download pdf-file - Historische Vereniging Maassluis

PRIKKENGAT EN PRIKKENKOM
Inleiding
In het jaar 1887 verdween een deel van de wijk Het Hoofd. Wat ging hieraan
vooraf en wat was de reden? Nadat in 1872 de ‘doorgraving’ gereed was en
daarmee de ‘Nieuwe Rotterdamse Waterweg’ een feit, werd de aandacht
verplaatst naar het corrigeren van enige hinderlijke bochten in het vaarwater.
De havenbeheerders van de Maassluise haven hadden in de loop der eeuwen
de havenhoofden regelmatig verlengd teneinde verzanding van de haven te
voorkomen. Door aanslibbing naast de havenhoofden ontstond geleidelijk een
driehoekvormige uitstulping met als gevolg een scherpe bocht in het
vaarwater. Als oplossing werd gekozen voor het inkorten van de
havenhoofden met 200 meter en het wegbaggeren van de driehoek.
De bij ons bekende boeken over de geschiedenis van Maassluis vermelden
weinig over dit stukje geschiedenis. Soms wordt vermeld dat de
havenhoofden werden ingekort. Een ander verhaal maakt melding van het feit
dat de houtzaagmolen moest verdwijnen als gevolg van het inkorten van de
haven. In de geschiedenis van de veren wordt genoteerd dat de veerhengst na
1887 moeite had om de haven te bezeilen omdat de hoofden waren ingekort
en de aangrenzende banken waren weggebaggerd. Als tijdstip wordt in alle
verhalen 1887 genoemd.
Door het digitaliseren van het eigen archief en fotomateriaal en omdat de
externe archieven eveneens toegankelijker zijn geworden zijn enkele kaarten
en foto’s (her)ontdekt. Hierdoor zijn we in staat om een stukje geschiedenis
van Het Hoofd meer in detail te bekijken.
Vóór 1887 was er op het aangeslibde land aan de zuidzijde van de hoofden al
aardig wat bedrijvigheid ontstaan zoals op bijgaand detail van een kaart, die
omstreeks 1879 werd gemaakt, is te zien. Op de meeste kaartjes en
plattegronden van Maassluis komt dit niet tot uitdrukking omdat het
aangeslibde land tot Maasland behoorde en eigendom was van de
Gecommitteerden van de Visscherij, ook wel het College der Visscherij te
Maassluis genoemd. Achtereenvolgens worden hierna de bedrijven die op
deze kaart van 1879 zijn aangegeven beschreven.
Prikkengat
Als eerste werd het Prikkengat aangelegd. In 1594 kregen de
Gecommitteerden van de Visscherij toestemming van Delfland om korven
3

met prikken te hangen in de Middel- of Zuidvliet aan de noordzijde tegenover
de Lijnbaan.
Prikken werden gebruikt als aas bij de kabeljauwvisserij. Het waren
lampreien: vissen die op alen of palingen lijken en in zoet water leven. De
prikken werden als levend aas aan boord van de vissersschepen mee naar zee
genomen.
Later, omstreeks 1750, werd een prikkengat gemaakt direct ten oosten van het
havenhoofd zoals op het kadasterkaartje van 1854 is te zien. Het jaartal 1750
hebben we onder andere afgeleid van een reglement uit 1766 voor de
opzichter van het Prikkengat.
Het kaartje van 1854 is tevens een voorbeeld dat men dikwijls alleen tekende
wat men voor een bepaald doel nodig had. In dit geval het aangeven van een
aantal kadastrale percelen.
Zoals in de inleiding uitgelegd moesten na de ‘doorgraving’ van 1872 de
havendammen ingekort worden en de naastliggende banken weggebaggerd
om een hinderlijke bocht in Het Scheur uit te strekken. Het Prikkengat moest
hiervoor ook wijken maar eerst werd 300 meter oostelijker een nieuw
prikkengat aangelegd, ongeveer op de plaats waar nu het parkeerterrein naast
de opstelplaats voor het veer is.
4
Deze tekening werd waarschijnlijk gemaakt ter voorbereiding van de
verplaatsing van de bedrijven ten behoeve van de afgraving.

Zwemschool
In 1879 stichtte de heer G.
Dirkzwager Mz. voor eigen
rekening een zwemschool
en liet in het Prikkengat een
drijvende zweminrichting
maken. Na het gereedkomen
van de prikkenkom (het
tweede prikkengat) werd de
drijvende zweminrichting
daarheen overgebracht.
In september 1923 was de
prikkenkom niet meer nodig
en schonk de Vereniging
voor de Belangen van de
Zeevisscherij de prikkenkom
aan de gemeente, die de
kom inrichtte als waterbassin
voor het drinkwaterbedrijf.
Aan deze schenking
werd de uitdrukkelijke voorwaarde
verbonden dat er
altijd ter plaatse of op een
betere plaats een zweminrichting
in Maassluis
moest zijn. We zullen zien
dat men daar consequent de
hand aan heeft gehouden.
Dit is de oudste ons bekende afbeelding van
het prikkengat. Dat er verder niets op staat
- de houtzaagmolen ontbreekt bijvoorbeeld -
vindt zijn oorzaak dat deze kaart door het
kadaster is gemaakt ten behoeve van enkele
kadastraal genummerde kavels.
Balkengat en Houtzaagmolen 1835-1887
Nabij Huis ter Lucht stond in het begin van de 19e eeuw een
windhoutzaagmolen, die eigendom was van ene Van de Hoog. In 1835 werd
dit bedrijf verkocht en de nieuwe eigenaar bracht de windhoutzaagmolen over
naar het Balkengat, een haventje met sluisje gelegen naast het Prikkengat.
Later, omstreeks 1860 werd naast de molen een stoomzagerij gebouwd. Men
liet de molen gewoon vervallen.
5

In 1872 werd de molen gekocht door de heer Luijendijk, die tegelijkertijd
enige houtloodsen nabij de Wedde in gebruik nam. Vijftien jaar later, in 1887
werd het hele bedrijf naar die locatie verplaatst in verband met de op handen
zijnde inkorting van de buitenhaven.
Op de Noorddijk werd een machinale houtzagerij gebouwd, die in 1890 in
gebruik werd genomen. Het bedrijf kwam in 1906 onder de slopershamer
omdat de Kapelpolder moest worden opgespoten, maar de heer Luijendijk
zette zijn houthandel aan de Wedde voort. Pas in 1938 gaf hij aan de gemeente
te kennen, dat hij geen verlenging van de overeenkomst wenste.
Zalmschuren
De verschillende maatschappen
der zalmvisserij
in Maassluis vonden
kennelijk de locatie nabij
het Prikkengat geschikt
voor het bouwen van hun
zalmschuren of schuttingschuren.
Deze schuren
dienden als werkplaats om
het materiaal van de zalmvisserij
te repareren en te
onderhouden. Ook werden
hierin nieuwe schuttingen,
steken of stalen
gemaakt. De zalmschuren werden opgetrokken in hout of steen.
Volledigheidshalve wordt vermeld dat elders op het terrein, nabij het
Boonerhaventje, ook zalmschuren stonden.
Veersteiger en veerhuis
De aanlegsteiger voor de Veerhengst bevond zich op het zuidelijke
havenhoofd, waar ook een veerhuis was. De kunstenaar Fabius heeft dit
omstreeks 1860 schitterend in beeld gebracht.
Andere bebouwing
Voor het overige bevonden zich een politiepost, een loodsengebouw en zelfs
woonhuizen op het terrein naast het oostelijk havenhoofd. Tot zover de kaart
1879.
6
Tot woonhuis verbouwde zalmschuur op
Rozenburg.

Veerhoofd met veerhengst en ander schip. Er is ook een stukje van het
veerhuis (links) te zien.
Na het inkorten en wegbaggeren
Nadat de beslissing was genomen om de haven in te korten en het
naastliggende land weg te baggeren moesten nieuwe locaties voor de
bedrijven worden gevonden. De oude locaties en de nieuwe situatie werden
eerst in kaart gebracht. Aan de hand van de volgende kaarten en foto’s kan een
beeld worden gevormd hoe dat in z’n werk is gegaan.
Prikkenkom
Op de tekening van 1887 is in detail weergegeven waar het nieuwe
prikkengat, aangeduid als prikkenkom, werd gesitueerd. Ter oriëntatie moge
dienen dat zich op die plek thans de opstelplaats voor de veerboot bevindt.
Van de gelegenheid werd ook gebruikgemaakt om robuuste waterkeringen
aan te leggen, op de schets aangegeven door de zware arceringen. Op deze
dijk zijn nu de Burgemeester van der Lelykade, de veersteiger en het fietspad
langs de Waterweg te vinden.
Ook de drijvende zweminrichting werd verplaatst, zoals is waar te nemen op
de kaart van 1904 waarop mooi is te zien dat het waterleidingbedrijf
- waaraan men in 1892 was begonnen - bijna zijn uiteindelijke omvang heeft.
7

8
Overzicht van aan te leggen prikkenkom en nieuwe dijken, links is de bestaande situatie ook nog aangegeven,
conform kaart 1879.

Toen in 1923 de prikkenkom niet meer nodig was, schonk het College der
Visscherij het hele complex aan de gemeente. De prikkenkom werd ingericht
als waterreservoir en de verbinding van het, als ‘havenkom’ aangeduide,
haventje met de rivier werd gedempt. Van tevoren waren een aantal buizen in
het haventje gelegd, om de verbinding met de waterreservoirs in stand te
houden. Op de tekening van Henk Fortuin staan de afstandbediende afsluiters
voor die buizen afgebeeld. In het driehoekige stuk waarvan de ‘havenkom’
deel uitmaakt werd, zoals bij de schenking was bedongen, een nieuw
zwembad gebouwd. In 1924 werd het nieuwe zwembassin, dat tot omstreeks
1962 heeft dienstgedaan, in gebruik genomen.
Drijvende zweminrichting ligt in de prikkenkom. De woningbouw is voor
50% gevorderd.
9

10
De toegang tot de prikkenkom via de havenkom. Deze haveningang
werd in 1923 gedempt.
De afsluiters van de buizen die aangebracht waren voor het vullen van
de waterreservoirs en het zwembad.

Haven
Voordat men met het
inkorten en wegbaggeren
begon bouwde men
kademuren van basaltkeien.
Deze muren sloten
aan op de kademuren van
de ‘binnenhaven’ en
strekten zich uit tot aan
de nieuwe hoofden. Met
deze werkzaamheden
werd in 1880 begonnen.
Werkzaamheden aan het bouwen van de
kademuur met basaltkeien. Op de linkerhelft van
de foto zien we nog twee zalmschuren en de
houtzaagmolen.
De beide kademuren voltooid. De weg te graven
havenhoofden zijn nog te zien.
Woningbouw
Nadat in 1887 het omschreven omvangrijke karwei gereed was, verrees in
1892 de visafslag. De visafslag die later als onderkomen voor de
visserijschool diende stond op de hoek Adriaan van Heelstraat en
11

Burgemeester de Jonghkade. In 1892 begon ook de woningbouw met twee
hofjes aan de Adriaan van Heelstraat.
Veerdienst
De veerhengst raakte door het inkorten van de havendammen zijn steiger
kwijt. Ook de veerhengst verdween en werd in 1898 vervangen door een
stoombootje.
Deze eerste stoomveerboot legde aan in een insteekhaventje, dat zich
ongeveer in het verlengde van de De la Reystraat bevond. In 1904 bouwde
men een ‘veerstoep’ op de kop van de ‘nieuwe’ haven. Deze veerstoep werd
in 1937 omgebouwd tot een aanlegsteiger met getrapte aanlegplaatsen.
Epiloog
Tot zover het verhaal van het Prikkengat en de prikkenkom dat in feite een
beschrijving is van een ingrijpende wijziging van Het Hoofd.
Deze wijk aan de Waterweg stond toen nog een bewogen geschiedenis te
wachten. Ingrijpende gebeurtenissen daarna waren de sloop van de
watertoren, de bouw van de nieuwe veerbootsteiger ten behoeve van het
nieuwe type veerboot, de koplossers.
Het Hoofd veranderde radicaal toen de Franse buurt moest worden gesloopt
om plaats te maken voor de Deltadijk. Ook de aanleg van de Keersluis
veranderde het silhouet.
Troost is dat de aanleg van de Deltadijk en de Keersluis bijdraagt aan de
bescherming tegen hoogwater van een zeer groot gedeelte van Nederland.
‘HVM’
Ontbrekende perioden uit de geschiedenis van Maassluis
Het beeldmateriaal van de HVM is voor een belangrijk deel
gedigitaliseerd. Gedurende het laatste jaar is de registratie van de kaarten
en documenten in de archieven van de Gemeente en de Visserij voltooid en
in digitale gegevensbestanden opgenomen.
Hierdoor is een en ander beter toegankelijk geworden en kunnen foto’s,
documenten en kaarten sneller worden opgezocht. Ontbrekende perioden
uit de Maassluise geschiedenis komen zo gemakkelijker aan het licht. Een
groepje vrijwilligers is hier voortdurend mee bezig. De verslagen van hun
bevindingen - ondertekend door ‘HVM’ - kunnen nu frequenter in de
Historische Schetsen verschijnen. de voorzitter
12