fasen van een 'bevrijdingsbeweging'
met een goed trefwoord.
➢ Illustreer elk van die fasen aan de hand van een voorbeeld uit
de geschiedenis van de Vlaamse Beweging in de 19 de eeuw
Tenslotte worden (afhankelijk van de resterende tijd een aantal
documenten geprojecteerd en duiden we telkens een leerling
aan die antwoordt bij welke fase dit document aansluit:
➢ Document: Uit: Witte, E. De Politieke geschiedenis van
België. Van 1830 tot heden. Standaard Uitgeverij,
Antwerpen, 1997, p. 58. (Doorbraak)
➢ Document: Filmfragment Robbe de Hert, ‘De Witte van
Sichem’. (de witte leest aan zijn makkers een stuk voor uit de
leeuw van Vlaanderen en daarna spelen ze het na)
(Bewustwording)
➢ Document: Foto van het lakenmeestershuis aan de
Vrijdagsmarkt in Gent, het hoofdgebouw van het
Willemsfonds. Op de gevel staat: “Willemsfonds” (verticaal
geschreven), “volksvoordrachten” en “volksboekerijen”.
(Groepsverzet)
(http://users.pandora.be/frankie.schram/tijd/defaultt.html)
➢ Document: De verschillende taalwetten, uit: Federaal
België : Brochure bij het didactisch pakket over de staatshervorming.
Federale Voorlichtingsdienst, Brussel, s.d., p. 13.
(Schijntoegevingen)