Download deel 2 - Textualscholarship.nl

87
of U- U som hieronder de speciale lexicale vormen op uit de
kwatrijnen van oe isc
wereldrond voetenwond (motto-kwatrijn hoofdkompas (nr. 1),buitenschijn (nr. 3),
hemeluit nr,toe 7, toegeblonken g (nr.toegezind 9), g (nr. 10), lichtwarande (nr. l13), 3
oo gentroost hemelakker, levensoogst g (nr. l wanhoo p svla gen
(nr. 20),
kemeltenten, koningszaal, luchtgewelf, doodsbokaal (nr. 24),hemelglans (nr. 29),
zonnestof (nr. 30),voorgetoover g (nr. 31).
In tegenstelling tot woorden die hetzelfde metrische patroon hebben, zoals
b.v. Goddelijk (nr. 2), eeuwigheid (nr. 3), oeverloozen (nr. 5), samenspant
(nr. 6), simpelheid, boveneinde (nr. 8) etc., vallen de eerder genoemde
woorden op omdat de samenstellende leden ervan een bijzondere
combinatie vormen. Tot het bijzondere karakter der woorden draagt
het gegeven bij dat het in dezen merendeels gaat om nieuwvormingen.
Door een samenstelling of afleiding te gebruiken worden diverse betekeniskenmerken
in één lexicale vorm samengebracht en op bijzondere
wijze gereleveerd. Hierdoor, door deze concentrering, ontstaat intensivering.
zonnestof is informatie-dichter dan `stof afkomstig van of deel uitmakend
van de zon' . Bovendien is de betekenis van de composita dikwijls
complexer. Ten eerste omdat er een zekere polysemie of ambiguïteit
kan ontstaan door het gebruik van een samenstelling of afleiding. De
leden van het compositum kunnen diverse relaties aangaan - deze zijn
immers niet geëxpliciteerd - en zeker als het compositum weinig frequent
gebruikt wordt of zelfs een neologisme is "moet men soms wel
even nadenken, voordat de bedoeling duidelijk wordt" . 7° Zo kan doodsbokaal
onder meer omschreven worden als `bokaal die eigendom is van
de dood', `bokaal die de dood is' of `bokaal die de dood als drank inhoudt'
. Ten tweede wordt de grotere complexiteit van het compositum in
de hand gewerkt - en dit hangt samen met de eerste oorzaak -doordat
er een subtiele betekenisnuancering en -suggerering ontstaat door de
combinatie van twee of meer morfemen. toegeblonken en toegezind zijn
door de prefixen semantisch gecompliceerder en sterker dan de simplices
`geblonken' en 'gezind'. Er ontstaat een nieuwe referent, respectievelijk
een handeling `toeblinken' en een gesteldheid `toegezind'. Nieuwe woorden
scheppen nieuwe denotaties, of bewerken althans een nieuwe `visie'
op bestaande zaken. De werking van dit soort woorden is mijns inziens
dat men intuïtief kan aanvoelen wat er ongeveer bedoeld wordt, maar
moeilijk exact en expliciet kan omschrijven welke betekenistoepassingen
nu gerealiseerd worden. De woorden van het Leopoldiaanse type hebben
vaak een vervagend of suggererend effect.
Aan de hand van het woord buitenschijn (uit nr. 3) wil ik trachten de
verschillende effecten van het gebruik van de `gemarkeerde' woordvorm
samenvattend te demonstreren. buitenschijn heeft een andere waarde dan
`glans die aan de buitenkant zit' . Het ,effect van het gebruik van dat
woord is onder meer het volgende. De aandacht wordt getrokken door
7° Van V dden Toom: o N Nederlandsegrammatica, e nd.ce p3.
2 6.