klik hier voor de bijlage bij dit bericht ... - de Aardespiegel

edactioneel
Europa heeft zo haar wonden. Denk
aan de eerste en de tweede wereldoorlog
en de koude oorlog. En de
samenhang daartussen. Nooit meer
oorlog in Europa, zeiden ze. Intussen
is er de EU en de Euro. Intussen
is er crisis.
Ook de Allgemeine Anthroposophische
Gesellschaft heeft zo haar
wonden. Denk aan de ruzies die
uitbarstten na de dood van Rudolf
Steiner tussen de verschillende bestuursleden
en hun aanhangen.
Denk aan de wederzijdse beschuldigingen
en uitsluitingen in de jaren
twintig en dertig van de twintigste
eeuw. Is er een samenhang tussen
het onvermogen van antroposofen
om een ‘harmonie van de harten’ te
vormen en de opkomst van de nazi’s?
Ook nu is er weer grote verdeeldheid
onder antroposofen. Deze
keer gaat het om de wonden van
Judith von Halle. Zij heeft de stigmata,
de wondtekenen van Christus.
Sergej Prokofieff, lid van het
huidige bestuur van de Allgemeine
Anthroposophische Gesellschaft,
zegt dat als de onderzoeksmethoden
van Judith von Halle zich breed
zouden maken binnen de vereniging,
dat dit het einde van de antroposofie
zou betekenen.
Wat zal er met Europa gebeuren
als het de mensen die zich antroposofen
noemen wederom niet lukt
om zoals Rudolf Steiner tijdens de
Kerstconferentie van 1923/1924
aan hen vroeg om ‘een harmonie
van de harten’ te creëren?
Jac Hielema
Moeten we nog verder met de euro? door Arjen Nijeboer
Het is tijd om een evidente waarheid onder ogen te zien: de euro is een politieke constructie die geen economi-
sche basis heeft. De euro kon er alleen komen door het ondemocratische karakter van de Europese Unie. De
eurocrisis wordt nu aangepakt met maatregelen die de democratie alleen maar verder in het slop brengen: het
Europees Stabiliteits Mechanisme (ESM) en de nieuwe Europese begrotingsregels. Het is tijd om naar alternatie-
ven voor de euro te kijken.
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Stigmata door Stephan Geuljans
Volgens Sergej Prokofieff, bestuurslid van de Allgemeine Anthroposophische Gesellschaft, deugen de onder-
zoeksmethoden van Judith von Halle niet. Hoe vrij en verdraagzaam ís het geestesleven binnen de vereniging,
die tenslotte een vereniging voor Geesteswetenschap is? Is Antroposofie alleen dat-wat-Steiner-gezegd-heeft
(wat niet alleen over kennis gaat, maar ook over het hebben van een machtspositie wat betreft het bepalen van
de juiste interpretatie daarvan!), of is antroposofie een geesteswetenschap die evolueert en die verschillende
beoefenaren heeft? In het licht van dat laatste is het toch eigenlijk zaak om gewoon te onderzoeken hoe het pre-
cies zit met het soort waarnemingen die Judith von Halle heeft. Volgens Stephan Geuljans zijn die niet in tegen-
spraak met de dingen die Rudolf Steiner over hedendaagse inwijding gezegd heeft.
Kunstspiegel - I love Donald Judd door Evelien Nijeboer
I love Donald Judd, een schilderij van Gijs Frieling, is niet alleen een schilderij, het is ook een stuk kunsttheorie.
Een schilderij dat tegelijkertijd theorie is? Evelien Nijeboer legt het uit.
PvvdA - een politieke column door Jac Hielema
Het regeerakkoord “weerspiegelt onze zoektocht naar het beste van twee werelden”, schrijven Diederik Samsom
en Mark Rutte. Welke twee werelden bedoelen ze? Waarschijnlijk het liberalisme en de vrije markteconomie
enerzijds en de sociaal-democratie en de staat anderzijds. Redden zij met het beste uit twee werelden Nederland
uit de crisis?
antroposofie, kunst en actualiteit
En verder:
In Kunstspiegel bespreekt Evelien
Nijeboer een werk van Gijs Frieling.
In de rubriek recensie wordt
Schaamteloos Knoeiwerk van Paul
de Roo besproken.
In de Column van Werner Govaerts
vertelt Werner over het bezoek
met zijn klas aan de geboorteplaats
van Nikolaus von Kues.
In vraag van een lezer stelt Nico
Landsman vragen bij de artikelen
van Stephan Geuljans over het
Steiner/Libet-experiment. Stephan
Geuljans reageert.
colofon
www.aardespiegel.nu
donderdag 15 november 2012
tweede jaargang Nr. 28
“Mag vanuit het gezichtspunt, dat
uit het enkel intuïtief beleefde
denken volgt, verwacht worden,
dat de mens behalve zintuigelijke,
ook geestelijke waarnemingen
kan hebben? Dat mag verwacht
worden. Want, ook al is enerzijds
het intuïtief beleefde denken een
in de mensengeest zich voltrekkende
actieve gebeurtenis, zij is
anderzijds tegelijkertijd een geestelijke
buitenzintuigelijke waarneming."
de volgende De Aardespiegel
1 terug naar boven
Rudolf Steiner
Filosofie van de Vrijheid

Beste lezers,
Sinds april 2011 werken www.aardespiegel.nu we aan de ontwikkeling - donderdag van 15 De november Aardespiegel. 2012 - tweede Intussen jaargang hebben Nr. 28ruim
vijfhonderd mensen
zich aangemeld om elke vier weken een nummer te ontvangen. Inhoudelijk lijkt het goed te gaan, er zit al-
lerlei nieuw onderzoek in het vat.
Echter, de schijnbare geestelijke gezondheid waarin De Aardespiegel verkeert, spiegelt zich niet in een finan-
ciële gezondheid. Sinds 1 september 2012 maakten in totaal negen mensen € 378,-- over als kwartaal-, halfjaar-
of jaarbijdrage. Verder komt er maandelijks € 44,- binnen van in totaal vijf mensen. Deze situatie noopt ons de
vraag te stellen of er werkelijk behoefte is aan De Aardespiegel.
In gesprekken die we de afgelopen tijd voerden met verschillende instellingen over financieringsmogelijkheden
kwam naar voren dat we een kwaliteitsproduct leveren waar we geld voor zouden moeten vragen. Op grond van
die gesprekken hebben we besloten om per 1 januari 2013 een minimum bedrag voor een abonnement te vragen
van € 21,-- ineens of € 3,-- per maand. Als u daarbovenop nog een schenking wilt doen, graag.
We zijn benieuwd naar uw respons, want we willen graag weten hoe groot de behoefte is aan het product dat
wij maken. Bij onvoldoende belangstelling overwegen we te stoppen met het maken van nieuwe nummers van De
Aardespiegel.
Als u vragen heeft, dan vernemen wij die graag. U kunt contact met ons opnemen via info@aardespiegel.nu.
met vriendelijke groet,
Jac Hielema,
Evelien Nijeboer en
Stephan Geuljans
U kunt uw bijdrage storten op rekeningnummer: 1985.64.546 ter attentie van Stichting Goj te Zwolle.
Als u direct wilt overmaken door middel van internetbankieren, dan kunt u gebruik maken van de link naar uw
eigen bank:
www.asn.nl
www.triodos.nl
www.rabo.nl
www.ing.nl
www.abnamro.nl
www.snsbank.nl
www.frieslandbank.nl
Bij een overboeking vanuit België of elders in het buitenland heeft u de IBAN en BIC code nodig van de Trio-
dos. Deze codes zijn:
IBAN: NL 82 TRIO 0198 5645 46
BIC: TRIONL2U
2 terug naar boven

colofon
De volgende Aardespiegel verschijnt
donderdag 13 december
2012 rond het middaguur.
De deadline voor kopij is de
maandagmiddag ervoor om 13
uur.
De Aardespiegel is een initiatief
van Jac Hielema en wordt uitgegeven
door Stephan Geuljans,
Evelien Nijeboer en Jac Hielema.
De Aardespiegel wordt geleid
door de kernredactie bestaande
uit Stephan Geuljans, Evelien
Nijeboer en Jac Hielema.
Aan dit nummer van De Aardespiegel
werkten mee:
• Arjen Nijeboer
• Stephan Geuljans
• Evelien Nijeboer
• Jac Hielema
• Werner Govaerts
• Nico Landsman
• en vele vele anderen.
Wilt u voortaan ook De Aardespiegel
ontvangen? Op
www.aardespiegel.nu kunt u zich
aanmelden.
De Aardespiegel is geheel afhankelijk
van donaties.
Schenkingen kunt u storten op
rekeningnummer:
1985.64.546
ter attentie van Stichting ter bevordering
van GeesteswetenschappelijkeOnderzoeksjournalistiek
te Zwolle
Moeten we nog verder met de euro?
door Arjen Nijeboer
Het is tijd om een evidente waarheid onder ogen te
zien: de euro is een politieke constructie die geen eco-
nomische basis heeft. De euro kon er alleen komen
door het ondemocratische karakter van de Europese
Unie. De eurocrisis wordt nu aangepakt met maatrege-
len die de democratie alleen maar verder in het slop
brengen: het Europees Stabiliteits Mechanisme (ESM)
en de nieuwe Europese begrotingsregels. Het is tijd om
naar alternatieven voor de euro te kijken.
De eurocrisis heeft een fundamenteel probleem van de
euro voor iedereen blootgelegd: het feit dat het geen
economische aangelegenheid, maar een politieke con-
structie is. De euro is vooral ingevoerd om de EU-in-
woners een tastbaar symbool van Europese eenheid in
handen te geven.
politieke constructie
Europa bestaat uit zeer ongelijke economieën: hoog-
ontwikkelde zoals de Duitse, Nederlandse en Scandina-
vische economieën bestaan naast veredelde ontwikkelingslanden als Griekenland en Portugal. Zulke economieën
kunnen niet zomaar samen één munt hebben. Als er onevenwichtigheden optreden in een economisch gebied, kan
een centrale bank ingrijpen met instrumenten als de rentestand en het beïnvloeden van de geldhoeveelheid in
omloop. Dat ingrijpen moet uiteraard aangepast zijn aan de plaatselijke economische omstandigheden. Met de
euro is dat onmogelijk geworden. ”De euro is economisch gezien een mislukt experiment. Heterogene landen
kunnen niet één munt hebben. Een econoom zou de eurozone nooit hebben bedacht”, schreef de econoom Jaap
van Duijn onlangs in NRC Handelsblad.
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Vanaf het begin van de pogingen om de euro in te voeren, is er verzet van economen geweest. In Nederland
ondertekenden een groep van 70 economen in 1997 een verklaring tegen de euro, opgenomen in het boek De
prijs van de euro. In Duitsland publiceerden 62 economieprofessoren een manifest tegen de Europese Monetaire
Unie. Ze stelden dat “de economisch zwakkere Europese partnerlanden bij een gemeenschappelijke munt een
versterkte concurrentiedruk ondergaan, waardoor ze op grond van hun geringere productiviteit en concurrentie-
vermogen een hogere werkloosheid zullen krijgen. Hoge transferbetalingen (van rijkere naar armere eurostaten –
red.) in de zin van een ‘Finanzausgleich’ worden daarmee noodzakelijk.” In 1998 volgde een tweede beweging van
meer dan 160 economieprofessoren die zich verzetten tegen de euro.
Een land als Griekenland, volop een Balkanland, is niet op economische maar op politieke gronden in de euro
3 terug naar boven

(en in de EU) opgenomen. Griekenland was (net als Italië) één van de landen die na 1945 via democratische ver-
kiezingen communistisch zouden kunnen worden. Daarom werd ze vanaf het begin bij de EU (die onder andere is
opgericht om een front tegen het communisme te vormen) en de NAVO getrokken. In 2002 sjoemelde Grieken-
land zich de euro in door – op advies van Goldman Sachs – een lening van 10 miljard tijdelijk tegen een fictieve
koers in te ruilen tegen dollars en yens. Dit scheelde 1 miljard euro in de boeken. Goldman Sachs kreeg voor de-
ze ‘swapdeal’ overigens een fikse provisie.
gebrek aan democratie
De euro heeft er alleen kunnen komen door het ondemocratische karakter van de Europese Unie. Vanaf het begin
is een anti-democratische tendens werkzaam in de EU. Dit wordt besmuikt toegegeven door EU-insiders. “Als de
EU lid wilde worden van zichzelf, zouden we haar moeten afwijzen vanwege te ondemocratisch”, aldus de toenma-
lige EU-commissaris van uitbreiding Günter Verheugen. Jacques Delors, oud-voorzitter van de Europese Commis-
sie, noemde de EU een “zachte tirannie”. Jean-Claude Juncker, premier van Luxemburg en EU-vergadertijger, leg-
de als volgt uit hoe de Europese ‘democratie’ werkt: “Wij besluiten iets, lanceren het en wachten een tijdje af, of
er iets gebeurt. Als er dan geen geschreeuw of opstanden uitbreken, omdat de meesten totaal niet begrijpen wat
er besloten werd, dan gaan we door – stap voor stap, tot er geen weg terug meer is.”
Het ondemocratische karakter van de EU is deels een cultuurprobleem van mensen als Juncker, maar ligt ze-
ker ook op institutioneel vlak verankerd. Het kernprobleem is dat de EU een zeer ongelukkige mengvorm is tus-
sen een federale staat (bondsstaat) en een intergouvernementeel samenwerkingsverband van soevereine staten
(statenbond).
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Een federale staat heeft een aantal bevoegdheden volledig overgenomen van haar deelstaten, die niet meer
(unaniem) hoeven in te stemmen met beleid om het toch van kracht te laten worden, maar daar staat tegenover
dat een federale staat een volledig ontwikkelde democratie heeft waarbij het parlement de uiteindelijke zeggen-
schap heeft over (grond)wetten, de regering aanstelt en individuele kabinetsleden naar huis kan sturen.
Een intergouvernementeel (interstatelijk) samenwerkingsverband heeft zo’n volledige democratie niet. Maar
dat is ook niet direct nodig, omdat de deelnemende staten allen moeten instemmen met verdragen of afspraken,
zodat geen enkele staat overstemd kan worden. De nationale parlementen controleren dan de eigen kabinetsle-
den die samen het bestuur van zo’n samenwerkingsverband vormen.
De EU is een raar mengsel van beide, die neerkomt op ‘the worst of both words’. De EU heeft wel toenemend
de macht en het zelfstandige karakter van een federale staat, maar niet het democratische systeem dat daarbij
hoort. Europese verdragen (de ‘grondwet’) behoeven de instemming van alle regeringsleiders, en vervolgens van
alle nationale parlementen, maar omdat de regeringsleiders achter gesloten deuren vergaderen, kan een afzon-
derlijk parlement nooit het optreden van haar regeringsleider beoordelen. Ze kent alleen het eindresultaat, en
dan is het slikken of stikken. De Raad van Ministers, die besluit over de ‘wetgeving’ van de Europese Unie, besluit
sinds het Verdrag van Lissabon wel in het openbaar, maar hierbij geldt een gekwalificeerde meerderheid en kun-
nen lidstaten dus worden overruled. Het Europees Parlement kan de democratische gaten niet dichten, omdat ze
de Europese ‘regering’ (de Europese Commissie en de Raad) niet kan kiezen en ook niet naar huis kan sturen.
Het Europees Parlement moet wel instemmen met de benoeming van de Europese Commissie door de lidstaten,
maar de Commissie of de Raad als zodanig komen niet voort uit het Europees Parlement (zoals in de nationale
democratieën) en het Europarlement kan geen individuele Commissieleden naar huis sturen. Het Europarlement
4 terug naar boven

heeft over veel beleidsterreinen nog steeds niets te zeggen, en het systeem van ‘codecisie’ (het gezamenlijke
besluitvormingsproces) is voor buitenstaanders haast niet te volgen. De fundamentele institutionele problemen
van de EU zijn door het Verdrag van Lissabon (de crypto-Europese Grondwet) niet opgelost. Hooguit zijn er enke-
le scherpe kantjes van afgehaald.
Tussen het federale en het intergouvernementele model blijft een stuk niemandsland over, dat wordt bevolkt
door een onoverzichtelijke brei van duizenden ambtelijke commissies, lobbyisten en (non gouvernementele orga-
nisaties) ngo’s. Niemand heeft hier grip op.
Het mag dan ook geen verbazing wekken als we horen dat de euro mede is ingevoerd dankzij schimmige lob-
byclubs als Bilderberg, het semi-geheime netwerk van toppolitici, bankiers en CEO’s dat jaarlijks gedurende drie
dagen bijeenkomt om de loop van de ‘grote politiek’ te bespreken. In een interview met de internetkrant EU Ob-
server in maart 2009 legde Bilderberg-voorzitter en oud-EU-commissaris Etienne Davignon uit hoe Bildberg een
cruciale rol heeft gespeeld bij de totstandkoming van de Euro. Inmiddels zijn de Bilderberg-leden Mario Draghi,
Mario Monti en Herman van Rompuy respectievelijk president van de ECB, premier van probleemland Italië en
voorzitter van de Europese Raad geworden. Van Rompuy werd Raadsvoorzitter nadat hij op een Bilderberg-diner
had gepleit voor de invoering van een Europese belasting.
Tegen wat normaal verwacht had mogen worden, werden er nauwelijks referenda gehouden over de invoering
van de euro. Van de 17 eurolanden hielden alleen Denemarken en Zweden een referendum, en in beide landen
werd de invoering van de munt afgewezen. Zij zijn tot vandaag buiten de euro-zone gebleven en zijn daar niet
bepaald rouwig om.
ESM en begrotingsregels
Het Europees Stabiliteits Mechanisme (ESM) is samen met de Europese begrotingsregels het belangrijkste ant-
woord van Europese politici op de voortslepende eurocrisis. Beide versterken het anti-democratische karakter van
de Europese Unie alleen maar.
Het ESM is een speciaal fonds van 700 miljard euro waarmee probleemlanden als Griekenland, Portugal en
Italië kunnen worden geholpen bij financiële nood. De 700 miljard is bijeengelegd door de Europese lidstaten. De
eurolanden moeten de komende jaren 80 miljard contant aan het ESM overmaken, de overige 620 miljard bestaat
uit garant stellen van eurolanden. Al met al zit Nederland er voor 40 miljard in. Een en ander is geregeld in het
ESM-verdrag (‘Verdrag tot Oprichting van het Europees Stabiliteits Mechanisme’). Het ESM is sinds oktober 2012
van kracht.
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Nu de nationale parlementen het ESM-verdrag eenmaal hebben goedgekeurd, kan het ESM van lidstaten on-
gelimiteerd eisen dat ze hun bijdrage aan het ESM verhogen. Nationale staten moeten dan binnen een week over
de brug komen. Nationale parlementen of het Europarlement hebben hier geen enkele zeggenschap meer over.
Omdat het ESM-bestuur bestaat uit de nationale ministers van Financiën, die doorgaans unaniem beslissen, kun-
nen nationale regeringen niet overruled worden door het ESM. Daarom is het verwijt aan het ESM supranationaal
te zijn, in beginsel onjuist. Maar het ESM is wel supra-democratisch. De parlementaire democratie heeft het na-
kijken. Al wilde een parlement controle uitoefenen over haar minister van Financiën, het ESM-bestuur besluit ach-
ter gesloten deuren, dus kunnen parlementariërs in de praktijk niets.
Opmerkelijk is bovendien dat het ESM zichzelf, haar fondsen en al haar medewerkers juridische immuniteit
heeft verleend, terwijl het verdrag nadrukkelijk stelt dat het ESM wel de volledige bevoegdheid heeft om juridi-
5 terug naar boven

sche procedures aan te spannen. Mochten parlementen alsnog dwars gaan liggen, bijvoorbeeld door te dreigen
met het naar huis sturen van een nationale regering, dan kan zo’n land juridisch gedwongen worden alsnog fi-
nancieel over de brug te komen.
Onder de Europese begrotingsregels moet elke lidstaat onder andere zijn begroting vooraf aan de Europese
Commissie voorleggen, die sancties kan opleggen als iets niet deugt.
Zo’n constructie kan er alleen doorgedrukt worden vanwege de aanhoudende eurocrisis, die politici overal in
Europa angst aanjaagt. Zonder crisis zouden zulke vérgaande stappen nooit gezet worden. Nu eenmaal is geko-
zen voor de euro, blijkt bij de eerste crisis dat de euro-constructie alleen overeind gehouden kan worden als ze
wordt gevolgd door verdere stappen in de politieke integratie. Zoals Mario Monti, de Italiaanse premier en Bilder-
berg-insider het eind januari 2012 verwoordde: “De Europese begrotingsregels zijn de eerste stap op weg naar
een fiscale unie.”
alternatieven
Een valuta is een intrinsiek economische aangelegenheid. Geld dient om de handel in goederen en diensten te
vergemakkelijken. Geld is een boekhouding van de reële economie van goederen en diensten. Een professor
hoort niet tot de economie, maar als hij een boek schrijft en aanbiedt dan is dat voor de economie een verhan-
delbaar product. Een munteenheid hoort daarom organisch ingebed te zijn in het economische leven, evenals de
instellingen die die munt beheren en reguleren.
Er is al een beweging in die richting gemaakt door centrale banken onafhankelijk te maken van de staat. Dit
laat zien dat men begrijpt dat een munt niet op politieke gronden kan worden beheerd. Maar die onafhankelijk-
heid van de staat is maar relatief. Presidenten van centrale banken worden typisch benoemd door de regering, en
de munt is een politieke instituut doordat ze bij wet tot ‘wettig betaalmiddel’ van een land (een politieke eenheid)
is gemaakt.
We weten allemaal dat economische gebieden vaak niet samenvallen met politieke grenzen. Delen van Neder-
land en Duitsland doen meer zaken met elkaar dan binnen de eigen landsgrenzen, en dit geldt voor allerlei gebie-
den in Europa. Ook weten we dat een munt slechts zolang kan bestaan, als er burgers, banken en bedrijven er
vertrouwen in hebben. Dit vertrouwen is van economische aard. Het wordt vooral gevoed door economische
ideeën en percepties, niet door politieke. De eurocrisis zou aanleiding moeten zijn om ons stevig bewust te wor-
den van dergelijke feiten.
Het bovenstaande maakt ook duidelijk waarom het inruilen van de euro voor de oude nationale munten niet
de ideale oplossing is. Het zou een terug naar af zijn. In plaats daarvan zouden munteenheden tot stand moeten
komen die zuiver een uitdrukking zijn van de onderliggende economische realiteit. Ze zouden ingesteld en gedra-
gen moeten worden door alle actoren in een economie – banken, bedrijven en consumentenorganisaties – waarbij
de economische grenzen zich weinig van landsgrenzen aan hoeven te trekken.
Ideeën over de invoering van een neuro en een zeuro (een Noord-Europese en Zuid-Europese euro) – die we
her en der horen – gaan al in die richting, maar dan wordt er nog steeds gedacht in termen van staten die samen
een munt invoeren.
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Een eerste stap zou het toelaten van concurrerende munten naast de bestaande munt(en) kunnen zijn. Een
voorbeeld levert Zwitserland. Hier bestaat al sinds de jaren ’30 een alternatieve munteenheid – de Wir, die wordt
uitgegeven door de Wir Bank – die een stevige concurrent is van de Zwitserse Frank. Omgerekend in Zwitserse
referenties
ESM Verdrag:
http://www.european-council.eur
opa.eu/media/582895/10-tesm2.
nl12.pdf
B.S. Frey en R. Eichenberger, The
new democratic federalism for
Europe: functional, overlapping
and competing jurisdictions
(Cheltenham: Edward Elgar Pub,
2004)
R. Huber, ‘Der Kasinokapitalismus
gefährdet die Demokratie’, MD
Magazin, 4, 2011
A. Oldag en H-M. Tillack, Raumschiff
Brüssel: Wie die Demokratie
in Europa scheitert (Frankfurt:
Fischer, 2005)
A. Rettman, ‘Jury’s out on future
of Europe, EU doyen says’,
EUobserver.com, 16 maart 2009
G. Reuten, K. Vendrik en R.
Went, De prijs van de euro (Amsterdam:
Van Gennep, 1998)
B. Waterfield, J. Stares en C.
Freeman, ‘Herman van Rompuy:
Europe’s first president to push
for Euro tax’, The Telegraph, 22
november 2009
6 terug naar boven

Kenneth Echteld (1954, Paramaribo,
Suriname), Stigmata
Het werk van Kenneth kenmerkt
zich door zijn specifieke visie/filosofie
op belangrijke levensthema’s.
De schilderijen zijn kleurig
en robuust en laten de Zuid-
Amerikaanse roots van Kenneth
zien.
link: http://www.artkennie.nl
Franken, heeft de Wir Bank een balanstotaal van zo’n 4 miljard Frank. Bedrijven kunnen elkaar onderling betalen
in Wirs – of, zoals vaak gebeurt, in een combinatie van Franken en Wirs – maar ook consumenten nemen steeds
vaker deel in het Wir-systeem. Winkels en hotels laten via een bord bij de deur aan consumenten weten dat ze
hier ook met Wirs kunnen betalen.
Een oplossing voor de eurocrisis uitdenken is niet eenvoudig. Maar het bovenstaande voorbeeld moge duide-
lijk maken dat er voor de euro alternatieven zijn die bovendien op een totaal nieuwe grondslag functioneren. De
eurocrisis zou voor ons aanleiding moeten zijn deze grondig onder de loep te nemen.
Stigmata
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
de controverse rond de Duitse antroposoof Judith von Halle (inleiding door Evelien Nijeboer)
Arjen Nijeboer
door Stephan Geuljans
Judith von Halle draagt stigmata, de wondtekenen van Christus, en heeft daarmee samenhangend verschillende
vormen van helderziende waarneming. Rond haar persoon heerst controverse in de antroposofische beweging,
niet in de laatste plaats omdat Sergej Prokofieff lid van het bestuur van de Allgemeine Anthroposophische Gesell-
schaft (AAG) heeft verklaard het dragen van stigmata te beschouwen als zijnde 'niet-antroposofisch'. De helder-
ziende waarnemingen van Judith von Halle echter zijn dermate origineel en haar persoon dermate integer, dat
veel antroposofen zich daar weinig van aantrekken. Judith von Halle zelf mengt zich niet in die discussie, vertoont
7 terug naar boven

El Greco, Sint Franciscus ontvangt
de stigmata, 1590, olie op
linnen, 102 x 97 cm, Spanje.
zich weinig in het openbaar, en verdedigt alleen daar waar hoognodig haar integriteit. Het bekend worden van
haar stigmata is vooral te danken aan een priester die zijn biechtgeheim schond, en aan het feit dat zij een
rechtszaak moest voeren tegen de antroposofische instelling waar zij werkte, omdat die haar vanwege haar stig-
mata wilde ontslaan. Voor antroposofen gaat het in de kwestie “Judith von Halle” om veel meer dan alleen stig-
mata of de persoon Judith von Halle. Het gaat ook om de vraag: hoe vrij en verdraagzaam ís het geestesleven
binnen de Antroposofische Vereniging, die tenslotte een vereniging voor Geesteswetenschap is? Is Antroposofie
alleen dat-wat-Steiner-gezegd-heeft (wat niet alleen over kennis gaat, maar ook over het hebben van een
machtspositie wat betreft het bepalen van de juiste interpretatie daarvan!), of is antroposofie een geestesweten-
schap die evolueert en die verschillende beoefenaren heeft? In het licht van dat laatste is het toch eigenlijk zaak
om gewoon te onderzoeken hoe het precies zit met het soort waarnemingen die Judith von Halle heeft. Volgens
Stephan Geuljans zijn die niet eens in tegenspraak met de dingen die Rudolf Steiner over hedendaagse inwijding
gezegd heeft. (Evelien Nijeboer)
onverklaarbare wonden
Als klein kind hoorde ik voor het eerst over stigmata. Mijn moeder vertelde mij een herinnering uit haar jeugd die
zij had opgedaan in de Tweede Wereldoorlog. Haar vader was destijds arts in Roermond en kwam op een avond
zeer onder de indruk thuis na een bezoek aan een vrouwelijke patiënt. Hij had gezien dat zij in haar handen won-
den droeg op de plaats waar de handen van Christus doorboord waren. Hij had de wonden grondig onderzocht en
was tot de conclusie gekomen dat deze wonden van binnenuit waren ontstaan. Als wonden van binnenuit komen,
volgt er bijvoorbeeld geen ontstekingsreactie. Zij had duidelijk niet zich zelf verwond en als arts kon hij daar geen
verklaring voor vinden.
Het optreden van stigmata wordt meestal alleen geassocieerd met het Katholicisme. Het bekendst is misschien
wel het optreden van de stigmata van Franciscus van Assisi, de stichter van de Franciscaner-orde die leefde in de
12e eeuw na Christus. Meer recentelijk traden de stigmata op bij Anna-Katharina Emmerich (1774-1824), een
non in de Orde van de Augustijnen die onlangs in 2004 zalig werd verklaard door paus Johannes Paulus II. Anna-
Katharina Emmerich vertelde na het ontvangen van de stigmata gedetailleerd over haar waarnemingen over het
leven van Jezus Christus. Haar indrukken zijn onder meer verwerkt door Mel Gibson in zijn film “The Passion of
the Christ”. Stigmata is iets dat voor katholieken echt leeft. Ook in onze moderne tijd, maar het optreden van
wondtekenen van Christus komt dus ook voor bij niet-katholieken.
Judith von Halle
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
In 2004 verscheen een boek van Judith von Halle “Und wäre Er nicht auferstanden...”. Zij vertelt hierin vanuit een
soort “tijdreizen” indringend over de opstanding van Christus en het leven daar omheen. Judith von Halle is een
Duitse (en Joodse) antroposoof. Zij draagt stigmata (met name op vrijdag) en verdraagt behalve water geen
voedsel. Vooral het feit dat zij tevens antroposoof is bracht een schok te weeg in de antroposofische beweging
omdat haar methode om tot helderziende waarnemingen te komen anders is of in strijd lijkt te zijn met de scho-
lingsweg die Rudolf Steiner heeft ontwikkeld. Het is echter iets ingewikkelder dan het lijkt.
Judith von Halle zegt dat zij via een soort “tijdreizen” alle gebeurtenissen rond het leven van Christus en de
apostelen letterlijk kan beleven alsof zij daar feitelijk aanwezig is. Zij voelt, hoort en ziet alles concreet met haar
gewone aardse zintuigen. Als zij daar aanwezig is, hoort zij de mensen om haar heen spreken in verschillende
8 terug naar boven

talen en voelt bijvoorbeeld letterlijk de vochtige grond onder haar voeten. Zij ziet alles zoals voor ons mensen,
huizen, bomen en rivieren er voor onze fysieke ogen zouden uitzien. Het zijn dus geen visioenen en geen imagi-
naties, maar het gaat om een echt fysiek zintuiglijk meebeleven van het leven rond het begin van onze jaartel-
ling. Haar waarnemingen, die ze beschrijft in haar boeken, hebben inderdaad een groot realiteitsgehalte. Ze ver-
telt over de spreekwoorden, kleding, politieke verhoudingen en sociale gebruiken uit die tijd, zelfs over de soorten
en namen van de dranken die toen gebruikelijk waren. Zij gaat in op het Laatste Avondmaal en laat daarbij heel
concreet de actieve rol van Nicodemus en Jozef van Arimathia zien voor het altaar van Melchisedek. Dit in samen-
hang met allerlei uitspraken en handelingen van Jezus Christus, die daardoor van extra context en inhoud worden
voorzien.
Naast dit tijdreizen heeft Judith von Halle geestelijke waarnemingen ontwikkeld om inzicht te krijgen in de
ervaringen die zij met het tijdreizen opdoet. Dat vermogen tot geestelijke onderzoek is geen gevolg van de stig-
matisatie maar bestond al vóór de stigmatisatie. Zij gebruikt dus twee methodes voor haar onderzoek. De metho-
de die Rudolf Steiner heeft ontwikkeld en daarnaast het fysieke meebeleven (het 'tijdreizen'). Hoe ziet dat er uit?
Bij het zien en begrijpen van het leven van Christus tot aan het moment van de kruisiging en de dood van Chris-
tus op Goede Vrijdag combineert Judith von Halle het zintuiglijke waarnemen van het tijdreizen met het zuiver
geestelijke waarnemen volgens de methode van Rudolf Steiner. De Hellevaart (“mystieke dood”) die plaatsvindt
op Stille Zaterdag kan zij natuurlijk niet met haar zintuigen zien en Judith von Halle zegt dat zij bij deze afdaling
van Christus naar het rijk van de dood is aangewezen op een “lichaamsvrij waarnemen in het gebied van de geest
en de ziel”. Het “tijdreizen” heeft hier geen toegang toe. De waarneming van de opstanding op Paaszondag is
weer een combinatie van zintuiglijk en geestelijk waarnemen.
Dat laatste is het grote verschil met Anna-Katharina Emmerich die alleen beschrijft wat zij met haar fysieke
zintuigen tijdens het “tijdreizen” beleeft. Dit is een belangrijk punt omdat vooral de antroposoof Sergej Prokofieff
aan deze bijzondere combinatie van onderzoek voorbij gaat in zijn oordeel over Judith von Halle.
het oordeel van Sergej Prokofieff
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Sergej Prokofieff, lid van het bestuur van de AAG, is misschien wel de meest uitgesproken antroposoof die stelt
dat de methode van Judith von Halle zich op geen enkele manier verdraagt met de antroposofie. In zijn boek “Das
Mysterium der Auferstehung im Lichte der Anthroposophie” veroordeelt hij het tijdreizen, met name het zintuiglij-
ke aspect daarvan. Ook het blijvend optreden van stigmata zoals dat bij Judith von Halle optreedt, ziet hij als
strijdig met de antroposofie. Prokofieff bespreekt in zijn boek het tijdreizen van Anna-Katharina Emmerich zonder
Judith von Halle te noemen, hoewel natuurlijk iedereen weet dat zijn betoog vooral gericht is tegen Judith van
Halle. Haar waarnemingen zouden vooral atavistisch* zijn en men zou zich er niet mee moeten inlaten.
Vanuit de gangbare materialistisch georiënteerde wetenschap heeft het geen zin iets te zeggen over de wond-
tekenen van Christus – volgens de wetenschap is zoiets überhaupt niet mogelijk. Maar het is wel interessant te
onderzoeken wat Rudolf Steiner hier over zegt omdat Prokofieff zich op hem beroept.
In meerdere voordrachten gaat Steiner in op de christelijke scholingsweg dat vooral een innerlijke weg is te-
genover de meer op de buitenwereld gerichte weg van de Rozenkruisers*. De christelijke weg is een inwijding
waarbij de leerling zeven stappen doorloopt, zeven stadia die overeenkomen met het leven van Jezus Christus.
* het atavistische helderziende
waarnemen is de oude gegeven
voor-Christelijke helderziendheid
via het lichaam. Tegenwoordig
kunnen mensen door
middel van het gaan van een
scholingsweg bij zichzelf helderziendheid
ontwikkelen vanuit
het ‘ik’.
* zie ook Jac Hielema, Ecce Homo
9 terug naar boven

Deze zeven stadia zijn:
de voetwassing
de geseling
de kroning met de doornenkroon
de kruisiging
de mystieke dood (katholiek: de hellevaart)
de graflegging en de opstanding
de hemelvaart
De vierde stap van de inwijding – de kruisiging – is het moment waarop volgens Rudolf Steiner de stigmata op-
treden. Als deze wondtekenen optreden, is dat het gevolg van het intens meebeleven van het lijden van Christus.
Het is het gevolg van een invoelende meditatie. Het doel van deze christelijke scholingsweg is dat de leerling in
het doorlopen van de zeven stappen het opstandingslichaam van Christus ontvangt. Dat opstandingslichaam is in
zekere zin vermenigvuldigd zodat ieder afzonderlijk mens het opstandingslichaam in zich kan opnemen. Het op-
treden van stigmata is dus het vierde stadium waaraan je met gewone ogen van buitenaf kan zien dat de leerling
tot in zijn fysieke lichaam het opstandingslichaam van Christus in zich opneemt.
Het cruciale punt van waaruit ik meen dat de weerstand van Prokofieff valt te verklaren, is waar hij verwijst
naar wat Steiner in GA 130, de voordracht van 2 december 1911, zegt over de nieuwe verschijning van de etheri-
sche Christus, die door het karakter van onze tijd “niet aan een fysiek lichaam gebonden mag zijn”. (Cursief van
Prokofieff, Das Mysterium der Auferstehung im Lichte der Anthroposophie pag. 192). De conclusies die hij aan
deze uitspraak verbindt, lijken mij onjuist. Ik heb groot respect voor Prokofieff, maar ik lees bij Rudolf Steiner iets
anders dan de manier waarop Prokofieff redeneert. Ik ga hier alleen in op datgene wat naar mijn mening de es-
sentie is.
het opstandingslichaam
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Bij de Opstanding van Christus gaat het om het gezond worden van het fantoomlichaam, de fysieke oergestalte
van de mens die hij aan het begin van zijn ontstaan heeft gekregen. Ons fysieke lichaam is door gebeurtenissen
die ook door katholieken worden aangeduid met de zogenaamde 'zondeval' of 'erfzonde', steeds meer in verval
geraakt. Dat verval zou uiteindelijk tot de dood van de mens leiden. Ná de opstanding is het echter voor ieder
mens mogelijk om in vrijheid het opstandingslichaam (wel fysiek, maar niet materieel) van Christus in zich op te
nemen. Daardoor kan ons fysieke lichaam weer gezond worden. Het gaat hier dus in eerste instantie om het
fysieke lichaam, niet het zogenoemde etherlichaam.
Steiner wijst er ook op dat het oorspronkelijke fantoom bedoeld was om géén voedingsmiddelen op te nemen
uit het rijk van de mineralen, de planten en/of de dieren. Pas na het in verval raken van het fysieke lichaam is de
mens er toe overgaan materiële bestanddelen in zijn fysieke lichaam of krachtdrager op te nemen.*
Ons (gezonde) fysieke lichaam is op zichzelf genomen een vorm of krachtenlichaam dat pas zichtbaar wordt
nadat het materiële bestanddelen in zich heeft opgenomen. De begrippen fysiek en materieel betekenen dus niet
hetzelfde. Dit laatste geeft enig inzicht in de vraag waarom zij bij het ontvangen van het opstandingslichaam mo-
gelijk geen voedsel meer nodig heeft. Steiner heeft vaker aangegeven dat wij ons fysieke lichaam in feite opbou-
wen uit de indrukken die wij vanuit onze zintuigen ontvangen.
* zie: GA 131, “Wegen naar
Christus”, pagina 182
10 terug naar boven

atavistisch of niet?
De volgende vraag luidt: is de methode van Judith von Halle, zoals Prokofieff beweert zich baserend op Rudolf
Steiner, inderdaad atavistisch en iets dat alleen in de Middeleeuwen thuishoort? Op verschillende plaatsen in “We-
gen naar Christus” (Von Jesus zu Christus, GA 131) geeft Steiner daar antwoord op.
Het opstandingslichaam van Christus is volgens Steiner een soort oerbeeld van dat fysieke lichaam en het
behoort tot de tegenwoordige inwijding dat er een aantrekkingskracht ontstaat “tussen de mens, voor zover hij in
een fysieke lichaam is geïncarneerd, en het eigenlijke oerbeeld van het fysieke lichaam, dat uit het graf op Gol-
gotha is opgestaan”.* Deze verbinding is immers de essentie van de Verlossing.
Anders dan wat Prokofieff opmerkt, lijkt het mij dat ons gezond geworden fysieke lichaam zich ook na dit op-
nemen van het opstandingslichaam intens blijft bedienen van al haar fysieke zintuigen. Steiner spreekt immers
duidelijk over “het uit het graf opgestane zuivere fantoom van het fysieke lichaam, met alle eigenschappen van
het fysieke lichaam” (cursief SG).
Als we de ervaringen in de zeven stappen niet intens genoeg beleven, gaat de werking van het opstandingsli-
chaam “niet dieper dan het etherlichaam”, aldus Steiner. “Zodra we het echter in ons fysieke lichaam beginnen te
voelen – de voeten als door water omspoeld, het lichaam als met wonden bedekt – dan hebben we deze gevoe-
lens dieper in onze constitutie geprent en hebben we bereikt dat ze tot in het fysieke lichaam zijn doorgedrongen.
Ze dringen werkelijk tot in het fysieke lichaam door, want de stigmata, de met bloed doordrenkte wondtekenen
van Jezus Christus komen te voorschijn”.*
Deze samenhangen zijn denk ik correct verwoord door Peter Tradowksy in “Und wäre Er nicht auferstanden
...”. Want Steiner zegt in dezelfde voordrachten dat deze aantrekkingskracht tussen fysieke lichaam en opstan-
dingslichaam wordt nagestreefd in zowel de christelijke als de Rozenkruisersinwijding, “eigenlijk door alle soorten
van inwijding die een mens tegenwoordig kan doormaken” (cursief SG).
eigen waarneming
In maart van dit jaar heb ik Judith van Halle zien spreken voor een grote groep mensen. Het was voor mij een
openbaring om te zien hoe zuiver, helder en tegelijk bescheiden zij de vragen vanuit het publiek beantwoordde.
Alle argumenten die antroposofen bedenken vóór of tegen haar, hebben in het licht van haar verschijning weinig
betekenis meer. Ik weet dat dit niet echt wetenschappelijk klinkt. Maar als je er een beetje de zintuigen voor hebt
en niet vooringenomen naar haar kijkt, kun je gewoon zien van waaruit zij spreekt. Voor mij is Judith von Halle
iemand die de antroposofie in onze tijd op een totaal nieuwe manier verbindt met het moderne Christendom. Zij
lijkt op dit moment een soort proefsteen te worden voor antroposofen die de antroposofie als een soort leer willen
opvatten; een kant-en-klaar systeem zoals Rudolf Steiner die voor alle eeuwigheid zou hebben gegeven. Zo heeft
bijvoorbeeld het bestuur van de Antroposofische Vereniging in Duitsland in 2005 officieel afstand genomen van
Judith von Halle.*
Als een dergelijke werkwijze de norm stelt, kun je je afvragen wat het verschil is tussen antroposofie en de
geloofsleer van veel katholieken die ook hun vorm van Christendom als een onveranderlijke leer zien. Ik zie ech-
ter de antroposofie als een levende wetenschap die steeds evolueert, voortdurend een andere gedaante aanneemt
maar waarbij het wezen hetzelfde blijft. Het tijdreizen is relatief nieuw. Maar het is niet strijdig met de essentie
van de antroposofie.
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Stephan Geuljans
* GA 131, “Wegen naar Christus”,
pagina 210
* GA 131, “Wegen naar Christus”,
pagina 164
* GA 131, “Wegen naar Christus”,
pagina 208
* Op dit moment is er overleg
gaande om toch weer bij elkaar
te komen, maar ik ben niet op
de hoogte van de details.
11 terug naar boven

Kunstspiegel door Evelien Nijeboer
Gijs Frieling (1966), I love Donald Judd
Deze inkttekening is niet alleen een
kunstwerk, het is ook een stuk kunst-
theorie. Voor wie hem nog niet ken-
de: Gijs Frieling is een hedendaagse
schilder/beeldend kunstenaar met
een antroposofisch-Christelijke ach-
tergrond en referentiekader, die zijn
werk inzet om een héél nieuwe kijk
op kunst neer te zetten.
Donald Judd is een minimalistische
beeldhouwer. Hij maakt een soort
ruimtelijke equivalent van werken als
die van de late Mondriaan – strakke
rechthoekige dozen, soms geverfd in
Mondriaan-kleuren, soms van hout of
glanzend en roestvrij staal, maar al-
tijd strak het idee representerend van
het kruis, van 'de horizontale en de
verticale' als sublieme essentie.
Van Mondriaan is bekend dat hij op dezelfde manier naar die 'essentie' streefde, wat hij beschouwde als 'het
geestelijke in de kunst'. Ook is bekend dat hij brieven naar Rudolf Steiner schreef waarin hij vertelde hoe zijn
kunst de nieuwe theosofische kunst zou kunnen zijn. Hij kreeg daarop lange tijd geen (of misschien zelfs hele-
maal niet) antwoord, wat Mondriaan toch wel ergerde dan wel verwonderde. Maar gezien het werk dat Rudolf
Steiner zelf maakte denk ik dat hij toch andere ideeën had over het geestelijke in de kunst en dat hij Mondriaan
daar niet mee lastig wilde vallen.
Gijs zet met dit werk, speels en goedmoedig, het éigenlijke streven van het minimalisme als dat van Judd en
Mondriaan terug op zijn plek, waar het hoort: komend van 'boven', in het midden als een zon, die gelijkelijk
straalt over de goeden en de kwaden in de door God of in ieder geval niet door ons mensen geschapen natuur. Of
is hier de natuur wél door mensen geschapen? Het werk is uitdrukkelijk decoratief en 'plat' geschilderd en toch
wordt er de schepping in zichtbaar.
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Dit werk moet níet opgevat worden als een ironisch commentaar: Gijs houdt écht van het werk van Judd. Op
zijn heel eigen manier. Die combinatie van liefde en eigenheid maakt dit een kunstwerk om van te houden.
Evelien Nijeboer
12 terug naar boven

Schaamteloos knoeiwerk – Den
Haag, september 2012, is uitsluitend
digitaal te verkrijgen door 10
euro over te maken op giro
4095702 t.n.v. P. de Roo, Den
Haag, onder vermelding van S.K.
en een e-mail adres.
Recensie
Paul de Roo
“Schaamteloos knoeiwerk”
Den Haag, september 2012
Rudolf Steiner in het werk van anderen
door Stephan Geuljans
Het is altijd leuk om te zien hoe academici omgaan met het werk van Rudolf Steiner. Als ik even tijd heb ga ik
naar de boekhandel Selexys.Scheltema in Amsterdam en blader ik wat in de nieuw verschenen boeken die op de
tafels staan uitgestald. Ik zoek vooral in de boeken over filosofie achter in de literatuuropgave of daar iets over
Steiner te berde wordt gebracht. Steiner wordt in de regel niet genoemd maar er zijn uitzonderingen.
Onlangs ontving ik het boekje “Schaamteloos knoeiwerk” van Paul de Roo waarin de auteur publicaties van
drie bekende schrijvers heeft onderzocht die ingaan op het werk van Steiner. Hij onderzocht als eerste de Leidse
arabist Prof. dr. Hans Jansen. Deze hoogleraar is vooral bekend geworden vanwege zijn optreden als getuige-des-
kundige in het proces tegen Geert Wilders. Daarnaast gaat De Roo in op de publicaties van Philipp Blom en Dr.
Helmut Zander. Deze laatste heeft in Duitsland het boek “Anthroposophie in Deutschland” gepubliceerd en lijkt
geen kans onbenut te laten om Steiner omlaag te halen.
Helmut Zander
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Volgens Zander maakt Rudolf Steiner zich vooral schuldig aan plagiaat, hij meent dat Steiner de antroposofie van
andere auteurs zoals Blavatsky, Annie Besant en Leadbeater heeft overgenomen. Zander gaat er vanuit dat een
helderziende waarneming gelijk staat aan fantaseren. Hij meent dan ook dat Rudolf Steiner niets nieuws toevoegt
aan een onderwerp als bepaalde schrijvers er eerder over hebben geschreven. Zo is bijvoorbeeld het “astraal li-
chaam” al bekend vóór dat Steiner erover spreekt, wat voor Zander voldoende is om te concluderen dat het 'dus'
plagiaat is. Vanwege dit vooroordeel neemt Zander aan dat bijna alles wat Steiner zegt niet origineel is. Maar
soms moet zelfs Zander toegeven dat sommige inzichten toch echt afkomstig zijn van Rudolf Steiner. In dat geval
zegt hij dat Steiner creatief is, alles door elkaar haalt en er van alles bij knutselt.
Paul de Roo laat minutieus zien hoe onwetenschappelijk en bevooroordeeld Zander te werk gaat. Zo beweert
Zander dat Steiner zijn christologie heeft ontwikkeld omdat hij zich wilde profileren en zijn machtspositie wilde
uitbreiden in de Theosofische Beweging, vooral tegen Annie Besant in de affaire rond Krishnamurti. Steiner, zo
stelt Zander, gebruikte Christus dus uitsluitend in de strijd om de macht. Aan de eigen geestelijke ervaringen en
inzichten van Steiner hecht hij – per definitie – geen enkele waarde. Het probleem is dat Zander zijn uitspraken
doet door heel gedetailleerd veel afzonderlijke feitjes op tafel te leggen. Daarmee wekt hij de indruk bij de lezer
dat hij heel erudiet is, een 'ware kenner' van de antroposofie. Deze losse 'feitjes' worden door Zander echter vol-
komen willekeurig aan elkaar geplakt. Paul de Roo heeft monnikenwerk verricht om te laten zien hoe subtiel Hel-
mut Zander de antroposofie systematisch verdraait en de persoon Steiner overal waar hij de kans ziet omlaag
haalt. De truc is, je moet zo vooringenomen zijn dat je altijd gelijk hebt. Steiner praat altijd anderen na; óf het
inzicht is nieuw, dús Steiner gaat te werk als een “Transformationstechniker''. Het is zeer de moeite waard om te
lezen hoe gedetailleerd De Roo laat zien dat niet Steiner maar Zander hier de grote fantast is en dat zijn verzin-
13 terug naar boven

sels niet zelden overgaan in aperte leugens.
Philipp Blom
Minder bekend dan Zander is Philipp Blom die in “Duizelingwekkende jaren. Europa 1900-1914” fout op fout sta-
pelt. Zo stelt Blom dat Steiner veel kennis ontleent uit de 'Akashakronieken', “een mystieke tekst afkomstig uit
India, (…) die hij (Steiner) beschouwde als het vijfde evangelie.” Voor een antroposoof is dit ontzettend grappig.
De akashakroniek is natuurlijk geen fysieke tekst, maar een geestelijk gebied waarin de gebeurtenissen uit het
verleden te vinden zijn en waar een geschoolde helderziende onderzoeker waarnemingen kan doen. Het Vijfde
Evangelie bevat een weergave van het leven van Jezus Christus op grond van onderzoek in de Akashakroniek –
met India heeft het niets te maken. Dat zijn nog onschuldige fouten. Maar na verloop van tijd fantaseert Blom er
zo op los dat zijn betoog ontaardt in ware geschiedvervalsing. Zijn relaas is zo kwaadaardig dat ik mij afvraag of
Blom echt zo incompetent is of dat hij het opzettelijk doet.
Hans Jansen
Het meest grappige deel blijft toch te zien hoe Paul de Roo de arabist Hans Jansen ontmaskert. Deze professor
heeft niet de moeite genomen Steiner zelf te lezen maar baseert zijn oordeel op twee andere tendentieuze publi-
caties. Deze heeft hij kritiekloos overgeschreven en dat leidt ook nog eens tot tegenstrijdigheden. Ik noem een
paar grappige details. Jansen stelt onder meer dat de antroposofie een godsdienst is, een soort gnosis, en dat het
werk van Steiners anti-christelijk zou zijn. Jansen meent dat Steiner vindt dat Jesus een priester zou zijn geweest
in een antieke mysteriegodsdienst. Tegelijkertijd constateert de professor dat de “antroposofische Christenge-
meenschap” een viering kent die sterk lijkt op de katholieke mis. Zo gaat het maar door en je rolt als lezer van de
ene verbazing in de andere. De antroposofie zou ook fatalistisch zijn, hetgeen zou blijken uit het geloof in karma.
De Roo wijst terecht op de voordrachtencyclus Menschheitsentwicklung und Christuserkenntnis waarin Rudolf
Steiner een fatalistische karma-interpretatie “onzinnig” noemt. Jansen heeft het allemaal niet onderzocht en ziet
kennelijk ook niet hoe fatalisme te rijmen valt met de inspanningen van Steiner om een betere wereld voor elkaar
te krijgen. De Roo wijst onder andere op Steiner's pogingen het onderwijs, de heilpedagogie, de landbouw en de
geneeskunde te vernieuwen. Ik zou zeggen dat alleen al de sociale driegeleding niet te rijmen valt met een zoge-
naamd fatalistische antroposofie. De Roo is goed op de hoogte van de antroposofie en toont overtuigend aan dat
het knoeiwerk van deze professor schadelijk is voor zijn reputatie als academicus.
tot slot
Paul de Roo vertelde mij dat hij zijn kritiek heeft opgestuurd naar Hans Jansen en Phillip Blom, maar dat zij niet
hebben gereageerd. Wel ontving hij van de uitgever van Jansen een zeer positieve reactie. Hij wenste dat meer
lezers zijn uitgaven zo grondig zouden lezen. Ook de Raad van Bestuur van de Universiteit Utrecht waar Jansen
destijds hoogleraar was, ontving een exemplaar van Schaamteloos knoeiwerk. Zij stuurden dit door naar de de-
caan en hoopten dat het werk van De Roo in een wetenschappelijk tijdschrift zou worden gepubliceerd. Dat laat-
ste is er niet van gekomen.
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Waarom is dit werkje van Paul de Roo belangrijk? In de universitaire wereld zijn recentelijk meerdere profes-
soren betrapt op fraude. Dat is natuurlijk een ernstige zaak, maar De Roo laat zien dat de crisis in de academi-
sche wereld misschien veel groter is dan het lijkt. Sommige professoren lijken niet te willen inzien dat hun eigen
14 terug naar boven

mensbeeld (materialisme, atheïsme of darwinisme) een onbevooroordeelde blik op de wereld in de weg staat.
Dan gaat het niet meer om fraude om een hogere status of maatschappelijk aanzien te verkrijgen, maar om een
hoogstpersoonlijke en verbeten strijd tegen een geesteswetenschap – de strijd om het bestaan en het zelfbehoud
van de bekrompenheid van geest.
PvvdA - een politieke column
bruggen slaan
Stephan Geuljans
door Jac Hielema
Mark Rutte en Diederik Samsom sloten een regeerakkoord en noemden het: “Bruggen slaan”. Bruggen waartus-
sen? “Tussen Den Haag en de samenleving, tussen stad en platteland, tussen rijk en arm, tussen jong en oud,
tussen hoog- en laagopgeleiden. Tussen mensen die in elke verandering een uitdaging zien en mensen die vooral
bezorgd naar veranderingen kijken.”
Het regeerakkoord “weerspiegelt onze zoektocht naar het beste van twee werelden”, schrijven Samsom en
Rutte. Welke twee werelden bedoelen ze? Waarschijnlijk het liberalisme en de vrije markteconomie enerzijds en
de sociaal-democratie en de staat anderzijds. Diederik en Mark: “De ene partij (lees VVD) is beducht voor een
overheid die in de weg loopt. De andere partij (lees PvdA) vreest een overheid die mensen in de steek laat.” Die
twee hebben de angst gemeen.
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
15 terug naar boven

twee werelden?
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
De westerse samenleving, de eenheidsstaat, is gegrondvest in twee ‘subsystemen’, enerzijds de vrije markteco-
nomie en anderzijds de staat, in Nederland een parlementaire democratie. De idee van de vrije markteconomie is
maximalisatie van de winst. Door niet alleen goederen, maar ook de productiefactoren natuur, arbeid en kapitaal
ondergeschikt te maken aan het marktmechanisme, ontstaat een wereldwijd ‘spel’ of wereldwijde ‘strijd’ van alle
mensen tegen alle mensen om maximalisatie van products, planet, people and profit. De idee van de parlemen-
taire democratie is een gevecht tussen verschillende partijen om zoveel mogelijk stemmen en dus macht. De par-
tijen met de meeste macht bepalen hoe de in de vrije markteconomie ontstane welvaart wordt herverdeeld.
Laat ik het zo zeggen: de aard van de vrije markteconomie is te vergelijken met de aard van een voetbalcom-
petitie. In de Nederlandse competitie spelen ruim vierhonderd beroepsvoetballers verdeeld over 18 clubs twee
keer per seizoen tegen elkaar, één keer uit en één keer thuis. Als je wint krijg je drie, als je gelijkspeelt één en
als je verliest geen punten. De club met de meeste punten wordt kampioen, de club met de minste degradeert,
alle overige clubs eindigen ergens tussen de eerste en laatste plaats in. Natuurlijk is voetbal gewoon maar een
spelletje ter vermaak van de spelers zelf en de toeschouwers die ernaar kijken. En het zou ook een heel onschul-
dig spelletje blijven als er niet zoveel geld in omging, als de winnaars niet ook nog eens extra geld kregen en de
verliezers minder. Met het gewonnen geld kunnen de winnaars de betere spelers naar zich toe trekken en de kans
dat ze een volgend seizoen weer kampioen worden, neemt toe, inclusief de extra inkomsten die dat oplevert.
De clubs met de grootste schulden zijn het meest succesvol!
Zoals de voetbalcompetitie een strijd van 18 clubs om het kampioenschap is, zo is de vrije markteconomie een
competitie van alle mensen tegen alle mensen om goederen, grondstoffen, arbeiders en kapitaal. En het spreekt
voor zich dat in deze wereldwijde concurrentiestrijd niet alleen winnaars zijn, maar ook verliezers. De winnaars,
een steeds kleiner wordende elite, eigenen zich steeds meer products, planet, people en profit toe en kunnen
meer en meer bepalen welke technologieën worden ontwikkeld en geïmplementeerd, wie welke energie aan wie
levert, wie wel mag werken en wie niet, welke bestemming grond en grondstoffen krijgen, welke geschiedenis
wordt onderwezen op de scholen, welke eisen er worden gesteld aan de leraren en de schoolleiders, welke ge-
zondheidszorg er plaatsvindt, welke wetenschappelijke paradigma’s de ruimte krijgen, welke landbouw zich mag
ontwikkelen en welke niet enzovoorts enzovoorts enzovoorts.
De kloof met de voortdurend omvangrijker wordende groep verliezers wordt steeds groter.
En niet alleen mensen lijden onder dit systeem, maar ook het milieu.
Daarom heeft het ‘subsysteem’ vrije markteconomie het ‘subsysteem’ staat nodig om een deel van de winsten
van de winnaars te verdelen over de verliezers. Via belastingheffing. Zo worden de verliezers door middel van
herverdeling van de welvaart zodanig tevreden gehouden dat ze niet in opstand komen, de ‘koopkracht moet
worden gehandhaafd’, heet dat. Ook moeten de ‘arbeidsomstandigheden’ menselijk blijven. Ook moet door mid-
del van steeds strengere regels het milieu beschermd worden.
En nu willen Mark Rutte en Diederik Samsom het beste uit hun twee werelden combineren. Nog afgezien van
of hun respectievelijke aanhangen dat ook willen.
In werkelijkheid ligt ten grondslag aan die twee zogenaamd verschillende wereldbeelden dat ene materialisti-
sche mensbeeld, dat strijdt, zich voortdurend aanpast, om te overleven.
Heeft de mens wel of niet een vrije wil? Kan het wel of niet de verantwoordelijkheid nemen voor het geheel? Is
hij wel of niet in staat om zelf, in goed onderling overleg, de onderlinge betrekkingen te regelen?
16 terug naar boven

Deze regering kiest, wederom, voor de concurrentiestrijd van allen tegen allen om te overleven, in plaats van
voor het samen leven om te creëren.
sterker uit de crisis
Met hun akkoord spreken zij de wil uit om “Nederland sterker uit de crisis te laten komen”. Ze geven zelfs een
oplossingsrichting aan: “Met een solide beleid: dus brengen wij de overheidsfinanciën op orde en stimuleren wij
innovatie en duurzame technologie. En op een sociale manier: dus verdelen wij de lasten eerlijk en richten wij
onze collectieve voorzieningen zo in dat ze ook voor latere generaties toegankelijk blijven. We investeren extra in
het onderwijs en stellen hogere kwaliteitseisen aan leraren en schoolleiders. Ook dat is solide en sociaal.”, aldus
die twee.
Biedt een combinatie uit die twee zogenoemde werelden, die in werkelijkheid een dualiteit vormt die de polari-
sering van onze ene samenleving in de hand werkt, werkelijk een uitweg uit de crisis?
de drie
Ik heb begrepen dat Diederik Samsom en Mark Rutte hun politieke agendapunten op kaarten schreven en tot hun
regeerakkoord kwamen door middel van een soort spel van geven en nemen. Ze zijn in ieder geval niet begonnen
met het zich bewustmaken van het mens- en maatschappijbeeld op grond waarvan zij willen samenwerken. Hoe-
wel? Samen kiezen ze “voor een overheid die mensen niet in de eerste plaats als consumenten ziet, maar als
burgers die de ene keer zelfstandig (lees als zelfstandig ondernemer), de andere keer samen (lees in loondienst)
de toekomst van Nederland vormgeven. Een betrouwbare overheid die kansen biedt en grenzen stelt; die opti-
maal beschermt en minimaal belemmert.”
De enige echte uitweg uit de crisis wordt wat mij betreft gevormd door een overheid, die voorwaarden schept
waaronder burgers verantwoordelijkheid kunnen nemen voor de samenleving als geheel, hen het vertrouwen
geeft om te leven en creatief te zijn; hen niet dwingt om zich iedere keer weer aan te passen aan eisen om een
diploma te halen of een inkomen te ontvangen. Een overheid, die hen in staat stelt om in goed onderling overleg
capaciteiten op behoeften af te stemmen en hen de ruimte biedt om zingevingsvraagstukken op een eigen manier
te onderzoeken.
De enige echte brug die mijns inziens geslagen moet worden is het scheppen van een geld- en bankwezen dat
de balans houdt tussen individuele ontwikkeling van afzonderlijke burgers aan de ene kant en materiële behoef-
tenbevrediging van alle burgers aan de andere kant.
als we willen
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Zolang de beide heren politici kiezen voor de concurrentiestrijd om winstmaximalisatie en dus naar de pijpen blij-
ven dansen van een alles bepalend, ‘vrije markt’ en ‘staat’ overkoepelend geld- en bankwezen, zijn ze niet in
staat om Nederland sterker uit de crisis te laten komen, zeg ik. Sterker nog: ik zeg dat een tweede grote finan-
ciële crisis op het punt van uitbreken staat. Ik zeg dat taferelen als in Griekenland en Spanje in de nabije toe-
komst ook in Nederland zullen plaatsvinden. Reden tot wanhoop? Dat hoeft niet. Want als betrokken burgers
kunnen we ondanks dit regeerakkoord toch op een menselijke manier onze onderlinge betrekkingen regelen. Als
we willen. We kunnen in ieder geval tegenwoordigheid van geest oefenen. Als we willen.
Jac Hielema
17 terug naar boven

Column door Werner Govaerts
Cusanus
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Afgelopen weekend beleefde ik het zeldzame genoegen om
de herfst in een ander landschap te mogen beleven dan in
het overbebouwde noordelijke België. De novemberse kleu-
renpracht die ik samen met mijn leerlingen vanuit de
jeugdherberg in Bernkastel-Kues aan de Moezel kon erva-
ren, zal mijn aan visuele schoonheid verslingerde ziel nog
lang bijblijven. De ligging van die jeugdherberg, tegen de
bergwand waar ook de oude burcht van Bernkastel over de
stad uitkijkt, is daar debet aan.
Op zaterdagochtend hadden we een afspraak in de Cu-
sanus Stiftung. Cusanus is de Latijnse naam van Nikolaus
von Kues, een bij ons vrij onbekend figuur uit de vijftiende
eeuw, zoon van een koopman en scheepseigenaar. Vanwege
de rijkdom van zijn vader kreeg hij de gelegenheid om te
gaan studeren en zo is hij uiteindelijk kardinaal-net-niet-
paus geworden in de Rooms Katholieke Kerk. Naast zijn
ongetwijfeld drukke diplomatieke kerkelijke bezigheden,
schreef hij ook nog een 25-tal boeken over de meest uit-
eenlopende filosofische en wetenschappelijke onderwerpen.
Lang geleden had ik Cusanus’ ideeën ontmoet bij Rudolf
Steiner, die over hem spreekt in Mystiek en het moderne
denken. Die ideeën zetten mij ertoe aan ook het boek van
de antroposoof Ekkehard Meffert Nikolaus von Kues, Sein
Lebensgang – seine Lehre vom Geist te lezen. Zonder daar-
van nog veel paraat te hebben, herinnerde ik me in dit boek veel herkenbaars te hebben gevonden. Toen ik er
onlangs enkele passages in herlas, moest ik zelfs vaststellen dat de ideeën van Cusanus, zoals ze door Meffert
uiteengezet worden, mij grondig hebben beïnvloed.
Nu we in zijn geboorteplaats (Kues) waren, kon ik niet anders dan mijn leerlingen mee te tronen naar de be-
jaardeninstelling die hij met het van zijn vader geërfde fortuin had laten bouwen in de jaren 1451-1458. Onze
gids vertelde dat het een voor die tijd ongelooflijk vooruitstrevende instelling was: geen onderscheid tussen so-
ciale klassen, elke ‘gast’ zijn eigen kamer, gelegenheid tot ontmoeten bij het eten en in de kapel, enz. De rente
die het vijftiende-eeuwse fortuin van Cusanus nu nog altijd opbrengt, volstaat niet meer om dit bejaardentehuis
te runnen, maar is wel nog altijd het fundament voor de werking van de Cusanus Stiftung, die de gebouwen be-
heert, inclusief de onwaarschijnlijk rijke bibliotheek van Cusanus. In deze privé-bibliotheek bevinden zich rond de
250 middeleeuwse manuscripten, wat haar destijds deed wedijveren met de grootste universiteitsbibliotheken van
die tijd. Wat er ook aan kennis bestond en op gelijk welk gebied – theologie, astronomie, filosofie, geneeskunde,
18 terug naar boven

echt enz. – Cusanus had er zowel de basiswerken uit de Oudheid van, alsook de recentere, zoals die van Ray-
mondus Lullus.
Het denken van Cusanus is doordrongen van wat hij de coincidentia oppositorum noemde: het samenvallen
van de tegengestelden. Die eenheid wordt dan tot ideaal. Het is een eenheid waarin alle tegengestelden samen-
vallen, en paradoxaal genoeg dus ook alle elkaar tegensprekende tegenstellingen, waarvan Aristoteles zou gezegd
hebben dat ze elkaar uitsluiten. In de eerste plaats bedoelt Cusanus daarmee natuurlijk een innerlijke activiteit
van ons bewuste denken, waarvan hij vindt dat het zich boven de tegenstellingen moet verheffen. Maar in de
tweede plaats blijkt hij het principe in zijn aanwijzingen voor het bouwen van het ‘Hospital’ heel concreet in de
materie verankerd te hebben. Je moet de gangen en de binnenplaats van het ‘Hospital’ bezocht hebben om te
kunnen bevestigen dat die eenheid in verscheidenheid ook met bouwstenen en ornamenten kan gerealiseerd wor-
den.
In één van de na het leven van Cusanus nog bijgebouwde ruimtes – ze was ingericht als een tentoonstellings-
ruimte, met infopanelen en foto’s – werden we door de gids gevraagd het ‘ludo globi’ te spelen. Het spel van de
wereld. Men stelle zich een kleine biljarttafel voor, maar in plaats van met een groen laken is de bovenzijde met
leer bespannen, waarin negen concentrische cirkels zijn aangebracht. De gids bleef erg vaag over de betekenis
van die cirkels, maar je hoeft geen antroposoof te zijn om dan aan de negen hemelse hiërarchieën van de enge-
lenwezens te denken! Het spel moet gespeeld worden met iets wat lijkt op een houten bol, die bij nader inzien
echter een grote uitholling aan één kant heeft. Daardoor gaat die bol op de mens lijken: van ver lijkt hij perfect,
maar bij nader onderzoek blijkt hij dat allesbehalve te zijn. Met een zwierige, maar zachte zijdelingse worp moet
je die “bal” op de tafel gooien – dat ding draait zo ongelooflijk onvoorspelbaar alle kanten uit dat het quasi onmo-
gelijk is om er sturing aan te geven of om er een vooraf gekozen doel (bv. het midden) mee te bereiken. Toch
moet je gooien en toch doe je daarbij automatisch je best om die bol naar het midden te sturen. Die combinatie
van onmogelijkheid en toch proberen is natuurlijk een parallel met hoe het menselijk leven verloopt! De scherpe
blik van de gids op onze pogingen en resultaten deden mij aan een onverwachte vuurproef denken.
een vraag van een lezer
Beste Stephan Geuljans,
Werner Govaerts
met veel genoegen las ik je artikel “Het Steiner/Libet fenomeen - over de vrije wil” in De Aardespiegel van 20
september 2012. Je geeft een herkenbare beschrijving van de gebeurtenissen tijdens het experiment vanuit de
antroposofische kennis.
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Terecht noem je ook de vrije keuze van de proefpersoon om zich te onderwerpen aan het Libet-experiment en
ondertussen aan niets anders te denken. Daarbij besluit de proefpersoon een deel van zijn vrijheid op te geven.
Overigens is dit een zeer voorwaardelijke opgave van zijn vrijheid, voor een korte duur en er zal altijd een be-
paalde alertheid blijven voor situaties die buiten persoonlijke normatieve grenzen gaan. Dit onderstreept juist de
19 terug naar boven

vrijheid van de proefpersoon.
Zelf had ik ook al eens de gedachte om het Libet-experiment nader te onderzoeken en een alternatieve ver-
klaring voor het waargenomen verschijnsel te beschrijven. Mijn idee was om het tamelijk eenvoudig te benade-
ren. Mijn denklijn zou zijn dat de proefpersoon de gedachte heeft vóórdat het ecg de hersenactiviteit registreert,
die op zijn beurt plaats vindt vóórdat de proefpersoon zijn besluit waarneemt en verbindt met de waarneming van
de kloktijd. Het irriteerde mij dat dit experiment zo gemakkelijk en frequent wordt aangehaald als bewijs voor iets
dat het helemaal niet bewijst en zelfs niet aannemelijk maakt. Volgens mij is zelfs aan mensen zonder de kennis,
die je door studie van de Filosofie van de Vrijheid kunt verwerven (en waarschijnlijk ook wel langs andere we-
gen), duidelijk te maken dat het Libet-experiment geen bewijs is van de afwezigheid van een vrije wil.
Als proefpersoon neem ik gelijktijdig, of eigenlijk via multitasking/ taskswitching, drie gebeurtenissen waar:
1. De klok neem ik waar via mijn ogen en de weg naar de virtuele cortex;
2. De knop neem ik waar via de tastzenuwen in mijn hand en de weg naar het betreffende hersencentrum;
3. Mijn komende besluit om te gaan drukken neem ik waar door het waarnemen van mijn denken.
Door het besluit om mij te richten op het komende drukbesluit ga ik voorbij aan andere zintuigindrukken en ge-
dachten die voortdurend om aandacht vragen. Ik neem waar dat ik de neiging om te drukken terughoud. Dat gaat
gepaard met allerlei gedachten, bijvoorbeeld: ‘de wijzer is nu bij de 10, maar ik wacht nog’, ‘ik ga bij 3 drukken …
nee, ik doe het toch niet’, ‘mijn neus kriebelt, niet op letten’, ‘druk, nu’. Als ik het cijfer zie komen, stuur ik de
druk-impuls naar mijn hand. Ik zeg dat ik bij 5 drukte, maar de impuls stuur ik onbewust eerder, omdat mijn on-
bewuste ervaring is dat er vertraging is tussen mijn besluit en het feitelijke drukken. Alleen dit laatste feit kan al
voldoende verklaring zijn voor de registratie van hersenactiviteit vóór het feitelijke drukken.
Als de instructie onduidelijk was, kan het zelfs zo zijn dat de proefpersoon het moment rapporteert dat hij
visueel waarneemt dat hij de knop indrukt; hetgeen een nog later moment is in de gebeurtenisketen.
[Helaas is de beschrijving van de precieze voortgang van het Libet-experiment in het artikel te onnauwkeurig, om
precies te kunnen nagaan hoe de procedure was: was de instructie: ‘druk op de knop op een willekeurig moment’,
terwijl de proefpersoon zijn hand al op de knop had, of was de instructie ‘leg je hand naast de knop, til op een
willekeurig moment je hand op en druk op de knop’ en werd het optillen van de hand gemeten of het drukken van
de knop? Waarom zou er een knop zijn, als het optillen van de hand gemeten werd? Kun je me een originele be-
schrijving van het experiment sturen? Is er overzichtsliteratuur over herhalingen van het experiment? Je hebt dat
vast al uitgezocht.]
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Ik ben ook nog wel benieuwd naar de bron van de beweringen, die je aan Darwin ontleent. Ik dacht dat het een
origineel voorbeeld van Rudolf Steiner was. Hij geeft wel bronvermeldingen in de Filosofie van de Vrijheid, maar
bij dit voorbeeld heeft hij Darwin niet vermeld als bron. Steiner vermeldt Darwin wel op pagina 191 (in de onder-
titel van hoofdstuk 12 De morele fantasie – darwinisme en zedelijkheid) en op pagina 200.
De beschrijving van de onjuiste opvatting over een morele wereldordening als doel van de menselijke evolutie
met het voorbeeld van de horens van de stier, is als volgt:
20 terug naar boven

„Es darf nicht die Formel geprägt werden, der Mensch sei
dazu da, um eine von ihm abgesonderte sittliche Weltordnung
zu verwirklichen. Wer dies behauptete, stünde
in Bezug auf Menschheitswissenschaft noch auf demselben
Standpunkt, auf dem jene Naturwissenschaft stand, die
da glaubte: der Stier habe Hörner, damit er stoßen könne.
Die Naturforscher haben glücklich einen solchen Zweckbegriff
zu den Toten geworfen. Die Ethik kann sich schwerer
davon frei machen. Aber so wie die Hörner nicht wegen
des Stoßens da sind, sondern das Stoßen durch die Hörner,
so ist der Mensch nicht wegen der Sittlichkeit da, sondern
die Sittlichkeit durch den Menschen. Der freie Mensch handelt
sittlich, weil er eine sittliche Idee hat; aber er handelt
nicht, damit Sittlichkeit entstehe. Die menschlichen Individuen
mit ihren zu ihrem Wesen gehörigen sittlichen Ideen
sind die Voraussetzung der sittlichen Weltordnung.“
(Philosophie der Freiheit, p 172).
Kun je verder toelichten hoe wat dit betreft de relatie tussen Darwin en Steiner ligt? Het is me wel bekend dat
Steiner wel waardering had voor Darwin. Hij noemt op pagina 200 van Filosofie van de Vrijheid zijn eigen ethisch
individualisme de kroon op het werk van Darwin en Haeckel.
Met hartelijke groet,
Nico Landsman
een antwoord:
Beste Nico,
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Zoals ik zei in mijn artikel ben ik bewust niet ingegaan op álle bezwaren tegen het experiment zelf. Die zijn bij
mijn weten te vinden in tientallen goed onderbouwde artikelen. "Hoezo vrije wil?" van Maureen Sie - waar ook
filosofen aan het woord komen - vind ik op dit punt interessant. Als ik daar op zou ingaan heb ik meer dan dertig
pagina's nodig. Het probleem is dat er ook nog eens allerlei variaties van dat experiment zijn uitgevoerd. Het ori-
ginele rapport van Libet heb ik niet in bezit. Maar het fundamentele punt blijft dat wij pas NA hersenactiviteit ons
bewust kunnen worden van onze besluiten. In één van de volgende nummers van De Aardespiegel wil ingaan op
de tijdverschuiving die ook Victor Lamme noemt.
Het probleem is dat wij TIJD nodig hebben om ons bewust te worden van ons besluit. We moeten ons besluit
eerst scheppen, vervolgens spiegelen aan onze hersenen om ons daarna van dat besluit bewust te worden. Het
scheppen gaat in de tijd aan het bewustzijn vooraf. Het tweede probleem is echter dat Steiner zegt dat bewustzijn
"gemaakt" is van tijd. Er zijn twee tijdstromen (etherlichaam en astraal lichaam) die tegen elkaar ingaan. Dat
21 terug naar boven

Rudolf Steiner, Mensch und Maschine,
Die Rolle der Technik in der
Entwicklung des Menschen, Vortrag,
gehalten in Stuttgart vor Studenten
am 17. Juni 1920
geeft een soort stuwing. De eerste tijd gaat van verleden naar toekomst, de tweede omgekeerd van de toekomst
naar het verleden. In de stuwing, of weerstand, licht de eerste tijdstroom op aan de tweede. Anders gezegd: de
substantie van het bewustzijn is ons etherlichaam.
We hebben dus:
1) Het ONTSTAAN van het bewustzijn. Zijn substantie is gemaakt van tijd, is ervan "gemaakt".
2) het OPWEKKEN van bewustzijn door de fysieke hersenen.
3) Het besluit wordt genomen door het IK, en dat staat buiten of boven de tijd. Het IK omspant als het ware van-
uit de "eeuwigheid" de ideële wil, de fysieke hersenen impuls en de ideële inhoud van mijn besluit.
Victor Lamme schrijf iets heel belangrijks wat hij waarschijnlijk zelf niet doorheeft: Pagina 74: "Hoe komt het dat,
als je ervan uitgaat dat ook de sensatie die in de huid wordt opgewekt een halve seconde hersenactiviteit vereist
VOORDAT hij bewust wordt? (...) dat het brein daarom gebruik maakt van een soort TERUGPLAATSEN IN DE
TIJD." (...) Op die manier kan ook het gevoel van SYNCHRONIE blijven bestaan". Lamme en ook Libet menen dat
ons brein deze synchroniciteit veroorzaakt. Ik zou zeggen; dat is het IK. De synchroniciteit is primair - geen ge-
volg van een hypothetische terug rekenen door ons brein - en het tijdverschil is secundair. Dus precies andersom
dan Victor Lamme zegt. Dat is allemaal extreem lastig en ik ben altijd bereid mijn oordeel op dit punt aan te pas-
sen als iemand dit beter begrijpt.
Nog een andere invalshoek is deze. Steiner zegt ergens: tijd ligt in tussen wezen en verschijningsvorm. Een-
voudig gezegd betekent dit dat een wezen - het ik - de tijd nodig heeft om wat hij wil uit te drukken in deze aard-
se wereld. Het ik omspant dat geheel. Dat in-verschijning-tredende IK (wezen) kan Victor Lamme niet vinden.
Daarom verzint hij een terugplaatsen in de tijd door ons brein (de verschijningsvorm).
Darwin heeft een centrale plaats in de antroposofie, maar daarbij wordt het 'darwinisme' door Steiner wel op-
getild op een hoger niveau. Bij nieuwe ideeën of morele intuïties hebben we echt met scheppingen te maken. Zij
zijn niet bepaald door het verleden. Deze zijn net als nieuwe diersoorten niet vanuit een eerdere diersoort te
voorspellen (dat kan hoogstens achteraf). Dat is helemaal darwinisme op een hoger niveau. Het is een extreem
groot onderwerp waar ik in een later nummer van De Aardespiegel graag op wil ingaan. Het leuke is nu dat Stei-
ner voor gangbaar geschoolde studenten aan de Hochschule van Stuttgart bewust niet aansluit bij Goethe, maar
bij Darwin. Dat wat Steiner zegt over Darwin is te vinden in de bijzonder uitgebreide vragenbeantwoording aan de
studenten na de voordracht. Deze voordracht zit niet in de GA serie uitgegeven. En vreemd genoeg is de vragen-
beantwoording niet bij de voordracht in de Nederlandse uitgave van Uitgeverij Pentagon opgenomen. Wel in uit-
gave van Archiati Verlag. Dat is allemaal heel jammer want Steiner gaf later aan hoe belangrijk deze voordracht is
en hij zei dat niemand die heeft begrepen.
Met vriendelijke groeten,
Stephan Geuljans
www.aardespiegel.nu - donderdag 15 november 2012 - tweede jaargang Nr. 28
Welk onderzoek zit er nog in
het vat?
Het volgende nummer van De
Aardespiegel komt uit op donderdag
13 december, misschien wel
het laatste nummer. Welk onderzoek
zit er nog in het vat?
Er ligt een tekst van Evelien
Nijeboer waarin zij naar een antwoord
zoekt op de vraag: wat is
geesteswetenschappelijk onderzoek?
Die vraag kregen wij terecht
gesteld tijdens onze bezoeken
aan verschillende instellingen
om te praten over financieringsmogelijkheden.
In haar tekst benadrukt
Evelien Nijeboer het creatieve
aspect van geesteswetenschappelijk
onderzoek.
Stephan Geuljans verdiepte zich
de afgelopen weken in de controverse
rond Judith von Halle. Die
controverse gaat, zoals u in dit
nummer heeft kunnen lezen, over
geesteswetenschappelijke onderzoeksmethoden.
Daarbij stootte
Stephan Geuljans op nader te
onderzoeken vragen onder andere
naar het verschil tussen de antroposofie
en een geloofsleer.
Daarnaast is hij nog steeds bezig
met zijn Steiner/Libet-teksten.
Jac Hielema is bezig met een
onderzoek naar de verschillende
manieren van omgang met de
persoon van Rudolf Steiner en zijn
werk. Ook als kentheoretische
grondslag voor onderzoek naar
sociaal-economische vraagstukken.
Noem je je een aanhanger of
een leerling van Rudolf Steiner?
Wat gebeurt er met je als je de
aanwijzingen in zijn werk volgt?
Wat is de rol van derden hierin?
Zijn tekst zal worden geïllustreerd
met speciaal voor dit onderzoek
gemaakte pentekeningen van een
lezeres van De Aardespiegel.
22 terug naar boven
Jac Hielema