download - Vereniging Hendrick de Keyser

Vereniging Hendrick de Keyser
Jaarverslag 2012

vierennegentigste jaarverslag

voorzijde omslag:
de hof van ‘huis naalden’, Bakpers 9 te Best (foto arjan Bronkhorst)
achterzijde omslag
de drie belangrijkste vormen in de theorie van het plastische getal, hans van der laan
algemeen
Vereniging Hendrick de Keyser is opgericht op 3 januari 1918 en
erkend bij Koninklijk Besluit van 26 februari 1918 no. 62.
Haar laatstelijk gewijzigde statuten zijn vastgelegd in een notariële
akte d.d. 7 september 2007. De Vereniging is ingeschreven in het
verenigingsregister van de Kamer van Koophandel en Fabrieken te
Amsterdam onder no. 40530264.
Iedereen kan lid worden van de Vereniging, zowel particulieren als
bedrijven.
De minimum contributies zijn:
• voor een gewoon lid € 25 per jaar;
• voor een lid ‘voor het leven’ (30 jaar) € 450 ineens.
Bedrijven kunnen alleen lid worden op jaarbasis. Bedrijven en andere
lichamen die aan de vennootschapsbelasting zijn onderworpen
kunnen giften aan de Vereniging aftrekken voorzover zij tezamen
met andere giften maximaal 50% van de winst betreffen (met een
maximum van € 100.000). Een gift aan Vereniging Hendrick de
Keyser mag tot een maximum van € 5.000 met 50% meer aftrek
worden verwerkt (Culturele ANBI).
Behalve leden kent de Vereniging donateurs. Deze betalen
tenminste € 20 per jaar en adopteren daarmee een pand uit ons
bezit. Zij ontvangen de reguliere publicaties van de Vereniging,
doch kunnen verder geen aanspraak maken op de rechten die leden
hebben.
vereniging Hendrick de Keyser wordt structureel gesteund
door de Bankgiro loterij en het sns reaal Fonds.
vereniging
hendrick de keyser
de vereniging heeft tot doel het behoud van architectonisch
of historisch waardevolle huizen in nederland
Voor de inkomstenbelasting kunnen giften aan de Vereniging
worden afgetrokken, voorzover deze giften, tezamen met andere
aftrekbare giften, zowel € 60 als 1 % van het drempelinkomen te
boven gaan. De aftrek bedraagt ten hoogste 10 % van het drempelinkomen.
Giften in de vorm van termijnen van lijfrenten, welke
berusten op een bij notariële akte van schenking aangegane verplichting
om termijnen van (nagenoeg) gelijke omvang gedurende vijf of
meer jaren ten minste jaarlijks uit te keren, zijn steeds aftrekbaar.
Omdat Vereniging Hendrick de Keyser een ‘Culturele ANBI’ is,
kunnen giften tot maximaal € 5.000 voor 125 % in aftrek worden
verwerkt.
Vereniging Hendrick de Keyser is een instelling die de bevordering
van kunst en wetenschap ten doel heeft als bedoeld in de Successiewet
en de Wet op de inkomsten, resp. vennootschapbelasting.
De Vereniging is sinds 1 januari 2006 vrijgesteld van het betalen
van zowel schenkbelasting over ontvangen schenkingen als erfbelasting
over ontvangen erfstellingen en legaten. Met ingang van
1 januari 2008 is de Vereniging opnieuw door het Ministerie van
Financiën aangemerkt als een Algemeen Nut Beogende Instelling
(ANBI) en per 1 januari 2012 als ANBI met een Cultureel doel.
Voorts is de Vereniging door het Centraal Bureau Fondsenwerving
gecertificeerd.
Het kantoor van de vereniging is gevestigd in:
Huis Bartolotti
Herengracht 172
1016 BP Amsterdam
Telefoon 020 521 06 30
Website www.hendrickdekeyser.nl
e-mail info@hendrickdekeyser.nl
Bankrelaties
NL94ABNA0411840207
NL86INGB000048718
(foto arjan Bronkhorst)
3
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

samenstelling Bestuur en
raad van commissarissen
per 31 december 2012
Bestuur jaar van aftreden
H.J. Brouwer voorzitter 2016
H.B. van Wijk penningmeester 2014
A.A. Schulting secretaris 2015
J.B.H. de Haan 2016
K.A. Ottenheym 2014
mw. E.M. van der Pol 2016
raad van commissarissen
A.F.W. Bosman 2016
mw. C.W. Fock 2016
L. van Grunsven 2016
F.Q. Hoebens 2016
mw. J.R. Jas 2016
mw. P. Kruseman 2016
mw. M.C. Kuipers 2016
mw. P.M. Noordervliet 2016
mw. E. Swaab 2016
H.M.J. Tromp 2016
M.C. van Veen 2016
D.P. de Vries 2016
mw. A.C. de Bruijn 2013
A.J.C. van Leeuwen 2013
R.J.G. Bandell 2014
B. Bleker 2014
mw. F.G. van Diepen-Oost* 2014
J.G.P.M. Helderman* 2014
J.H.M. Lindenbergh 2014
A.J.A.M. Lisman 2014
K.J. Storm* 2014
E. Veen 2014
E. ten Cate 2015
M. Schimmelpenninck 2015
mw. W. Sorgdrager 2015
* audit commissie
directeur
C.S.T.J. Huijts
adjunct directeur
mw. J.L.P.B. Finaly
Best, ‘huis naalden’, detail voordeur en bel (foto arjan Bronkhorst)
Pagina
6
8
13
25
27
29
36
36
37
38
40
42
43
46
48
70
75
i n l e i d i n g
inhoud
verwervingen
instandhouding
voorlichting
Financiële baten
verenigingszaken
verslag raad van commissarissen
Plannen voor de korte termijn
Begroting 2013
verantwoordingsverklaring 2012
jaarcijfers 2012
Balans
staat van Baten en lasten
toelichting op de Balans en
de staat van Baten en lasten
Controleverklaring
artikel
Huis naalden
De architectuurtheorie van
Dom Hans van der laan
in een notendop
door juliet Oldenburger
alfabetische lijst van huizen
verspreidingskaart

administratieve wijziging door in de toewijzing van restauratiesub- is de verdeling en de toekenning van de subsidies voor restauratiesidies
die voor ons sterk negatief uitpakt en de gevolgen van de crisis projecten met ingang van 2012 neergelegd bij de provincies. De
sijpelden onmiskenbaar door naar de huurders van de Vereniging. gedachte erachter was, dat ‘in de regio’ goed kan worden ingeschat
welke restauratiebehoeften er zijn en dat de inmiddels beperkte
Nadat het in de achterliggende jaren betrekkelijk goed bleef gaan Rijksgelden konden worden samengevoegd met provinciale fondsen.
met onze verhuur, vonden in de loop van 2012 enkele ontwikkelin- Hierdoor zouden uiteindelijk in de restauratiesector ruimere midgen
plaats die de huurinkomsten dreigen aan te tasten. Op het eerste delen beter kunnen worden ingezet.
gezicht zijn de huurinkomsten in 2012 nog fors toegenomen, zelfs De provincies bleken 2012 vooral nodig te hebben om procedures te
meer dan in de voorgaande jaren. Dat beeld wordt echter vooral bedenken waarlangs deze gelden konden worden ingezet. Tezamen
veroorzaakt door enkele panden die na restauratie weer in de verhuur met andere decentralisatieprocessen is hiervoor kennelijk onvoldoen-
6 konden worden gebracht. Achterliggend speelde daarentegen sluide tijd, want bij het schrijven van dit verslag zijn er nog verschillende 7
penderwijs, dat verschillende huurders langer wachtten met het beta- provincies waarvan geen restauratieregeling bekend is.
Uitreiking van de erepenning aan
aftredend voorzitter Pi de Bruijn
tijdens de algemene ledenvergadering
len van hun huur en helaas kwamen ook meer huurders in de situatie
dat zij hun huur niet meer konden betalen. Hierdoor groeide in de
loop van 2012 de huurachterstand, aanvankelijk ongemerkt, maar
Als landelijke Vereniging plaatsten wij al meteen kanttekeningen bij
deze ontwikkeling. Dat had niet zozeer betrekking op de achterliggende
inhoudelijke visie; het herstel van een verwaarloosd monument
vanaf augustus duidelijk merkbaar. Tegelijkertijd waren er ook meer wordt immers in de directe omgeving het meest als noodzakelijk
huurders die uit eigen beweging hun huur beëindigden. Vervolgens ervaren. Dus de afweging voor welk object de beschikbare subsidie
nam in 2012 het aantal kandidaten dat de vrijgekomen eenheden het meest noodzakelijk is, kan heel goed regionaal plaatsvinden (al
weer wilde gebruiken in hoog tempo af. Het gevolg van deze samen- zou daarnaast een landelijke waardestelling voor een juiste afweging
loop was een snel groeiende leegstand in ons bezit. Omdat wij de onontbeerlijk zijn).
laatste jaren al een terugloop constateren in de bijdragen van fondsen In de praktijk echter blijkt de regionale prioriteitstelling op korte
en een nog veel grotere terugloop in subsidiebijdragen aan onze termijn erg tegen ons als landelijke organisatie te werken. Wij zijn
restauraties, is handhaving van het inkomstenniveau uit verhuur van immers een landelijk vangnet, dat pas open gaat wanneer voor een
groot belang.
waardevol monument lokaal geen oplossing voorhanden is. In de
Met ingang van het vierde kwartaal is een specifiek actieplan ontwik- meeste gevallen betekent dat dus dat er lokaal ook geen (voldoende)
keld om dit proces een halt toe te roepen. Voor het ontwikkelen subsidiemogelijkheden zijn om zo’n monument te restaureren. Voor-
en toepassen van een adequate reactie is binnen de organisatie een heen konden wij dan terugvallen op een landelijke subsidieregeling,
speciale taakgroep ‘huurherstel’ opgezet. De activiteiten van deze doch die is nu opgeheven.
taakgroep hebben als specifiek doel: voorkomen dat het huurverlies Tegelijk speelt het regionale sentiment in deze nieuwe situatie ons
in 2013 dermate ernstige vormen gaat aannemen, dat de Vereniging niet in de kaart. Integendeel, helaas ervaren wij nogal eens, dat in de
hiervan hinder gaat ondervinden. De adviezen van de taakgroep heb- provincie het idee bestaat, dat een pand dat eenmaal in bezit is van
ben betrekking op alle facetten van het verhuurproces. Daarbij waren ons als landelijke organisatie geen steun uit de regio meer behoeft.
aanpassingen van interne processen en verbetering van de informatie Het onmiddellijke gevolg van deze ontwikkeling is, dat ‘Hendrick
voor de potentiële huurkandidaat betrekkelijk snel door te voeren. de Keyser’ geen noodlijdende panden meer kan opnemen, als daarbij
De ombouw van het verhuuronderdeel van onze website vergde iets niet de zekerheid wordt geleverd, dat er uit de provincie subsidiegel-
meer tijd, doch kon voor het einde van het jaar worden afgerond. den voor de restauratie beschikbaar zijn of komen. Om de hiervoor
In 2013 zullen plannen worden uitgewerkt voor de aanpassing van genoemde redenen is dat in 2012 geen enkele keer gelukt, zodat er
de nieuwe erepenning van vereniging hendrick de keyser
ontworpen door elisabeth varga (foto arjan Bronkhorst)
moeilijk verhuurbare eenheden. In sommige gevallen zal wellicht tot
tijdelijke maatregelen moeten worden besloten, om ingebruikname
geen historische panden verworven zijn.
van een huureenheid te bewerkstelligen. Tevens zal in 2013 aanslui- In de overdracht van de Rijksgelden naar de provincies is gevraagd of
ting worden gezocht bij landelijke verhuursites, zodat de doelgroep de provincies, via bijvoorbeeld een ‘voorkeursrecht’, een deel van de
Het verslagjaar 2012 werd voor Vereniging Hendrick de Keyser op zijn visie dat ‘architectuur’ van alle tijden is en het onderscheid tussen
ons aanbod makkelijker kan vinden.
gelden speciaal aan de daartoe opgerichte professionele organisaties
tweeërlei fronten gedomineerd door de gevolgen van de financiële (moderne) architectuur enerzijds en erfgoed anderzijds kunstmatig is.
kan toedelen, zodat bijvoorbeeld het huidige probleem van onze
crisis. Hierdoor raakte een voor de Vereniging zelf bijzondere ge- De restauratievoorstellen mochten altijd op zijn vakmatige belang-
restauratiesubsidie ‘Hendrick de Keyser’ heeft in 2012 weer Vereniging zich niet zou voordoen. Bij het schrijven van dit verslag
beurtenis, de wisseling van de voorzitter, al snel op de achtergrond. stelling rekenen, waarbij ook daar de lat zo hoog mogelijk kwam te
twee fantastische huizen kunnen toevoegen aan de collectie: een was er echter slechts één provincie (Overijssel) die met dit gegeven in
liggen. Pi de Bruijn liet op 23 juni, bij de overdracht van ‘zijn’ voor-
typische ‘jaren-dertig’ vakantiewoning van de hand van de architec- zijn toewijzingsafweging iets gedaan heeft.
voorzitterswisseling De heer P.B. de Bruijn was in 1990 toezittershamer, een verjongde en bruisende Vereniging achter, waar in
ten Ben Merkelbach en Charles Karsten in Groet (N-H) en een icoon Het lijkt noodzakelijk dat de Vereniging in haar voorlichting zich
getreden tot het Bestuur en derhalve zeer ervaren toen hij in 2003 de onderwerpen van een mini-symposium nadrukkelijk aandacht aan
van de ‘Bossche-school’ in de vorm van een woonhuis van architect duidelijker gaat richten op haar betekenis voor de regio. Wij zullen
de voorzittershamer overnam van de heer P.M. van der Laan. werd besteed. De nieuwe voorzitter, H.J. Brouwer, sprak een lofrede
Hans van der Laan in Best (N-B). Deze twee geweldige aanwinsten in de verschillende provincies duidelijker voor het voetlicht moeten
Het was voor het eerst dat deze positie werd ingenomen door de uit en reikte zijn voorganger de nieuw ontworpen erepenning van
hebben in directe zin niets te maken met ‘restauratiesubsidies’, zoals brengen, dat wij weliswaar een landelijke paraplu zijn, maar het
‘architect-vertegenwoordiger’ in ons Bestuur. De Bruijn zette de het Bestuur uit. De Vereniging is de heer De Bruijn zeer dankbaar
de subkop van dit deel van het verslag luidt. Opmerkelijk is echter, rendement van onze inspanning vooral de directe omgeving van het
harmonieuze vergaderstijl van zijn voorganger voort; besluiten voor zijn inzet en bijdragen en hoopt nog lang van zijn gevraagd en
dat er in 2012 geen ouder pand verworven is, geen 17de- of 18de- pand ten goede komt en dat om die reden de financiële bijdrage uit
werden immer met volledige consensus genomen. Hij legde daar- ongevraagd advies gebruik te kunnen maken.
eeuws huis dat voor zijn behoud nodig een zorgvuldige restauratie de provincie juist op zijn plaats is, ook aan ons als landelijke organinaast
nieuwe accenten, bijvoorbeeld door ‘voorlichting’ als kerndoel
moet ondergaan. De reden voor deze – in de geschiedenis van de satie. Zo’n informatieproces vergt echter een lange adem, zodat wij
te benoemen en meer dan ooit nadruk te leggen op kwalitatief hoog- crisisperikelen Zoals hiervoor opgemerkt werd ‘Hendrick de
Vereniging unieke – gebeurtenis is wel terug te voeren op een op het ervan uit kunnen gaan, dat ook in de komende jaren onze vangnetwaardige
publieke uitingen en de noodzaak om publiektoegankelijk Keyser’ in 2012 langs twee wegen harder dan in de voorgaande jaren
eerste gezicht onschuldige beleidswijziging die het Rijk dit jaar heeft functie voor verkrotte monumenten minder groot zal zijn dan in het
naar buiten te treden. Het verwervingsbeleid werd beïnvloed door geraakt door crisis-gerelateerde ontwikkelingen. Het Rijk voerde een
doorgevoerd. In het kader van de heersende decentralisatiegedachte verleden.
versl ag van de vereniging
verslag van de vereniging
inleiding
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

8
verslag van de vereniging
verwervingen
groet, nieuweweg 2, ‘huis dijkstra’ De beroemde
zwart-wit foto’s die Eva Besnyö in 1935 van dit zomerhuisje in
Groet maakte, hebben ‘Huis Dijkstra’ tot een icoon van het moderne
20ste-eeuwse wonen gemaakt. Gepubliceerd in de 8 & Opbouw,
het tijdschrift van het Nieuwe Bouwen, illustreren ze een optimis-
Beginselmanifest van de 8, 1927
groet, nieuweweg 2, ‘huis dijkstra’
tisch ideaal van de jaren twintig en dertig: leven zonder formaliteiten
in een eenvoudig, functionalistisch vormgegeven huis. Het ontwerpen
van een zomerhuisje was een gewilde opgave voor de architecten
van het Nieuwe Bouwen. Dit type opdracht was minder gebonden
aan vaste conventies en leende zich voor een vooruitstrevende
architectuur. Tegelijk sloot het bouwen van een vakantiehuis aan bij
een idealistisch vooruitgangsdenken, waarbij leven in de open lucht,
nabij de zee, als heilzaam werd gezien.
In 1932 maakten de architecten Ben Merkelbach (1901-1961) en
Charles Karsten (1904-1979) ontwerpen voor een zomerhuis op verschillende
locaties in de omgeving van Schoorl in Noord-Holland.
De opdrachtgever mr Rients Dijkstra was advocaat en journalist in
Amsterdam. Hij was betrokken bij de groene amsterdammer en
maakte deel uit van een kring Amsterdamse intellectuelen, kunstenaars,
schrijvers en architecten waartoe ook Merkelbach en Karsten
behoorden. Deze jonge architecten waren in 1927 mede-oprichters
van ‘De 8’. In een manifest riepen ze op tot een architectuur die
rationeel, ondergeschikt aan de opdracht en wars van vormwil was.
De Amsterdamse architectenvereniging ‘De 8’, met leden als Mart
Stam, Jan Duiker en Cornelis Van Eesteren, speelde met haar
Rotterdamse evenknie ‘Opbouw’ een belangrijke rol in de opkomst
van de moderne architectuur. Merkelbach en Karsten vormden
in 1929 samen een architectenbureau. Ze ontwierpen huizen en
bedrijfsgebouwen en richtten zich op volkswoningbouw. Bekende
werken van het bureau zijn de Avro-studio in Hilversum (1936),
lettergieterij Tetterode in Amsterdam (1951) en de wijken Landlust
(1939) en Frankendaal (1951) in Amsterdam waar geëxperimenteerd
werd met huizenbouw in open stroken. Merkelbach werd in 1956
benoemd tot stadsarchitect van Amsterdam.
Het zomerhuis voor de familie Dijkstra in Groet was één van de
eerste zelfstandige opdrachten van het bureau. Het werd ontworpen
voor een jong gezin met twee kinderen. Als locatie werd gekozen
voor een weiland aan de Wagemakersweg (nu Nieuweweg) met
prachtig uitzicht op de duinen. Een groot deel van het perceel bleef
in gebruik als hooiland, waarmee een blijvend vrij uitzicht veilig
werd gesteld. De tuin sloot slechts met een greppel en zonder hek
aan op het omringende weiland. Het streven van de architecten ‘om
de scheiding tusschen natuur en huis zooveel mogelijk te vervagen’ is
er tot op de dag van vandaag zeer tastbaar.
De bouw van het huis nam een aanvang in de herfst van 1933 en was
gereed in de zomer van 1934. Het blokvormige huis is eenvoudig
van bouwwijze en helder van opzet. Het huis telt twee verdiepingen,
groet, ‘huis dijkstra’, uitzicht op de duinen (foto eva Besnyö/Mai)
groet, ‘huis dijkstra’ (foto eva Besnyö/Mai)
buitenmaats niet meer dan ca 6 x 9 meter, en werd opgetrokken in
hout, baksteen, staal en glas. Tegen het huis staat een garage (apart
aanbesteed), als een contrasterend volume, waarin de zwarte Ford
van de opdrachtgever een plaats had. Op de begane grond bevinden
zich de entree, de woonkamer, de keuken, een toilet en de aangebouwde
bijkeuken met garage. Op de verdieping zijn vier kamers
en een eenvoudige douchecel. De diagonaal van de woonkamer
en het omliggende terras is gericht op het zuiden. De woonkamer
opent zich naar het omliggende landschap: licht, lucht en zon kunnen
volop toetreden door grote puien. Dit gebeurt met behulp van
schuifdeuren die op ingenieuze wijze naar buiten kunnen draaien
en zo windschermen vormen voor een ruim terras. In deze toestand
lopen binnen en buiten letterlijk in elkaar over. Oprolbare zonweringen
kunnen het terras verdere beschutting geven.
9
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

10
verslag van de vereniging
De afwerking van het zomerhuis was doordacht sober en functioneel.
Zo zijn de binnendeuren vlak, met minimale lijsten van
stripstaal rond de kozijnen. De compacte keuken, waarvan de opzet
verwantschap vertoont met de keukens in de ‘Weissenhofsiedlung’
in Stuttgart, heeft een zwart granito aanrecht en een doorgeefkast
naar de woonkamer. De trap naar de verdieping krijgt licht door een
hoog raam met glazen bouwstenen. Prachtig is de dubbele trapleuning,
voor volwassenen én kinderen, een staaltje van het functionele
vernuft van de architecten. Boven de stalen voordeur bevindt
zich een luifel, met gebogen stangen opgehangen aan de gevel. De
houten vloer van de begane grond was oorspronkelijk afgewerkt met
‘kurk-estrich’ een materiaal dat normaal als ondergrond gebruikt
werd voor linoleum. De verdiepingsvloeren werden belegd met
kurklinoleum. De plafonds in het huis zijn van zachtboard, de naden
en randen afgewerkt met aluminium strips. Met een gordijnrails kon
de woonkamer in compartimenten worden verdeeld. Alles in het huis
was gericht op praktische bewoonbaarheid, onbelemmerde toetreding
van licht en lucht en contact met de omgeving.
De kleuren van het huis werden bepaald door de met de Dijkstra’s
bevriende kunstschilder Wim Schuhmacher. Schuhmacher, de
‘meester van het grijs’, werd beroemd door het prachtige ‘zilveren
licht’ in zijn schilderijen. In de jaren twintig had Schuhmacher een
aantal moderne architecten leren kennen en in de jaren dertig gaf hij
adviezen voor kleurstellingen van gebouwen aan onder andere het
bureau Merkelbach en Karsten. Door Jan Duiker werd Schuhmacher
omschreven als de ‘schilder van de nieuwe zakelijkheid’. De architecten
van het Nieuwe Bouwen hadden een voorkeur voor grijzen,
lichte pastelkleuren en de kleurloosheid van zilver. De zilverglans
van aluminiumverf op stalen kozijnen (in het interieur aanwezig met
stalen en verchroomde buismeubelen) hoorde bij een industrieel vocabulaire.
In het huis in Groet adviseerde Schuhmacher lichte grijze
tinten, met helder blauw voor de keuken en getemperd geel voor de
trap en de zitbanken in de woonkamer. De stalen ramen werden aan
groet, ‘huis dijkstra’, doorgeefkast naar woonkamer groet, ‘huis dijkstra’
de buitenzijde aluminiumgrijs geschilderd (later gewijzigd in groen),
aan de binnenzijde lichtgrijs (later gewijzigd in ‘Corbusier’-rood).
De plafonds waren wit, de wanden gebroken wit, met uitzondering
van de woonkamer waar deze een lichtgrijze kleur kregen.
Het huis werd door de eigenaren met veel zorg ingericht. In de
eethoek van de woonkamer kwam een eettafel met een verchroomd
stalen onderstel en houten Thonetstoelen. Onder het raam stond
een verrijdbare theetafel. Merkelbach en Karsten ontwierpen houten
banken voor de zithoek, oorspronkelijk aangevuld met Rietveldstoelen.
Boven een van
de banken kwam
een penseeltekening,
‘olijfbomen
op Mallorca’, van
Wim Schuhmacher
te hangen. Een
gietijzeren kolenkachel,
in deze tijd
de enige bron van
verwarming in het
huis, stond in de
hoek van de kamer.
Op de verdieping
ontwierpen de
architecten onder
andere een kaptafel
met lage kasten.
Sinds de bouw in
1934 is het huis
altijd in gebruik
geweest als zomerhuis
van de
groet, ‘huis dijkstra’, trappenhuis
familie Dijkstra. In de eerste jaren was het een ontmoetingsplek van
de vriendenkring van de eigenaren. Behalve de architecten Merkelbach,
Karsten en Bodon waren schrijvers en dichters als Menno ter
Braak, Edgar du Perron, Jany Roland Holst en Victor van Vriesland,
schilders als Wim Schuhmacher, Charley Toorop, Edgar Fernhout en
Thé Lau, de beeldhouwer John Rädecker, de fotografe Eva Besnyö,
de cineast John Fernhout en vele anderen uit de wereld van kunsten
en journalistiek, regelmatige gasten waarmee op het terras in Groet
lange zomeravonden worden doorgebracht. Voor de dorpelingen een
bezienswaardigheid, goed te volgen vanaf de straat en de omlig-
groet, ‘huis dijkstra’ (foto eva Besnyö/Mai)
gende weilanden. Na de oorlog onderging het huis een geleidelijk
transformatieproces. Het radicale modernisme werd verzacht door
kleine wijzigingen, onder andere in de kleurstelling en op kleine
onderdelen in de inrichting, waarmee de eigenaren het huis een
vriendelijker uitstraling leken te willen geven. In de jaren zestig nam
Tjeerd Dijkstra, architect, hoogleraar in Delft en lange tijd Rijksbouwmeester,
de zorg voor het huis op zich. Alle herstelwerkzaamheden,
wijzigingen en toevoegingen werden zoveel mogelijk in de
geest van het oorspronkelijke ontwerp uitgevoerd. In de jaren tachtig
bleek een grote restauratie noodzakelijk, waarbij ernstige bouwkundige
problemen werden aangepakt en enkele moderne voorzieningen
werden ingebracht. Door de terughoudendheid en zorgvuldigheid
van deze wijzigingen is het huis tot op de dag van vandaag een uitzonderlijk
monument van het Nieuwe Bouwen en wonen gebleven.
In 2012 is het huis met zeer genereuze steun van de familie Dijkstra
en de BankGiro Loterij aan onze Vereniging overgedragen. Het
zal in gebruik blijven waar het voor bedoeld is: als zomerhuis in de
weilanden, in de nabije omgeving van duinen, strand en zee.
Best, Bakpers 9, ‘huis naalden’ Onze Vereniging koopt
slechts bij uitzondering een huis ‘uit de markt’. In de regel gaat het
om overdrachten van bedreigde panden door particulieren en overheden,
ver beneden de marktwaarde, waar dan meestal wel een grote
restauratie opgave aan vast zit. De aankoop van ‘Huis Naalden’,
een huis met een belangrijke plaats in de architectuurgeschiedenis
van het moderne Nederlandse woonhuis, vormt een uitzondering
hierop. De verwerving, mogelijk gemaakt door genereuze steun van
de BankGiro Loterij, past in het beleid van Vereniging Hendrick de
Keyser om haar collectie zeer selectief uit te breiden met goede voorbeelden
van 19de en 20ste-eeuwse Nederlandse architectuur.
‘Huis Naalden’, ontworpen en gebouwd in 1978-1982, is een
bijzonder monument van de ‘Bossche School’-architectuur uit de
tweede helft van de twintigste eeuw, een stroming in de Nederlandse
11
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

12
verslag van de vereniging
architectuur die ook internationaal erkenning heeft gekregen. Het
huis in Best bij Eindhoven werd ontworpen door Dom Hans van der
Laan (1904-1991), grondlegger van de Bossche School.
Pater-architect Hans van der Laan heeft een klein, maar prachtig
oeuvre nagelaten dat vooral uit religieuze bouwkunst bestaat. Het
huis in Best is zijn enige woonhuis in Nederland. Het is ontworpen
als experiment en theoretische bijdrage aan de architectuur. In dat
opzicht is het wel vergelijkbaar met onze ‘modelwoning’ door Gerrit
Rietveld aan de Erasmuslaan in Utrecht: de bouw van het huis had
een ruimere betekenis dan het vervullen van de specifieke wensen
van de opdrachtgever. Het huis werd ontworpen kort nadat Van der
Laan zijn architectuurtheorie ‘De Architectonische Ruimte’ had
gepubliceerd. Het ontwerp is een statement van Van der Laan over
hoe een woonhuis gebouwd zou moeten worden en van zijn opvat-
Best, Bakpers 9, ‘huis naalden’ (foto arjan Bronkhorst)
Best, Bakpers 9, ‘huis naalden’ (foto arjan Bronkhorst)
tingen over maat, vorm en ruimte op basis van het ‘plastische getal’.
Van der Laan noemde het ontwerp “een proeve van architectonische
ruimte”. Het ontwerp breekt volledig met de gangbare typologie van
het Nederlandse woonhuis: het is gebouwd als een compositie van
volumes rondom een binnenhof. Het bestaat uit vier bouwdelen: een
zaal (woonkamer), een langsvleugel (slaapkamers, keuken en sanitaire
voorzieningen), een open galerij (die tevens als garage dienst kan
doen) en een tuinmuur. Samen vormen ze de besloten binnenhof.
In een fonteintje in de gang staat de inscriptie ‘het buiten in de ban
van het binnen’, een bondige typering van het patiohuis. In zijn uitwerking
toont het sobere huis alle kenmerken die de Bossche School
zoveel waardering heeft gegeven.
In een uitgebreid artikel achter in dit jaarverslag gaat Juliet
Oldenburger dieper in op de architectuur van dit bijzondere huis.
instandhouding
In 2012 bedroegen de uitsluitend voor instandhouding gemaakte
kosten (dus zonder verrekeningen) € 8.979.438. De basis voor de
duurzame instandhouding van onze panden wordt gevormd door
de huuropbrengst. Deze bedroeg in 2011 € 7.843.282 en werd
aangevuld met € 84.847 tot € 7.928.128 door incidentele opbrengsten,
waaronder de verhuur van enkele van onze bijzondere locaties
voor vergaderingen en bijeenkomsten, of als filmlocatie. Net als in
voorgaande jaren is dus meer geld aan instandhouding besteed dan
er aan huurinkomsten binnen kwam. Het verschil (14,5 % extra) is
echter opnieuw beduidend minder dan in het voorgaande jaar
(40 % in 2011), omdat de kosten in veel mindere mate konden
worden gedekt door bijdragen uit overheidssubsidies of bijdragen
van fondsen. Daardoor moesten, voor het derde jaar op rij, enkele
restauraties worden versoberd, uitgesteld of getemporiseerd. Deze
situatie is in de loop van 2012 verergerd door de hiervoor genoemde
problemen met de huurinningen. De vorig jaar uitgesproken verwachting
dat deze situatie zich nog enige jaren zal voortzetten blijft
onverminderd van kracht.
Aan 45 panden is in 2012 voor meer dan € 25.000 aan instandhoudingkosten
besteed (in 2011 aan 55).
In 8 gevallen (2011: 14) daarvan lag de besteding tussen de
€ 50.000 en de € 100.000, te weten bij:
amsterdam
Henri Polaklaan 9
Herengracht 77
Herengracht 284
Lange Leidsedwarsstraat 148
Lange Leidsedwarsstraat 150
Cruquius
Cruquiusdijk 27
’s-Hertogenbosch
Hinthamerstraat 138
naaldwijk
Heilige Geest Hofje 1
Bij de panden in Amsterdam, Henri Polaklaan 9 en Herengracht
284, stoomgemaal de Cruquius en het pand in Naaldwijk betrof het
regulier onderhoud aan een groot of bewerkelijk pand. In Herengracht
77 en Lange Leidsedwarsstraat 148 en 150 werd geïnvesteerd
om de panden gereed te maken voor de verhuur.
In ’s-Hertogenbosch, de Hinthamerstraat 138, betrof het deelwerkzaamheden
in de afronding van de restauratie. Bij het pand in
Naaldwijk was sprake van groot onderhoud.
Aan 16 (2011: 18) van de hiervoor genoemde 45 panden is in 2012
meer dan € 100.000 besteed (waaronder aan 2 panden zelfs meer
dan € 500.000) omdat het instandhouding van (grotere) complexen
betrof of het werk betrekking had op volledige restauraties of delen
daarvan.
Het ging daarbij om:
amsterdam, Diemerzeedijk 27
Renovatie van het tweede bijgebouw (vml. koetshuis).
amsterdam, Keizersgracht 387
Verbouwing en herinrichting eerste etage
amsterdam, Oudezijds voorburgwal 14
Vernieuwing fundering en renovatie pand
Bolsward, Kleine Dijlakker 17
Deel van een volledige restauratie
Doesburg, Koepoortstraat 26a
Volledige renovatie woning
Dordrecht, Wijnstraat 153
Gedeelte van een restauratie
Haarlem, spaarne 15-17
Vervolg restauratie benedenverdieping
Heiloo, Kennemerstraatweg 278
Afronding restauratie
Hoorn, Kerkplein 39
Gedeeltelijke restauratie
Hoorn, roodesteen 8
Renovatie bovenverdieping
scheveningen, Zwaardstraat 16a
Onderhoud
schiedam, aleidastraat/Hofje van Belois 1-37
Renovatie woning
schiedam, Proveniershuis 18
Restauratie achterbouw
velsen-Zuid, rijksweg 134
Restant restauratie Noordelijk Koetshuis
Zwolle, sassenstraat 33
Restauratie
Binnen deze categorie verdient het restauratiewerk aan de volgende
panden aparte aandacht:
amsterdam, Oudezijds voorburgwal 14 Op de hoek
van de Oudezijds Voorburgwal en de Oudezijds Armsteeg staat het
‘Wapen van Riga’, een groot koopmanshuis uit circa 1600, gebouwd
op de plek van twee middeleeuwse huisjes. Bijzonder aan het pand is
de constructie die een overgangsvorm van hout naar steen laat zien:
een houtskelet van gestapelde gebinten, gedeeltelijk ingelaten in stenen
muren. Daarnaast heeft het pand ook een prachtige renaissance
pronkgevel aan de gracht. Sinds 1950 is het Goodwillcentrum van
het Leger des Heils in het ‘Wapen van Riga’ gevestigd. Ingrijpende
nieuwbouwplannen van het Leger des Heils op het achterliggende
13
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

14
verslag van de vereniging
amsterdam, Oudezijds voorburgwal 14, ‘Wapen van riga’
perceel, een casco-funderingsonderzoek van het Stadsdeel Centrum
en eigen onderzoek naar de aantasting van het houtskelet, noopten
de Vereniging in 2012 tot rigoureuze maatregelen. Het pand was
namelijk aan het verzakken en het houtskelet was ernstig aangetast
door de bonte knaagkever. De onvermijdelijke trillingen die de
voorgenomen nieuwbouw op het achterliggende perceel zou veroorzaken,
zou – zonder nadere actie onzerzijds – ernstige gevolgen
voor ons pand kunnen hebben. Omdat aanvankelijk de omvang van
de werkzaamheden nog onduidelijk was en tegelijkertijd de uitvoering
van de nieuwbouw steeds concreter werd, is besloten het werk
gefaseerd uit te voeren. Doch in elk geval diende de constructie van
ons pand weer stabiel en sterk te zijn voordat de aanliggende panden
gesloopt zouden worden.
amsterdam, ‘Wapen van riga’, staalconstructie
amsterdam, ‘Wapen van riga’, sloop achterliggende panden
met rechts ‘Wapen van riga’
In de eerste fase werd op de eerste verdieping een staalconstructie
aangebracht omdat de stabiliteit van de houten onderpui van de
voorgevel niet voldeed. Een nieuwe constructie, bestaand uit een
aantal platte stalen banden die aan de vier gevels van het huis verankerd
zijn, is onzichtbaar in de verdiepingsvloer verstopt.
In de tweede fase werd in het souterrain een nieuwe funderingsconstructie
aangebracht: trillingvrij werden buispalen in de grond
gedrukt tot ca. 20 m diep. De hierover nieuw gestorte keldervloer
werd vervolgens in de oude muren verankerd. Tijdens deze fase is
het bodemarchief goed bekeken. Omdat dit tot het oudste stukje
Amsterdam behoort, was de kans op archeologische vondsten groot.
Maar omdat de grond bij eerdere werkzaamheden grotendeels al
eens geroerd was, werd alleen een ondergrondse waterbak gevonden.
In de laatste fase werd de aantasting van het houtskelet in het pand
aangepakt. Deels werd het traditioneel hersteld, met lassen en aanhelingen
in hout, deels door middel van epoxytechniek bij de lastige
houtverbindingen en de moerbalk van de eerste verdiepingsvloer.
Bureau Monumenten & Archeologie van de gemeente Amsterdam
heeft in die fase dendrochronologisch onderzoek uitgevoerd in de
kapconstructie, waarbij het jongste houtmonster gedateerd werd
op 1605. Dit wijst erop dat dit pand niet eerder dan in 1606 is
gebouwd, waarmee het enkele jaren jonger is dan tot nog toe
was aangenomen. De werkzaamheden zijn onder eigen directie
uitgevoerd.
Inmiddels zijn de achterliggende panden in de Oudezijds Armsteeg,
zonder gevolgschade, gesloopt en is gestart met de nieuwbouw. Vanuit
het ‘Wapen van Riga’, dat weer stevig op haar grondvesten staat,
wordt de nieuwbouw vol vertrouwen tegemoet gezien.
Bolsward, kleine dijlakker 17, Woonhuis-bottelarij
albada jelgersma Na een langere periode van planvorming en
fondsenwerving is in 2012 de cascorestauratie van het woonhuis met
bottelarij van het familiebedrijf Albada Jelgersma van start gegaan.
Dit uitzonderlijk diepe pand heeft een voor Friesland herkenbare
opbouw in drie achter elkaar gelegen volumes van een voorhuis, een
binnenhaard/tussenkamer en een achterhuis.
Het oudste gedeelte is de 16de-eeuwse achterbouw, met een stinsachtige
kamer op de eerste verdieping en een eiken kapconstructie
met gekraste telmerken. Het gedeelte voor deze achterbouw, de tussenkamer,
heeft een 17de-eeuwse balklaag. In de 18de eeuw werden
tussen de achterkamer en de tussenkamer twee bewerkte houten
bedstedewanden geplaatst. Vanaf 1830 bewoonden vijf opeenvolgen-
Bolsward, kleine dijlakker 17 (tweede huis van rechts)
de generaties Albada Jelgersma het pand en dreven daar een bottelarij
en slijterij. In 1876 werd de bloei van dit bedrijf gemarkeerd met
een flinke renovatie, waarbij het voorhuis een nieuw winkelinterieur
kreeg en een moderne bovenwoning.
Bij de huidige restauratie moest allereerst een flink bouwkundig
probleem worden opgelost, want zowel de rechterbuitenmuur als
de gangmuur ter plaatse van de tussenkamer en achterbouw waren
chronisch erg vochtig. Bij verbouwingen in de jaren ’50 en ’70 bleek
dit probleem rigoureus aangepakt: om het optrekkende vocht tegen
te gaan werden betonvloeren in de achterkamer en de tussenkamer
gestort en de muren en wanden van een cementlaag voorzien. Die
oplossing moet enkele jaren een prima remedie hebben geleken,
Bolsward, kleine dijlakker 17, achterbouw verdieping met 16de-eeuwse balklaag (links) en achterkamer begane grond tijdens restauratie (rechts)
15
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

16
verslag van de vereniging
maar allengs kroop het vocht naar de plekken waar géén cement
zat: dus nóg hoger in de ruimtes en door alle kieren en naden waar
géén cement zat of waar het cement gebarsten was. Het resultaat was
een altijd vochtige, muffe tussenkamer en achterkamer. Nadat de
betonvloeren eruit waren gehaald, bleek een kapotte riolering nabij
de achtergevel de grote boosdoener. Jaar in jaar uit heeft hemelwater
en rioolwater van de aanbouw onder de vloeren van achterhuis en
tussenkamer kunnen vloeien, om vervolgens ergens – via muren,
vloeren, wanden of via verdamping – een uitweg te zoeken. Bij
gebrek aan ventilatie en een overdaad aan cement werd die uitweg
alleen hoog in kleine naden en kieren, en boven de cementlaag (bij
het plafond van de kamers) gevonden.
Na verwijdering van de betonvloeren en herstel van de riolering
droogden de muren als vanzelf. Daarmee was de oorzaak van alle
ellende weggenomen. De betonvloeren werden vervangen door
een traditionele vloeropbouw van houten balken met 3 cm dikke
vloerplanken erop en in de kruipruimte werd een dikke laag schelpen
gestort. Inclusief een permanente ventilatie van de kruipruimte is het
probleem nu voorgoed verholpen. Door verlaging van het vloerniveau
in de tussenkamer moest de bedstedewand worden ‘aangelengd’.
De cementlaag van de muren en wanden is uiteraard grotendeels
verwijderd; alleen op plekken waar te veel van het historisch
metselwerk werd meegetrokken is de cementlaag partieel gehandhaafd,
maar dit kan bouwkundig geen kwaad meer.
haarlem, spaarne 15-17, ‘hodshon huis’ (foto arjan Bronkhorst)
In de toekomstige situatie zal het pand gebruikt worden als woonhuis
met aan huis gebonden bedrijvigheid. Vanwege het ene, smalle
trappenhuis met spiltrap in het midden van het huis, is het pand niet
geschikt voor méér of gescheiden functies.
Deze restauratie loopt tot ver in 2013 door. In dat jaar zal het
interieur worden gerestaureerd, waarvoor nu reeds vier Bolswarder
stichtingen en enkele regionale fondsen een zeer welkome bijdrage
hebben toegezegd!
haarlem, spaarne 15-17, ‘hodshon huis’ (linker-vleugel
Bg) Het woonhuis van Cornelia Catharina (‘Keetje’) Hodshon
aan het Spaarne is een van de rijkst gedecoreerde woonhuizen uit
de late 18de eeuw in Nederland: een waar stadspaleis in neo-classicistische
stijl. In 1995-2001 zijn de stijlkamers op de bel-etage
al prachtig gerestaureerd. Toch waren ook de dienstvertrekken en
secundaire ruimtes op de begane grond en de tweede verdieping
altijd van belang voor het goed functioneren van zo’n statig huis en
huishouden. Helaas zijn juist die ruimtes vaak als eerste verbouwd of
opgeofferd bij een herbestemming. Zo ook bij het ‘Hodshon Huis’.
De Vereniging streeft ernaar om bij de renovatie van dat soort ruimtes
de oorspronkelijke functie weer zo goed mogelijk herkenbaar te
maken. In 2012 werden drie opeenvolgende vertrekken in de linkervleugel
van de begane grond, die in de loop der tijd een kantoorfunctie
hadden gekregen, onder handen genomen.
de redding van twee achttiende-eeuwse beelden
De bouw van het ‘Hodshon Huis’ in Haarlem viel samen met
een rumoerige periode in onze vaderlandse geschiedenis: de
Bataafse Omwenteling. In 1793 bezetten Franse troepen de
Zuidelijke Nederlanden. In hetzelfde jaar gaf Keetje Hodshon
de bouwopdracht voor een groot huis aan het Spaarne.
De politieke situatie liet de bouw niet ongemoeid: het ontwerp
werd gewijzigd. In plaats van een familiewapen kreeg de gevel
een bekroning met drie beelden: ‘Wijsheid’ (Minerva met helm,
spies en schild), ‘Eendracht’ (met een pijlenbundel) en ‘Welvaart’
(met een hoorn des overvloeds) was een boodschap die in deze
tijd niemand zal zijn ontgaan. Minerva stond als ‘Hollandse
Maagd’ symbool voor de Bataafse Republiek en vergelijkbare
voorstellingen waren geliefd bij de patriotten.
Al in de 19de eeuw moet één van de beelden zijn verdwenen.
Weer en wind lieten hun sporen na op de houten beelden en in
1981 gaf de toenmalige eigenaar, de Koninklijke Hollandsche
Maatschappij der Wetenschappen opdracht om van de twee resterende
beelden stenen kopieën te maken. De houten originelen
begonnen aan een zwerftocht die uiteindelijk zou leiden naar de
Algemene Begraafplaats van Haarlem. Aan hun lot overgelaten
en uit hun architectonische context gehaald, leek hun leven daar
in vergetelheid te eindigen. Ze werden er in 2010 teruggevonden,
aangetast door vocht, houtrot, zwam en ongedierte. Een
gift van de Bredius-Stichting maakte vervolgens de restauratie
mogelijk.
Beeld- en ornamentsnijder anna stringer
De beelden, die uit massieve stukken naaldhout zijn gemaakt,
moesten eerst drogen. Rotte delen werden verwijderd of
geïmpregneerd en afgebroken onderdelen gelijmd. Gaten zijn
gevuld met nieuwe stukken grenenhout die door de restauratiebeeldhouwster,
Anna Stringer te Enkhuizen, met veel gevoel
zijn gesneden. Een vakkundig werk waarbij zo min mogelijk
oorspronkelijk hout is weggehaald. De invullingen zijn geretoucheerd,
zodat ze het originele beeld niet storen. ‘Wijsheid’
en ‘Eendracht’ zijn in 2012 teruggebracht naar het ‘Hodshon
Huis’. Op het dak staan de stenen kopieën, maar in de vestibule
vindt u de 18de-eeuwse originelen. ■
het gevelontwerp van abraham van der hart
met de drie beelden
het gevelontwerp van abraham van der hart
met de drie beelden (detail)
de gerestaureerde beelden worden het ‘hodshon huis’
binnengebracht (foto Paul vreeker)
17
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

18
verslag van de vereniging
haarlem, ‘hodshon huis’, voorkamer haarlem, ‘hodshon huis’, behangvondst schiedam, Overschiesestraat 1, 7-15, Proveniershuis, achtergevel
Eerst werd onderzoek gedaan naar de oorspronkelijke functie van de
vertrekken, naar hun ontwikkeling en naar de bouwsporen.
Het bleken de eerste en tweede mangelkamer en de tuinkamer te zijn
geweest. Helaas waren uit deze periode weinig interieuronderdelen
bewaard gebleven, met uitzondering van het eenvoudige stucplafond
en sporen van de schouw en de grote linnenkast. Na gedegen onderzoek
kon de originele indeling met kastenwand en de historische
kleurstelling, groen en oker, worden teruggebracht. Als verwijzing
naar de oude functie wordt in de ruimte een oude mangel uit onze
roerende goederen collectie geplaatst. In de tuinkamer is de lambrisering
weer groen geschilderd en een floraal behang aangebracht.
Met deze ingreep is de functie en het verhaal van deze vertrekken
in het imposante huishouden van Keetje Hodshon weer herkenbaar
gemaakt.
Voor 2013 staat de rechtervleugel in de planning, waar de afgetimmerde
kantoren in de oude keuken nog veel verrassingen in petto
lijken te hebben. De werkzaamheden staan onder eigen directie.
schiedam, Overschiesestraat 1, 7-15, Proveniershuis
Na ruim 14 maanden intensief werk, kon in november 2012
de restauratie van het achterhuis van het Proveniershuis te Schiedam
worden opgeleverd. Het (huidige) Proveniershuis is gebouwd in
1756-’61 voor de huisvesting van ‘proveniers’: relatief welgestelde
burgers die zich voor een vast bedrag inkochten om op hun oude
dag voorzien te worden van kost en inwoning. In het achterhuis
waren de keuken, de eetzaal en de woning van de binnenvader en
binnenmoeder ondergebracht. Verder was de Regentenkamer hier
op een tussenverdieping en op de verdieping was nog een aantal
kamerwoningen gerealiseerd. Door verschillende verbouwingen was
de structuur van het gebouw en de indeling geheel verdwenen. Mede
om constructieve redenen, maar ook om de functie van het gebouw
weer begrijpelijk te maken, is bij de huidige restauratie de historische
indeling vrijwel geheel hersteld.
De inwendige structuur van het achterhuis is eerst teruggebracht:
de in het verleden gesloopte muren zijn weer opgemetseld en latere
doorbraken dichtgezet. Daarna is op de begane grond waar vroeger
de eetzaal was een restaurant-faciliteit gecreëerd, met op de plek
van de oorspronkelijke keuken een eigentijdse horecakeuken. Op de
verdieping zijn de eenkamerwoningen gecombineerd tot twee appartementen
waarbij elke eenkamerwoning een herkenbaar vertrek is in
het nieuwe appartement. In de kap zijn twee nieuwe appartementen
schiedam, Overschiesestraat 1, 7-15, Proveniershuis, voorgevel schiedam, Overschiesestraat 1, 7-15, Proveniershuis, zaal
gerealiseerd waarbij de bijzondere structuur van de driepuntige kap
het uitgangspunt vormde voor het ontwerp.
Bij het toevoegen van elementen is steeds gekeken of het ging om
de reconstructie van een oorspronkelijk element of om een werkelijk
nieuwe toevoeging. In het eerste geval werd een uitvoering in
oorspronkelijk materiaal en met de historische detaillering toegepast,
zodat het nieuwe element zich naadloos voegde naar het oorspronkelijke
gebouw. In het geval van een nieuwe toevoeging die geen
verband heeft met de oorspronkelijk functie of het oorspronkelijke
gebouw, is juist nadrukkelijk gekozen voor moderne materialisering
en detaillering. Door deze werkwijze is het een ieder duidelijk welke
elementen niet oorspronkelijk aanwezig waren.
19
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

20
verslag van de vereniging
schiedam, Proveniershuis, regentenkamer
De twee meest in het oog springende voorbeelden hiervan zijn de
entrees aan de pleinzijde en de insteekvloer in de eetzaal. Het achterhuis
was van oorsprong alleen toegankelijk via de binnenhof van het
Proveniershuis. In de huidige situatie is er echter recent een stedelijk
plein gecreëerd aan de achterzijde van het achterhuis, waardoor deze
gevel ineens ook een voorzijde is geworden (tussen het station en het
centrum). Voor een aantrekkelijk restaurant was het dus wenselijk
om de toegang aan de pleinzijde te hebben. Bijkomend voordeel is
dat de rust die zo kenmerkend is voor het binnenhof niet zal worden
verstoord door af- en aanloop van gasten. De keuze voor entrees aan
de achterzijde is echter wel een inbreuk op de originele routing. Om
dit zo duidelijk mogelijk te laten zien, is gekozen voor een onmiskenbaar
eigentijdse invulling. Deze ging ten koste van het ondergedeelte
van twee uitbouwen die in 1920 waren aangebracht ten behoeve van
betere sanitaire voorzieningen. Omdat de achtergevel destijds aan
een smal donker steegje lag, was er aan die uitbouwen geen enkele
‘vormgevende’ aandacht besteed. De beide uitbouwen moesten
bewaard en herkenbaar blijven om de geschiedenis van het pand te
respecteren, maar ze moesten wel worden getransformeerd naar een
duidelijke en aantrekkelijke entree-partij.
Het ontwerp van de insteekvloer in de eetzaal was een complexere
opgave. Uit het bouwhistorisch onderzoek bleek onmiskenbaar
dat hier een insteekvloer had gezeten, maar de exacte hoogte en
afmetingen waren niet bekend. Wel was uit bouw- en kleurhistorische
sporen op het plafond af te leiden hoe het zaalplafond er heeft
uitgezien en waar de wanden op de insteekvloer stonden. Tijdens het
schiedam, Proveniershuis, monumentale trap
schiedam, Proveniershuis, appartement in kap
werk werd een halve boog aangetroffen in het metselwerk van de zijwand,
doch helaas kon de betekenis hiervan niet worden vastgesteld.
Zoals gebruikelijk is er voor gekozen om alleen alle ‘zekerheden’
te reconstrueren (zoals de afwerking van het plafond en de positie
van verdeelwanden), vervolgens alle bouwsporen in het zicht te
laten (zoals de boog in het metselwerk) en alle ‘aannames’ duidelijk
te laten zien door ze uit te voeren in moderne materialen (zoals de
werkelijke afmetingen en afwerking van de insteekvloer zelf). Het is
nu aan de kijker zelf om de puzzel van deze ruimte op te lossen en
hierover te mijmeren onder het genot van een kop koffie of glas wijn
in het toekomstige restaurant.
Tegelen, hoekstraat 6-10, ‘kranenbreukershuis’
Op de valreep van 2011 werd het ‘Kranenbreukershuis’ in Tegelen
verworven: een 18de-eeuws industrieel pand met een imposante
eiken kapconstructie en een rijke cultuurgeschiedenis, die teruggaat
tot de brouwerij van de familie Houba in 1767. Het gebouw
verkeerde door 40 (!) jaar leegstand in een deplorabele staat en de
ondergang was dichterbij dan de redding. Na het noodherstel door
de gemeente Venlo kon dit pand dankzij genereuze restauratiesubsidies
van de gemeente, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en
de provincie Limburg door onze Vereniging worden verworven en
daarmee behouden worden voor de toekomst.
Dit werk betrof vooral een traditionele cascorestauratie, omdat veel
interieurafwerkingen in het verleden al verwijderd waren. Reden te
meer om zuinig te zijn op alle onderdelen – van casco en interieur –
die wél nog resteerden. De aannemer, aan wie het werk was gegund,
heeft zich consciëntieus van deze taak gekweten, want elke steen, elk
gevelanker, elk stukje gespelderd plafond en elke spaander hout die
nog te redden was, is gehandhaafd.
Als eerste werd gestart met het schoonmaken en ‘kaal pellen’ van
het gebouw om de precieze technische staat van de onderdelen te
beoordelen. De eiken kapconstructie van het hoofdhuis bleek nog
verbazingwekkend veel goede onderdelen te bevatten: het dak was
weliswaar zo lek als een mandje zodat de zoldervloer en kapvoet
doorgerot waren, maar door de goede ventilatie (het was oorspronkelijk
immers een droogzolder voor het hop) konden grote delen van
de spanten, windschoren, flieringen en daksporen gered worden. De
achteraanbouw, waarvan de kapverdieping volledig was ingestort,
moest van een nieuwe kap worden voorzien.
Door de druk van de kap op de verrotte kapvoet en muurplaten
was de kap ‘gespat’ en was het metselwerk van de zijgevels uiteen
geweken. Het metselwerk van de gevels bleek veel slechter dan op het
eerste gezicht gedacht. De voegmortel was op veel plekken volledig
verzand: hij was met een vinger weg te vegen, of op sommige plaatsen
weg te blazen tot wel 7 cm diep. Als regel wordt bij de Vereniging
voegwerk alleen vervangen op de plekken waar het echt slecht
is, maar in dit geval noopte de technische staat tot het vervangen
van wel 90% van het voegwerk. Het is hersteld overeenkomstig de
oorspronkelijke situatie: bij de zichtgevels van het hoofdhuis met een
verfraaiende dagstreep, bij de utilitaire achterbouw uit 1830 met een
platvolle voeg.
Tegelen, ‘kranenbreukershuis’, plaatsen nieuwe kap
Tegelen, hoekstraat 6-10, ‘kranenbreukershuis’ in de steigers
De structuur van het pand bleek tijdens de werkzaamheden met
zekerheid herleid te kunnen worden tot een éénlagig hoofdhuis met
middengang, met oorspronkelijk aan weerszijden drie vertrekken.
De scheidingsmuren tussen de vertrekken, afgedekt met dunne
muurplaten, en de vondst van de oorspronkelijke stookplekken gaven
hiertoe aanleiding. De vloeren van de begane grond waren oorspronkelijk
allemaal met natuursteen of plavuizen afgewerkt (niet met
hout) vanwege de regelmatige overstromingen door de buiten haar
oevers tredende Maas. Ook deze zijn gerestaureerd en ten dele
aangeheeld, want sommige vloeren waren in de 20ste eeuw vervangen
door betonvloeren.
Tegelen, ‘kranenbreukershuis’, achteraanbouw voordat de nieuwe kap
geplaatst wordt
Tegelen, ‘kranenbreukershuis’ met nieuwe kap (foto roy denessen)
21
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

22
verslag van de vereniging
Zwolle, sassenstraat 33, ‘hof van ittersum’ (foto arjan Bronkhorst)
De cascorestauratie is ultimo 2012 voltooid en opgevolgd door de
afbouwfase van het interieur. In 2013 zal de restauratie worden afgerond,
waarbij op basis van kleuronderzoek de historische kleurstellingen
zo veel mogelijk worden teruggebracht. In de achteraanbouw
zullen dan twee woningen zijn gerealiseerd en het hoofdhuis zal
weer – als vanouds – een semi-openbaar toegankelijke functie van
wonen en werken krijgen. Het werk wordt begeleid door bouwkundig
adviseur J. Selen.
Zwolle, ‘hof van ittersum’, serrekamer na restauratie (foto arjan Bronkhorst)
Zwolle, ‘hof van ittersum’, behangborder van circa 1820
Zwolle, sassenstraat 31a-33, ‘hof van ittersum’
De restauratie van dit complex is conform de planning in 2012
voltooid. Twee vertrekken, de zogenoemde ‘Serrekamer’ en de
‘Ridderschapskamer’ in het Karel V-huis (onderdeel van het ‘Hof
van Ittersum’), verdienen hier bijzondere aandacht.
Ronduit spectaculair was de verandering van de Serrekamer in de
achterbouw. Hier werd na ontmanteling de volledige oude wandafwerking
teruggevonden, nog passend bij een herkenbare indeling.
De wanden waren okergeel geschilderd op glad stucwerk. Maar bijzonder
was vooral de vondst van de bijbehorende ‘behangborder’ uit
circa 1820, uitgevoerd als gedrapeerde groene doeken met sprekende
witte bloemen erop. Omdat het restant voldoende lengte had om het
hele patroon te herkennen, kon met de nieuwste foto- en computertechnieken
de border worden gereproduceerd. Na restauratie is dit
vertrek dan ook veranderd van een nogal saaie witgrijze kamer in een
kleurrijk groen- en okerkleurig vertrek met een uitbundige bloemenkrans
langs het plafond, waardoor de ‘Serrekamer‘ zijn naam als
verbinding tussen binnen en buiten weer eer aan doet.
restauratie ‘poppecas met silver
poppegoet en anders’ voltooid
heiloo, kennemerstraatweg 278, nijenburg
Maar liefst twee jaar is er gewerkt aan de restauratie van het
kleinste huis van de Vereniging. Een tiental verschillende
disciplines, van glasspecialisten tot poppenrestauratoren, werden
ingezet om het pronkpoppenhuis uit de nalatenschap van Maria
van Egmond van de Nijenburg te behoeden voor verder verval.
In mei van dit jaar keerde het poppenhuis terug naar de plek
waar het thuishoort en waar het nu weer staat te pronken: landgoed
Nijenburg.
In de eerste helft van de 18de eeuw erfde Maria van de Egmond
van de Nijenbrug van haar jongere zus een verzameling poppengoed
en miniatuurzilver. Maria, die op Nijenburg onder
andere de Blauwe Kamer liet inrichten, lijkt vol overgave interieuronderdelen,
poppen en textilia aan de verzameling te hebben
toegevoegd. Een boedelinventaris die na haar overlijden werd
opgemaakt, noemt een ‘poppecas met silver poppegoet en anders’.
In haar testament legateerde zij het poppengoed aan haar
neef Cornelis van Foreest en diens kinderen. Zo kwam het poppenhuis,
net als Nijenburg, in bezit van de familie Van Foreest.
In 2008 gaf de Stichting Van Foreest en Van Egmond van
de Nijenburg het poppenhuis in langdurige bruikleen aan de
Vereniging. ‘Hendrick de Keyser’ maakte een plan voor de
restauratie omdat het poppenhuis in slechte staat verkeerde.
Onder leiding van een begeleidingscommissie en een conservator
is de restauratie door een tiental restauratoren en specialisten
uitgevoerd. Het poppenhuis werd ontmanteld en vervoerd naar
een gespecialiseerd bedrijf waar alle objecten zijn gereinigd met
borsteltjes en een ‘museum-stofzuigertje’. De meer dan 300
objecten werden geïnventariseerd, beschreven en gefotografeerd.
Vervolgens gingen onderdelen naar gespecialiseerde ateliers,
waaronder een meubelrestaurator, een papierrestaurator, een
textielrestaurator, een metaalrestaurator en een restaurator van
glas, keramiek en ivoor. Op zolder van Huis Bartolotti, het
kantoor van de Vereniging aan de Amsterdamse Herengracht,
werd ook een restauratieatelier ingericht. Hier werkte textielrestaurator
Emmy de Groot maandenlang met veel geduld aan
het reinigen en restaureren van talloze objecten.
De restauratie van het poppenhuis van Nijenburg was kostbaar.
Door de genereuze steun van het SNS REAAL Fonds, het dr
Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds, de Stichting Bonhomme
Tielens, het Fonds Vijfhonderdtien (ondergebracht bij het Prins
Bernhard Cultuurfonds) en giften van vele particulieren, is de
restauratie mogelijk gemaakt. Het is zeer uitzonderlijk dat een
Nederlands poppenhuis met zo’n rijke inboedel nog steeds op
de oorspronkelijke locatie te bewonderen is. Op Nijenburg zijn
vrijwel wekelijks rondleidingen, dus iedereen is welkom om het
resultaat zelf te komen bekijken. ■
Poppenhuis van nijenburg (foto Otto kalkhoven)
Flora na restauratie (foto Otto kalkhoven)
een van de kamers (foto Otto kalkhoven)
23
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

24
verslag van de vereniging
Zwolle, ‘hof van ittersum’, ridderschapskamer (foto arjan Bronkhorst)
In de Ridderschapskamer aan de straatzijde werden de 19de-eeuwse
lambriseringen teruggebracht en is het stucplafond met houtimitatie
gerestaureerd. Via twee luikjes in het behang zijn vervolgens de
16de-eeuwse muurschilderingen met wapenschilden nog te zien. De
adellijke wapens zijn door de ouderdom lastig te herkennen, maar
daar is bij de feestelijke oplevering in oktober 2012 een oplossing
voor gevonden. De Ridderschap van Overijssel verraste onze Vereniging
met de bruikleen van een prachtige 18de-eeuwse Wapenkaart
waarop alle adellijke wapens van Overijssel staan. Deze kaart hangt
nu vlakbij de muurschilderingen, waardoor iedereen de ‘legenda’
direct bij de hand heeft. Wij zijn verheugd dat het bestuur van de
Ridderschap van Overijssel na de oplevering met enige regelmaat
weer in deze ‘Ridderschapskamer’ van het ‘Hof van Ittersum’ vergadert,
zodat het zijn oorspronkelijke functie terug heeft. Maar ook
voor andere kleine gezelschappen is deze speciale kamer vanaf heden
beschikbaar voor vergaderingen of bijeenkomsten. De restauratie van
dit complex werd onder eigen directie uitgevoerd.
hoorn, Binnenluiendijk 3 en 4, gevelsteen In september
2012 heeft alsnog, een jaar na afronding van de restauratie, een
feestelijke opening plaatsgevonden van dit 16de-eeuwse kroonjuweel
aan de Hoornse haven. Reden hiervan was de wens om de opening
te combineren met een passend eerbetoon aan de schenker van de
panden, de heer John de Visser.
hoorn, Binnenluiendijk 4, beeldhouwer gert Prins aan het werk
Naar aanleiding van een suggestie van een van onze leden is gekozen
voor het aanbrengen van een gevelsteen waarop de schenking symbolisch
is uitgebeeld; beeldhouwer Gert Prins heeft dit idee verfijnd
vormgegeven in zandsteen. De steen, aangebracht boven de deur van
nr 4, laat een visser zien (John de Visser) die niet aan het hengelen
is, maar die twee visjes geeft (twee panden) aan een kind (Vereniging
Hendrick de Keyser). Op de achtergrond staat de gift, de twee
panden aan de Binnenluiendijk 3 en 4, uitgebeeld.
voorlichting
De afdeling Voorlichting en Ledenservice heeft wederom een productief
jaar achter de rug. Het ledental kwam voor het eerst boven
de 4.000 uit! Dat is mede het gevolg van gerichte acties op dagen
waarop niet-leden de mogelijkheid hebben om huizen van de Vereniging
te bezoeken, bijvoorbeeld tijdens grote publieksevenementen
zoals de Open Monumentendag. Naast het jaarlijks terugkerende
Toegankelijke Panden-boek, verscheen er dit jaar een speciale editie
voor niet-leden: een toekomst voor verleden: 70 open huizen van
vereniging hendrick de keyser.
De Vereniging verstuurde dit jaar 6 persberichten: over de opening
van panden na restauratie, de verwervingen en de hiervoor
genoemde nieuwe publicatie. Deze persberichten werden in de regio
goed opgepakt; maar liefst 48 artikelen verschenen naar aanleiding
daarvan in de regionale dagbladen. In de landelijke dagbladen
verschenen in 2012 drie artikelen; twee in de Volkskrant n.a.v. de
recente verwervingen in Groet en Best en een in NRC-Handelsblad
over de openstelling van het Gemeenlandshuis in Amsterdam tijdens
de Open Monumentendagen.
In verschillende tijdschriften verschenen 18 artikelen over huizen
van de Vereniging, hun bewoners en/of restauraties en enkele
speciale artikelen over de restauratie van het poppenhuis van
Nijenburg te Heiloo.
hoorn, Binnenluiendijk 4, gevelsteen hoorn, Binnenluiendijk 4, gevelsteen boven deur van nr. 4 de volkskrant - 22 juni 2012
Open Monumentendag amsterdam, gemeenlandshuis
Tv-momenten Maar liefst vijf keer kwam de Vereniging op
de televisie, waarvan twee keer op de landelijke netten in de TVprogramma’s
‘Sterren op het doek’ en ‘Koffietijd’.
Voor een van de uitzendingen van het programma ‘Sterren op het
doek’ diende de recent gerestaureerde Burcht aan de Henri Polaklaan
in Amsterdam als fantastisch decor. In dit programma staat bij
iedere uitzending een bekende Nederlander centraal van wie door
verschillende kunstenaars een aantal portretten wordt gemaakt. De
BN’er wordt geïnterviewd door Hanneke Groenteman en mag een
van de portretten mee naar huis nemen. In de aflevering die in de
Burcht werd opgenomen, was Jenny Arean te gast. Onze directeur,
Carlo Huijts, kreeg een paar minuten zendtijd om het doel en werk
van de Vereniging toe te lichten.
Uitmarkt amsterdam
25
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

26
verslag van de vereniging
Foto’s van huizen van de vereniging op de Pan amsterdam
Voor het programma ‘Koffietijd’ werd onze adjunct-directeur, Isja
Finaly, geïnterviewd over en gefilmd bij het poppenhuis in Heiloo.
Met de restauratie van het ‘Kranenbreukershuis’ in Tegelen en de
openingen van het gerestaureerde Proveniershuis in Schiedam en het
net voltooide Hof Van Ittersum in Zwolle haalde ‘Hendrick’ uitgebreid
de lokale zenders.
70 open huizen Dit jaar
bracht de Vereniging een boek
uit met de titel een toekomst
voor verleden: 70 open huizen
van vereniging hendrick de
keyser. Deze uitgave is een
variant op ons ledenboekje
Toegankelijke Panden en
speciaal bedoeld voor nietleden
die aan de hand hiervan
70 huizen van de Vereniging,
verspreid over heel Nederland,
kunnen bezoeken. Omdat het
volledig in kleur is, is het een
fraai cadeau-boek. Bij ieder
huis wordt een van de vroegere
bewoners uitgelicht en wordt
een beknopte beschrijving van het pand gegeven. De teksten zijn
geschreven door Lidwien van Grieken.
Publieksevenementen Open Tuinendagen, Open Monumentendagen
en de Uitmarkt waren de grote publiekstrekkers van
het afgelopen jaar. Tijdens de Open Tuinendagen in juni bezochten
maar liefst 4.175 belangstellenden Huis Van Brienen. Op de Open
Monumentendagen in september waren 35 huizen van de Vereniging
opengesteld en deze werden bezocht door maar liefst 16.435
geïnteresseerden. Eind augustus stond de Vereniging op de Uitmarkt
om zo het publiek kennis te laten maken met ‘Hendrick de Keyser’
en te informeren over de Open Monumentendagen twee weken later.
Al met al drie geslaagde evenementen waarbij een breed publiek
concreet kennis kon nemen van het werk van onze Vereniging. De
waardering op dit soort dagen blijkt groot, evenals de onbekendheid
Open Tuinendagen amsterdam, huis van Brienen
met monumentenbehoud in Nederland in het algemeen en ons werk
in het bijzonder. Het zorgde ervoor dat alleen al tijdens de Open
Monumentendagen zich 120 nieuwe leden aanmeldden.
(Mobiele) website In dit verslagjaar is de mobiele website
verder ontwikkeld. De informatie op onze ‘gewone’ website is aangepast
voor mobiele telefoons met internet. Leden die in bezit zijn
van een smartphone kunnen onderweg gegevens opvragen over al
onze huizen. Een GPS en een kaart brengen de kijker bij de dichtstbijzijnde
huizen. Ook kan meteen het actuele huuraanbod en de
activiteitenagenda worden gezien. Bijzonder is de Layar ‘Historische
Huizen’ van ‘Hendrick de Keyser’. Layar is een innovatieve applicatie
voor I-Phone en Android smartphones. Het is een zogenaamde
‘augmented reality browser’, een gratis applicatie die informatie
ontsluit op een handige manier. Met de camera van een smartphone
’scant’ iemand de omgeving en Layar legt vervolgens als het ware een
digitale informatielaag over het camerabeeld. Zo kan men door een
stad wandelen en automatisch de panden van ‘Hendrick de Keyser’
herkennen, waarna bijzondere afbeeldingen ervan of alle informatie
erover op de telefoon kan worden opgeroepen.
Financiële baten
In de voorgaande passages is inhoudelijk weergegeven op welke wijze
in 2012 aan de in dit verslag toegelichte doelen (verwerven, instandhouden
en geven van voorlichting) in totaal een bedrag van
€ 12.221.116 is besteed. In 2012 verkreeg de Vereniging in totaal
€ 11.267.431 aan baten uit vier bronnen die hierna worden gespecificeerd.
Dat was slechts 1,8 % minder dan begroot en evenzoveel
minder dan in het voorgaande jaar. Dat verschil is geheel toe te
schrijven aan de teruggang in de subsidies van overheden. Opnieuw
werd dus meer (108 %) dan alle baten direct aan onze doelstelling
besteed (in 2011: 102 %).
Baten eigen fondsenwerving In 2012 is uit hoofde van
donaties, giften, legaten en erfstellingen een bedrag van € 841.920
verantwoord. Dit bedrag is als volgt te specificeren:
valkenburg, st. Pieterstraat 2a, vml. watermolen, deel van het maalwerk
€
Contributies 116.788
De contributie-inkomsten groeiden met 14 %
voornamelijk als gevolg van de toename van
het ledental.
schenkingen
T. Dijkstra 410.000
S.F. Winkel 18.000
Anonymus 5.000
M.A.M. Kortenbout van der Sluijs 3.000
J.J.M. Verhoef 2.000
Anonymus 2.000
Spark Holding 1.000
J.J. van Rijn en M.A.T. van Rijn-Kerkhoff 1.000
S. Stigter en R. Aerden 1.000
Koninklijke Hollandsche Maatschappij
der Wetenschappen 1.000
Overige donaties en giften 2.810
Kosten i.v.m. schenkingen – 2.012
————
nalatenschappen/legaten
Dhr. J.C. Wagenaar 130.000
Mw. C.P.M. de Bruijn-De Wilde 35.000
J.G. Berkhout 10.000
L.H. Boas 3.000
Mw. E.C. Coolhaas-Korpershoek 22.833
————
444.798
200.833
Bijdragen van fondsen
SNS REAAL Fonds 30.000
VSBfonds 18.500
Het Weeshuis der Hervormden 25.000
Stichting Albada Jelgersma 2.000
Stichting Thurkow Fonds 1.500
Kerkmeijer-De Regt Stichting 1.000
Stichting De Leeuwenberg 1.000
Stichting Pelgrimshoeve 500
————
79.500
Totaal
————
841.920
De bijdrage van het SNS REAAL Fonds was bestemd voor de
restauratie van (de schilderingen van) de Hinthamerstraat 138
te ’s-Hertogenbosch. De meerjarige bijdrage van het VSBfonds
is bestemd voor het maalvaardig maken van de Oude Molen te
Valkenburg.
27
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

28
verslag van de vereniging
Ter verkrijging van al deze baten heeft de Vereniging tijd besteed en
kosten gemaakt: voor het realiseren van de aanvragen bij fondsen,
voor gesprekken met particulieren en het onderhouden van contacten.
Deze bedroegen in 2012 € 52.436, nominaal evenveel als
in 2011. Doordat de baten echter minder hoog waren, besloegen
de kosten voor de eigen fondsenwerving in 2012 6 % van de baten
(2011 2 %).
de benificiënten van de Bankgiro loterij op het goed geld gala (foto roy Beusker)
Baten acties van derden De baten uit acties van derden
hebben betrekking op de BankGiro Loterij voor een bedrag van
€ 1.200.000. Van deze bijdrage is in 2012 € 95.000 besteed aan de
restauratiekosten van het pand Hinthamerstraat 138 te ’s-Hertogenbosch
en € 26.000 aan de renovatie van de benedenverdieping van
het ‘Hodshon Huis’ te Haarlem. Vervolgens is € 1.079.000 door het
Bestuur gereserveerd voor de verwerving van een bijzonder complex,
waarvan de onderhandelingen niet in het verslagjaar konden worden
afgerond. Dit gedeelte is in de balans gereserveerd. De reservering
derde van rechts Michiel verboven, managing director van
de Bankgiro loterij met v.l.n.r. carlo huijts, isja Finaly en niek smit
van € 1.200.000 die vorig jaar werd gedaan, is in 2012 besteed aan
de twee verwervingen, het ‘Huis Dijkstra’ te Groet en het ‘Huis
Naalden’ te Best en verder aan de resterende kosten van de hiervoor
genoemde renovatie van de benedenverdieping van het ‘Hodshon
Huis’ te Haarlem.
Ook voor de verkrijging van deze baten was inspanning nodig,
waardoor kosten werden gemaakt. In 2012 bedroegen die € 83.585,
waardoor 7 % (2011 7 %) van deze baten aan kosten werd besteed.
De Vereniging is de BankGiro Loterij buitengewoon dankbaar, vanwege
de voortzetting van deze stabiele steun, waardoor weer twee
bijzondere panden konden worden verworven.
subsidies van overheden Onder deze post kon in 2012
€ 1.291.946 worden ingeboekt. Dat bedrag is samengesteld uit
ontvangen bijdragen van rijkswege in de instandhoudingskosten van
onze panden, de zogenaamde BRIM-regeling, ter hoogte van
€ 204.774 en ingeboekte subsidie voor uitgevoerde restauraties
(€ 1.087.172) uit verschillende regelingen. Bij deze laatste categorie
wordt alleen subsidie ingeboekt ten aanzien waarvan conform de uitgaven
een redelijke verwachting bestaat dat deze zal worden ontvangen.
Voor 2012 hebben de werkzaamheden aan de volgende panden
zo’n subsidieverwachting opgeleverd: Bolsward, Kleine Dijlakker 17;
Dordrecht, Wijnstraat 153; ’s-Hertogenbosch, Hinthamerstraat 138;
Hoorn, St. Jans Gasthuis; Makkum, Vallaat 22; Naaldwijk, Heilige
Geest Hofje; Schiedam, Proveniershuis 1-30 en Zwolle, Sassenstraat
31A-33.
De op deze wijze verrekende subsidies van overheden betreft maar
liefst ruim € 750.000 minder dan wat voor 2012 begroot was. Dat
is in het verslagjaar verwerkt door uitstel van een groot deel van de
werkzaamheden aan Kleine Dijlakker 17 te Bolsward, forse besparingen
op de restauratie van de Sassenstraat 31A-33 te Zwolle en uitstel
van de restauratie van Hoogstraat 11 te Maassluis. De uitvoering van
de uitgestelde projecten is verwerkt in de begroting 2013.
Voor de verkrijging van deze overheidssubsidies moeten verschil-
lende aanvraagprocedures worden doorlopen. Alhoewel meestal met
een vereenvoudigde procedure wordt volstaan, is daarmee toch tijd
(en dus kosten) gemoeid. In 2012 bedroegen die kosten in totaal €
95.691. Aangezien er geen direct verband is tussen de kosten voor
de verkrijging van overheidssubsidies en de baten die aan dat jaar
kunnen worden toegerekend, is een procentuele vergelijking op dit
onderdeel niet zinvol.
Overige baten Deze laatste, maar tevens grootste, categorie
baten bedroeg in 2012 € 7.933.564. Omdat de rentebaten in 2012
slechts € 5.411 bedroegen, hebben de overige baten vrijwel geheel
betrekking op de huurinkomsten (€ 7.928.152). Deze huurinkomsten
waren daarmee in 2012 vrijwel gelijk aan de begroting (begroot
was € 8.060.000). De groei ten opzichte van het voorgaande jaar
maskeert in enige mate het toch weer aanzienlijke huurverlies van
€ 778.705 (in 2011: 651.532). Met ingang van ultimo 2012 is een
iets veranderde indeling gemaakt in de achterliggende oorzaken van
dit verlies. Volgens de nieuwe indeling onderscheiden wij ‘mutatieleegstand’
en ‘projectleegstand’. Mutatieleegstand betreft panden die
beschikbaar zijn voor een huurder, omdat de oude huurder vertrokken
is, of omdat het pand na een restauratie of groot onderhoud
weer te gebruiken is. Deze mutatieleegstand bedroeg in 2012
€ 328.756 en was te verdelen in frictieleegstand (korter dan 3 maanden,
dus in de regel louter huurderswissels), die € 144.828 bedroeg
(2011: € 128.484) en structurele leegstand (langer dan 3 maanden),
die € 183.928 bedroeg (2011: € 115.445). De projectleegstand
betreft panden die leeg staan omdat deze in de huidige staat niet
verhuurbaar zijn. Dat kan zijn omdat ze gerestaureerd moeten
worden of in restauratie zijn, dan wel omdat ze uit verhuur komen en
niet opnieuw te verhuren zijn, zonder eerst een grondige renovatie te
ondergaan.
Dat laatste doet zich vooral voor bij panden die een zeer lange tijd
bij een huurder in gebruik zijn geweest. De projectleegstand bedroeg
€ 449.949 (2011: € 407.603), te verdelen in restauratieleegstand ad
€ 267.136 en onderhoudsleegstand ad € 182.813. De trend is onmiskenbaar:
er staan niet eens veel meer panden in ons bezit leeg, maar
de panden die leeg zijn, staan (veel) langer leeg. In november is bin-
Tijdens het goed geld gala van de Bankgiro loterij in februari 2013, kreeg
de vereniging naast de jaarlijkse bijdrage van € 1,2 miljoen, een extra
eenmalige gift van maar liefst € 679.500 voor het project ‘erfgoedlogies’.
in drie jaar tijd zal de vereniging twaalf van haar panden omtoveren tot
vakantiehuizen. ‘huis dijkstra’ in groet is het eerste huis dat in 2013
gerealiseerd werd als vakantiewoning en is reeds als zodanig te huur.
Zonder de bijdrage van de Bankgiro loterij was het voor de vereniging
niet mogelijk geweest dit project te realiseren.
de cheque voor het project erfgoedlogies met v.l.n.r. leo van grunsven,
cunera vergeer, Michiel verboven en isja Finaly.
nen de Vereniging een speciale taakgroep in het leven geroepen om
dit probleem aan te pakken.
De huurverhogingen in 2012 hebben, behoudens een enkele
uitzondering, gevarieerd tussen de 1,3 % en de 2,3 % (prijsindex per
1-1-2012). Over het gehele bezit bedroeg de gemiddelde huurverhoging
2,3 % (in 2010 1,5 %). Daarmee kwam de gemiddelde huurprijsaanpassing
exact overeen met de prijsindex van 2012.
Het huurbestand van onze Vereniging bevatte eind 2012 691
(2011 688) huureenheden. Daarvan is ongeveer een kwart verhuurd
als bedrijfsruimte. Deze contracten kennen alleen een indexering
van de huurprijs per 1 januari. De overige contracten zijn woningcontracten.
Daarvan bevindt 40 % zich in de vrije sector, hetgeen
wil zeggen dat de huurwaarde is geliberaliseerd. Voor 60 % van ons
woningbestand bepaalt het Ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties (voorheen VROM) de maximaal redelijke huur
en de daaraan gekoppelde huuraanpassingspercentages.
verenigingszaken
leden
Per 31 december 2012 telt onze Vereniging 4.121 leden (ultimo
2011: 3.759 leden). Hiermee is niet alleen de ledengroei doorgezet
(9,6 %), maar de toename was ook groter dan in voorgaande jaren
(6 %). In werkelijkheid meldden zich in 2012 625 nieuwe leden
aan, waarvan maar liefst 20% via cadeaulidmaatschappen die door
bestaande leden zijn weggegeven (‘lid werft lid’ campagne). Tegenover
die aanwas stond het verlies van 263 leden, door opzegging of
overlijden. Dat is fors meer dan gebruikelijk (172 gemiddeld in de
laatste 5 jaar) en lijkt een verband te hebben met de grootschaliger
speciale ledenwervingsacties die wij op ‘publieksdagen’ in onze panden
voeren. Deze speciale acties verleiden immers mensen meer tot
impuls-lidmaatschappen en die leiden weer gemakkelijker tot opzeggingen.
De verwachting is derhalve, dat het grotere jaarlijkse verlies
aan leden de komende jaren blijft bestaan.
De contributieopbrengst groeide
in 2012 opnieuw naar een totale
bijdrage van € 116.788 (in 2011:
€ 112.405), geheel in lijn met de
toename van het ledental.
Bericht aan de leden
Afgelopen jaar is het Bericht aan
de Leden drie keer verschenen,
in februari, juni en augustus.
Het Bericht is het meest actuele
communicatiemiddel met onze
leden. Hierin verschijnen stukjes
over restauraties en verwervingen
en al onze Open Dagen
en Toegankelijke Panden en
andere evenementen worden erin
vermeld.
29
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

30
verslag van de vereniging
Toegankelijke Panden In 2012 verscheen de zevende editie
van ons boekje Toegankelijke Panden. Hierin waren opnieuw ruim
100 panden opgenomen die door leden van de Vereniging bezocht
kunnen worden. De panden zijn onder te verdelen in drie categorieen.
De eerste omvat musea, veelal ondergebracht in zeer bijzondere
historische gebouwen. In deze musea geldt over het algemeen voor
onze leden een korting op de toegangsprijs. De tweede categorie
bestaat uit historische huizen waarin winkels of restaurants zijn gevestigd.
Voor leden geldt dan veelal een korting. De derde categorie
is het meest bijzonder; het zijn particulier bewoonde panden die exclusief
voor onze leden één of twee keer per jaar worden opengesteld.
Dit jaar ging het om 39 bijzondere gebouwen. Minimaal 900 leden
en geïnteresseerden brachten een bezoek aan deze panden.
Openingen In totaal werden er dit verslagjaar vier feestelijke openingen
georganiseerd. Het meest uitzonderlijk voor de Vereniging
was de opening van het pronk-poppenhuis van Nijenburg in Heiloo.
Na een grondige en minutieuze restauratie kon dit bijzondere poppenhuis
weer in volle pracht worden getoond op de plek waar het van
oudsher thuishoort: landgoed Nijenburg. Hiervoor in dit Jaarverslag
is inhoudelijk ingegaan op deze restauratie.
De tweede opening betrof de onthulling van een gevelsteen aan de
Binnenluiendijk in Hoorn tijdens Open Monumentendag. Naar een
suggestie van een van onze leden, heeft de Vereniging een gevelsteen
in dit huis geplaatst ter nagedachtenis aan de redder, bewoner
en schenker van het huis de heer J.E. de Visser. Tevens werd van de
gelegenheid gebruik gemaakt om het pand na restauratie te tonen
aan de leden en andere geïnteresseerden.
Ook de restauratie van het achterhuis van het Proveniershuis in
Schiedam kwam dit jaar gereed. De opening werd hier verricht
Opening poppenhuis nijenburg Opening van het Proveniershuis in schiedam (foto roel dijkstra)
door de burgemeester, mevrouw ir. J.M. Leemhuis-Stout, waarna
het zaalgebouw en de appartementen aan alle aanwezigen getoond
werden.
Het ‘Hof van Ittersum’ met daarin het Karel V-huis werd 30 november
geopend in bijzijn van de wethouder monumentenzorg, de heer
G.J. Piek. Ook in Zwolle konden alle genodigden na de toespraken
het pand bezichtigen.
excursies en rondleidingen Het thema voor de excursies
en rondleidingen van 2012 was ‘Architectuur vertelt een verhaal’:
op zoek naar achtergronden en bedoelingen van de bouwkunst.
De leden konden een keuze maken uit drie excursies en zes rondleidingen
die op verschillende plaatsen in het land werden gehouden.
De excursies vonden plaats in Dordrecht en op de Utrechtse heuvelrug.
In Dordrecht was het classicisme de rode draad. Prof. dr Koen
Ottenheym, hoogleraar architectuurgeschiedenis en bestuurslid van
onze Vereniging, gaf een lezing over classicisme in de bouwkunst,
waarna drie huizen van de Vereniging aan de Wijnstraat werden
bezocht. Op de Utrechtse heuvelrug werd vooral aandacht
besteed aan de afwerking van de prachtige interieurs.
Kunsthistoricus Richard Harmanni gaf een lezing over behangsels
en met name die op de buitenplaatsen Sparrendaal en Amerongen
die daarna in situ werden bekeken. In Amsterdam kon men deelnemen
aan een rondvaart door de grachten langs huizen van de
Vereniging én van stadssteenhouwer Hendrick de Keyser.
Rondleidingen werden gegeven in de Burcht, Huis Van Brienen
en het Gemeenlandshuis in Amsterdam, de Derde Ambachtsschool
in Scheveningen, Nijenburg in Heiloo, Huis Barnaart in Haarlem
en het ‘Hof van Ittersum’ in Zwolle. 833 leden en introducés
namen deel aan de excursies en 812 leden gaven zich op voor de
rondleidingen. Het was daarmee weer een prachtig excursiejaar.
Open dagen Dit jaar waren er twee Open Dagen. Op 30 juni
werd Huis Dijkstra in Groet opengesteld, het was prachtig weer en
veel leden maakten van de mogelijkheid gebruik om dit pareltje van
het Nieuwe Bouwen te komen bekijken. In Zwolle was het op 8
december groot feest toen de Hanzelijn officieel werd geopend voor
publiek. Er waren allerhande activiteiten door de hele stad en de
Vereniging stelde het pas gerestaureerde ‘Hof Van Ittersum’ open.
Meer dan 1200 bezoekers namen een kijkje of kwamen een van de
theatervoorstellingen in ons pand bijwonen.
nieuwe ledendag De nieuwe ledendagen die wij sinds 2011
organiseren worden door onze nieuwe leden zeer gewaardeerd.
De nieuwe leden krijgen een lezing over de uiteenlopende facetten
van het werk van de Vereniging en een rondleiding door een van
onze panden. In veel gevallen worden mensen lid omdat zij door
bekenden erop gewezen zijn, of een Open Dag hebben bezocht. Die
leden hebben meteen sympathie voor ons werk, terwijl zij nog niet
overzien wat dat precies inhoudt. Wij gaan ervan uit dat de nieuwe
leden door deze persoonlijke en brede wijze van kennismaking zich
meteen meer betrokken voelen bij de Vereniging. In 2012 waren er
drie nieuwe ledendagen op 28 april, 29 september en 24 november,
die bezocht werden door in totaal 195 nieuwe leden.
rondleidingen heiloo De Historische Vereniging Oud
Heiloo verzorgde opnieuw rondleidingen op ons landgoed Nijenburg.
Twee zondagen per maand stellen zij het huis open en kan men
onder begeleiding van een goed opgeleide gids een rondgang maken
door de fraai ingerichte vertrekken van het huis. Deze formule
werd in 2011 gestart en blijkt nog steeds zeer in trek in Heiloo en
omstreken. In het kader van het ‘Jaar van de historische buitenplaats’
werd een aantal extra openstellingen geïnitieerd. In mei werd samen
met de Vereniging Natuurmonumenten een picknickdag opgezet;
bezoekers konden die dag picknicken in de boomgaard. Ondanks
dat het weer helaas te wensen overliet, lieten de picknick-liefhebbers
zich niet afschrikken en werd het een gezellige dag. Rondom kerst
werden er twee concerten gehouden in de grote zaal. Het publiek
was zeer enthousiast over de concerten in deze entourage.
Overhandiging van 18de-eeuwse Wapenkaart door
de ridderschap van Overijssel aan de vereniging excursie Utrechtse heuvelrug Boottocht ‘hendrick de keyser vanaf het water’
Open dag groet
31
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

32
verslag van de vereniging
algemene ledenvergadering
In afwijking van andere jaren werd in 2012 de Ledenvergadering
gehouden op een zaterdag. Op 23 juni kwamen de leden voor de
vierennegentigste Algemene Ledenvergadering bijeen in de voormalige
Bondsraadzaal van de Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond,
de ‘Burcht’ in Amsterdam. De vergadering werd
door 150 leden bezocht, die ongetwijfeld door de combinatie van
het bijzondere programma en het bijzondere gebouw werden aangetrokken.
Om 13.00 uur werd de vergadering geopend door plaatsvervangend
voorzitter Brouwer, die memoreerde dat het de laatste
vergadering zou zijn van de vigerend voorzitter, de heer P.B. de
Bruijn. Na de notulen ging de voorzitter, de heer De Bruijn, kort in
op ontwikkelingen rondom enkele verwervingen en de verminderde
subsidiemogelijkheden voor onze Vereniging.
Hierna werd aan de hand van beeldmateriaal door de directeur getoond
welke verwervingen in 2011 waren gerealiseerd en de consequenties
voor de jaarrekening die daaruit voortvloeiden. Vervolgens
presenteerde het hoofd van de afdeling Instandhouding bijzondere
details en vondsten bij vijf belangrijke restauraties van 2011. Na het
beantwoorden van een aantal inhoudelijke vragen over dit verslag,
werd met grafieken een toelichting gegeven op de jaarcijfers en beantwoordde
de penningmeester vragen hierover. Nadat het jaarverslag
en de jaarcijfers voldoende waren toegelicht werd het Jaarverslag
2011 aangenomen. De aanwezigen verleenden het Bestuur en de
commissarissen décharge terzake van het in 2011 gevoerde bestuur
en toezicht.
Tijdens de hierna toe te lichten benoemingen en herbenoemingen
vond de overdracht plaats van het voorzitterschap van de Vereniging
van de heer P.B de Bruijn aan de heer H.J. Brouwer. De nieuwe
voorzitter sprak een woord van dank uit aan de heer De Bruijn, die
maar liefst 22 jaar deel heeft uitgemaakt van het Bestuur waarvan
de laatste negen jaar als voorzitter. De vergaderingen die de heer De
Bruijn leidde kenmerkten zich door harmonie en een soepel verloop.
algemene ledenvergadering in de ‘Burcht’ te amsterdam
Tegelijkertijd zorgde de heer De Bruijn als voorzitter ervoor dat de
Vereniging ‘eigentijds’ bleef, onder andere door regelmatige aanpassing
van de huisstijl. Kenmerkend was dat bij iedere aanpassing de
handhaving van de hoge kwaliteit voorop stond. Ledenwerving en
representatie van de Vereniging naar buiten konden immer op speciale
aandacht van de heer De Bruijn als voorzitter rekenen. De heer
Brouwer dankte hem zeer hartelijke voor al zijn werk en bood de
scheidend voorzitter als dank de ere-penning van het Bestuur aan.
Na deze korte ceremonie schetsten het hoofd Instandhouding en
de directeur ieder een kort beeld van de voorgenomen restauraties
en de actuele verwervingen in combinatie met de begroting van het
lopende jaar (2012).
Aan het slot van de vergadering werden verschillende vragen van
aanwezigen beantwoord.
Na een korte koffiepauze volgde ter gelegenheid van het afscheid
van de heer P.B. de Bruijn als voorzitter en mevrouw C.W. Fock als
bestuurslid, een klein symposium. Verspreid over twee zalen konden
de aanwezigen korte lezingen van in totaal vier sprekers bijwonen. In
de bovenzaal van de Burcht gingen mevrouw prof. dr M.C. Kuipers
en prof. dr K.A. Ottenheym in op het dilemma bij interieurrestauraties:
reconstrueren of de gelaagdheid behouden? In de benedenzaal
bogen mevrouw ir E.M. van der Pol en architect G. van Hoogevest
zich over het thema: Jonge architectuur en oude monumenten: is er
een onderscheid? De bijdragen over de twee invalshoeken zorgden in
iedere zaal voor een levendige discussie, waar in de ene zaal vertrekkend
bestuurslid en interieurdeskundige mevrouw C.W. Fock aan
deelnam en in de andere zaal de scheidend voorzitter, de heer P.B.
de Bruijn. Het mini-symposium werd met een genoeglijk samenzijn
afgesloten, onder het genot van een drankje en een hapje.
Benoemingen en herbenoemingen De voordrachten voor
de benoeming en de herbenoeming van de leden van het Bestuur
geschieden conform een opgemaakt profiel. Het doel hiervan is een
evenwichtige samenstelling van dit college, gezien de beslissingen
die het Bestuur pleegt te nemen. Daartoe wordt gestreefd naar een
samenstelling voor de helft uit personen met een financieel-juridische
of maatschappelijke achtergrond en voor de helft met een bouw-
kundige of kunsthistorische achtergrond. Bij elke vacature evalueert
het Bestuur dit profiel.
In 2012 waren bij het Bestuur de herbenoemingen van de heren H.J.
Brouwer, A.A. Schulting en H.B. van Wijk aan de orde. Allen waren
beschikbaar voor een nieuwe termijn, zij het dat de heer Van Wijk in
2014 moet aftreden en de heer Schulting in 2015, beiden vanwege
het bereiken van de statutaire leeftijdgrens. Zij werden gedrieën
onder applaus herbenoemd, waarbij de heer Brouwer in de functie
van voorzitter werd benoemd.
Vervolgens werden twee nieuwe leden ter benoeming in het Bestuur
voorgesteld. Mevrouw E.M. van der Pol, architect en oud-Rijksbouwmeester,
en de heer J.B.H. de Haan, kunsthistoricus en gespecialiseerd
op interieurafwerkingen, werden onder applaus benoemd
tot lid van het Bestuur.
v.l.n.r. de nieuwe voorzitter de heer h.j. Brouwer, aftredend bestuurslid
mw c.W. Fock en aftredend voorzitter P.B. de Bruijn
tijdens de algemene ledenvergadering
Ook voor de samenstelling van de Raad van Commissarissen wordt
een profiel gehanteerd. De Raad kent allereerst een regionale
spreiding over het hele land. Daarnaast wordt getracht in de Raad
tenminste alle bestuurslagen van de Overheid vertegenwoordigd te
hebben. Tenslotte wordt geprobeerd een vergelijkbare verdeling te
hebben als in het Bestuur. Bij benoemingen en herbenoemingen
wordt geëvalueerd aan de hand van het profiel van de Raad.
Bij de Raad van Commissarissen traden volgens rooster af: de heren
A.L.L.M. Asselbergs (voormalig Rijksadviseur voor Cultureel
Erfgoed), A.F.W. Bosman (hoogleraar architectuurgeschiedenis
UvA), W.F. Dutilh (General manager ING), J. Franssen (Commissaris
van de Koningin Zuid-Holland), L. van Grunsven (historicus),
F.Q.J.L. Hoebens (Lid Bestuur Stichting Bouwcultuurfonds
Zuid-Nederland), T. de Swaan (voorzitter Raad van Commissarissen
Van Lanschot Bankiers), H.M.J. Tromp (Cultuurhistoricus,
Buitenplaatsdeskundige) en M.C. van Veen (voormalig voorzitter
Raad van Bestuur Koninklijke Hoogovens NV) en de dames
P. Kruseman (voormalig directeur Amsterdam Museum),
M.C. Kuipers (bijzonder hoogleraar Cultureel Erfgoed te Delft) en
E.H. Swaab (advocaat en voormalig voorzitter Raad voor Cultuur).
De heren Asselbergs, Dutilh, Franssen en De Swaan konden niet
worden herbenoemd of waren niet beschikbaar voor een volgende
termijn. Zij werden door de voorzitter toegesproken en bedankt voor
hun jarenlange inzet. De heer De Swaan in het bijzonder wegens
zijn jaren als lid van het Bestuur en daarna als Lid van de Audit
Commissie. De dames Kruseman, Kuipers en Swaab, evenals de
heren Bosman, Van Grunsven, Hoebens, Tromp en Van Veen,
waren herkiesbaar voor een nieuwe periode en werden door de
aanwezigen herbenoemd.
Als nieuwe kandidaten voor de Raad van Commissarissen werden
voorgedragen: de dames C.W. Fock (oud-bestuurslid), J.R. Ras
(conservator Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen) en
P.M. Noordervliet (schrijfster en columniste) en de heer D.P. de
Vries (voorzitter Ottema-Kingma Stichting voor Noord-Nederland).
Alle vier de kandidaten werden door de aanwezigen met applaus
benoemd.
Vervolgens werd uit de Raad van Commissarissen de heer J.G.P.M.
Helderman benoemd tot lid van de Audit Commissie.
Organisatie
De bureau-organisatie bestond eind 2012 uit 28 personen in vaste
dienst en 4 personen met een contract voor bepaalde tijd. Uitgedrukt
in voltijdbanen kwam dit neer op 26 personen (2011: 26,6).
De mutaties zijn onderdeel van een vergaand proces, waarbij de inzet
op de afdeling Huurzaken wordt vergroot en die op de afdeling
Instandhouding enigszins wordt ingeperkt.
Het ziekteverzuim onder de medewerkers van Vereniging Hendrick
33
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

34
verslag van de vereniging
de Keyser bedroeg in 2012 5%, helaas een verdubbeling ten opzichte
van het voorgaande jaar (2011 2,6%), die grotendeels te wijten is aan
een langdurige ziekte van een van onze medewerkers.
De bureau-organisatie van Vereniging Hendrick de Keyser kent,
als afspiegeling van haar doelstelling, drie specifieke afdelingen:
Huurzaken, Instandhouding en Voorlichting/Ledenservice. Met
uitzondering van de directie en twee medewerkers van de boekhouding,
zijn alle medewerkers bij de drie doelgerichte afdelingen
ondergebracht.
huurzaken De afdeling Huurzaken is verantwoordelijk voor de
(tijdelijke) verhuur, de huurinkomsten en het mutatieonderhoud.
Zoals in de inleiding reeds is opgemerkt, is het juist in 2012 door
verschillende factoren lastiger geworden om de huurinkomsten op
peil te houden. Vanwege de al langer teruglopende andere geldstromen
(van subsidies en fondsen) raakt dit proces de Vereniging relatief
hard.
Helaas komt het daardoor vaker voor dat geplande projecten moeten
worden uitgesteld of slechts gefaseerd kunnen worden uitgevoerd.
Met name aan de meer op comfort gerichte wensen van huurders
kan, (mede, maar niet alleen, ingegeven door budgetkeuzes) onder
de huidige omstandigheden slechts in beperkte mate tegemoet
gekomen worden.
De verhuur in de zakelijke markt (winkels, kantoorruimten) stagneert
merkbaar. Vanwege persoonlijke of bedrijfsmatige omstandigheden
wordt het betalingsgedrag en ook de looptijd van huurcontracten
negatief beïnvloed. Het aantal betalingsregelingen neemt
toe, maar helaas ook het aantal incassoprocedures en de hoogte van
de vorderingen via de gerechtsdeurwaarder.
De afdeling werd ultimo 2012 door elf medewerkers (9 in de voorgaande
jaren) bemenst. Een coördinerend medewerker is uit dienst
getreden, drie parttime krachten zijn nieuw aangetrokken. Onder
leiding van het hoofd Huurzaken, houden vier (onder wie drie deeltijd-)
medewerkers zich dagelijks bezig met de reguliere verhuur en
het (mutatie)onderhoud van onze panden en twee met de financiële
en administratieve kant daarvan. Een (deeltijd) medewerker verzorgt
de tijdelijke verhuur (zaalverhuur voor onder meer lezingen, huwelijken,
private diners, foto- en filmopnamen, etc.) De bekendheid met
en dientengevolge de omzet van onze tijdelijke verhuuractiviteiten
neemt gestaag toe. Daarnaast ontfermt de (deeltijd) conservator
roerende goederen zich over het beheer van onze (inmiddels ruim
1000) roerende goederen. Eén medewerker huurzaken is werkzaam
als beheerder in ons pand de Derde Ambachtsschool van Jan Duiker
in Scheveningen.
Het aanstellen van een (deeltijd) procesadviseur, met zowel een
bouwkundige als architectuurhistorische achtergrond, heeft een
impuls gegeven aan het doorlichten van de werkprocessen binnen de
afdeling Huurzaken. Diverse verbeteringen in onder meer de interne
informatievoorziening zijn daarvan het resultaat. Voor de komende
jaren wordt gewerkt aan een minder vraag gestuurde, maar juist
meer planmatig gestuurde meerjarige onderhoudscyclus. Omdat
de ‘winkel’ daarnaast ook gewoon geopend moet blijven, kost dat
proces veel tijd.
Een concrete en voor iedere huurder merkbare verandering is de
aanpassing van de telefonische bereikbaarheid. Technische kwesties,
vragen, klachten en complimenten kunnen voortaan iedere werkdag
tussen 9 en 12 uur telefonisch, direct aan de huurconsulenten worden
doorgegeven (020 5210640). Buiten deze tijden zijn meldingen
mogelijk per post of email (huren@hendrickdekeyser.nl). Een andere
aanpassing is, dat huurkandidaten zich voortaan digitaal bij ons kunnen
laten registreren. Daartoe is speciaal een nieuw onderdeel aan
onze website ontwikkeld.
De Vereniging heeft ultimo 2012 in haar panden 691 verhuureenheden,
waaronder woningen, kantoren, horecagelegenheden en zelfs
parkeerplaatsen en sinds de zomer van 2012 ook een recreatiewoning
aan de Noord-Hollandse kust. In deze verhuureenheden zijn
het afgelopen jaar 65 (9%) huurwisselingen geweest (in 2011: 80).
Er deden zich enkele mutaties voor in panden die reeds decennia
bewoond werden door dezelfde trouwe huurders.
Een huurster woonde maar liefst ruim 50 (!) jaar in ons pand,
maar vanwege gezondheidsredenen was dit niet langer mogelijk.
Helaas noopte de aanwezigheid van asbest ons in enkele gevallen
onverwachts tot ingrijpende aanpassingen aan onze panden.
Zoals hiervoor vermeld onder Overige baten, zijn per 1 januari de
bedrijfshuurovereenkomsten geïndexeerd en per 1 juli de woningen
in huurprijs aangepast, met uitzondering van de contracten die
recent waren afgesloten.
instandhouding De afdeling Instandhouding is verantwoordelijk
voor het onderhoud en de restauraties aan onze panden. Het
uitvoeren van regulier onderhoud is van groot belang om de bouwkundige
staat van de gebouwen goed te houden en dure restauraties
zo lang mogelijk uit te stellen. Door vier inspectie-opzichters worden
alle panden regelmatig, minstens een keer per twee jaar, grondig
onder de loupe genomen. Gemiddeld wordt het gevelhout bijvoorbeeld
elke 6 jaar geschilderd, afhankelijk van de locatie van het pand
(aan zee of in het binnenland), de oriëntatie van de gevels (zuid en
west hebben meer te lijden dan noord en oost) en het schoonmaken
van het gevelhout (door goed schoonhouden kan een schilderbeurt
wel één à twee jaar worden uitgesteld!). Het plannen van het werk
wanneer dat nodig is – en niet alles elke 6 jaar automatisch schilderen
– scheelt werk en kosten. Naast schilderwerk wordt ook benodigd
werk aan muren, houtwerk, dak en andere (constructieve) onderdelen
opgenomen en in een planning gezet. De werkzaamheden
worden vervolgens onder leiding van de eigen opzichters uitgevoerd.
Toch is regulier onderhoud niet altijd genoeg om de panden in
goede staat te houden. Soms is ingrijpender werk nodig, zoals het
restaureren van een hele kap (en incidenteel het verwijderen van asbest
uit de jaren ’80), het repareren van een balklaag of het uitvoeren
van funderingsherstel. Gemiddeld hebben ieder jaar ongeveer 15
panden in ons bezit groot onderhoud nodig. Tenslotte worden er
ongeveer 10 algehele restauraties uitgevoerd, waarbij het hele pand
tijdens het werk niet verhuurd kan worden.
In 2012 is aan circa 180 panden regulier onderhoud uitgevoerd, aan
16 panden groot onderhoud en waren 8 panden in restauratie. Alle
werkzaamheden en projecten zijn onder eigen directie uitgevoerd,
met uitzondering van de restauratie van het ‘Kranenbreukershuis’
in Tegelen en de afronding van de renovatie van het Koetshuis van
Beeckestijn. Over de aard en inhoud van de restauraties, die vaak
een forse investering vergen en door hun metamorfose zo fotogeniek
zijn, is hiervoor al verslag gedaan.
Daarnaast zijn door twee stagiaires en een eigen medewerker verslagen
gemaakt van de restauraties van het ‘Hof van Ittersum’ in
Zwolle, het Proveniershuis in Schiedam en het funderingsherstel in
het ‘Huis ’s-Hertogenbosch’ in Middelburg.
Het werk van de afdeling Instandhouding is in 2012 uitgevoerd
door een team van 11 mensen onder leiding van een afdelingshoofd.
De medewerkers zijn verdeeld in twee teams, die elk bestaan uit een
architect, een bouwkundig medewerker en twee inspectie-opzichters.
Een technisch opzichter voert een aantal grote onderhoudsprojecten
uit en treedt in beide teams op als ‘vliegende keep’ bij ad hoc
werkzaamheden. Een coördinator planning & controle bewaakt de
instandhoudingsbegroting en de uitputting van de budgetten per
project. Als laatste was in 2012 op contractbasis één projectmedewerker
aangesteld, die twee restauratieprojecten begeleidde.
voorlichting en ledenservice De afdeling Ledenservice
heeft per 2012 de toevoeging Voorlichting gekregen, omdat door
de medewerkers van deze afdeling alle voorlichting naar de buitenwereld
wordt uitgevoerd en wij dit onderdeel van hun taakstelling
(een van de doelstellingen van de Vereniging) willen accentueren.
De afdeling werd ultimo 2012, net als in 2011, bemand door zes
medewerkers. Onder leiding van een hoofd Ledenservice verzorgt
een medewerker de publiciteit van de Vereniging, zorgt één voor de
contacten met leden en kandidaat-leden en één voor de contacten
met vrijwilligers. Een freelance medewerker verzorgt de excursies en
rondleidingen en één medewerker verzorgt de receptie en wikkelt
het telefoonverkeer af. De werkzaamheden die worden uitgevoerd
door de afdeling Voorlichting en Ledenservice zijn apart toegelicht
onder Voorlichting en Verenigingszaken. De al eerder genoemde
vrijwilligers helpen als ontvanger, als toezichthouder of als rondleider
bij Open Dagen, bij Toegankelijke Panden of bij vergaderingen
of andere gebeurtenissen in onze meest bijzondere panden. Daarnaast
verricht een groep vrijwilligers ondersteunende taken voor het
kantoor van de Vereniging.
Directie en Bestuur
Het Bestuur heeft een beleidsbepalende taak en is mede-executief.
Het Bestuur bestaat uit zes leden, die iedere vier jaar herbenoembaar
zijn. Het aantal herbenoemingen is niet beperkt. Wel geldt
voor de leden van het Bestuur een leeftijdgrens van 70 jaar. De (her)
benoeming in 2013 van drie leden van het Bestuur is hiervoor al
toegelicht.
De Directie bestond in 2012 uit één persoon, die het beleid voorbereidt,
uitvoerend is en ondersteuning geeft aan het Bestuur. De
directeur heeft tevens de leiding over de bureau-organisatie. Het
Bestuur is op de hoogte van alle nevenfuncties van de directeur die
relevant zijn of kunnen zijn voor het werkveld van de Vereniging en
heeft deze goedgekeurd (zie voor een specificatie www.hendrickdekeyser.nl).
Bij afwezigheid van de directeur wordt diens plaats
waargenomen door de adjunct-directeur.
De vergoeding voor de Directie is in lijn met de richtlijnen die de
Commissie Wijffels (Code Goed Bestuur) heeft opgesteld. De leden
van het Bestuur ontvangen geen vergoeding. Voor een weergave van
de relevante nevenfuncties van de leden van het Bestuur verwijzen
wij naar de website van de Vereniging.
Het Bestuur kwam in 2012 negen maal bijeen op het kantoor van de
Vereniging aan de Herengracht 172 te Amsterdam. Aan de hand van
kwartaaloverzichten werden de financiële ontwikkelingen gevolgd.
Uiteraard werd in april de jaarrekening van het voorgaande jaar
opgesteld en in oktober de begroting voor het nieuwe jaar. In de
loop van het jaar besprak het Bestuur 21 voorstellen voor mogelijke
verwervingen, waarvan er uiteindelijk 2 werden gerealiseerd. Van 6
panden kwamen voorstellen ter tafel voor uit te voeren restauraties,
dan wel afwijkingen in het verloop ervan.
Gedurende het hele jaar is het verloop van de leegstand een punt van
bespreking geweest, waarbij aan het einde van het jaar de teruggang
in de huurinkomsten zich duidelijk manifesteerde en het Bestuur besloot
tot uitvoering van een gericht actieplan. Naast deze operationele
zaken is onder andere besloten tot onderzoek naar de mogelijkheid
om overnachting op tijdelijke basis (erfgoedlogies) in onze panden te
realiseren. In de loop van het jaar is aandacht besteed aan de oprichting
van de Nationale Monumenten Organisatie en de positie van
‘Hendrick de Keyser’ in dat proces, in verband waarmee ook de door
het Rijk gewenste afstoting van enkele monumentale eigendommen
werd bespiegeld.
Naast voornoemde bijzondere onderwerpen werden door het Bestuur
de voorstellen tot huuraanpassing goedgekeurd.
Het Bestuur kent een adviescommissie inzake geschillen tussen de
Vereniging en derden, niet zijnde huurgeschillen. De commissie
bestaat uit twee leden van het Bestuur en een lid van de Raad van
Commissarissen. De commissie behandelt intern geschillen die door
derden schriftelijk en met redenen omkleed aan het Bestuur worden
voorgelegd. De commissie reageert, in beginsel eveneens schriftelijk,
door een advies daarover aan het Bestuur. Het Bestuur beslist vervolgens
op het hem voorgelegde geschil.
In het verslagjaar is geen beroep gedaan op de geschillencommissie.
35
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

36
verslag van de vereniging
verslag van de raad
van commissarissen
Aan de Raad van Commissarissen is de rol toebedeeld van adviseur,
van controleur op afstand en van toezichthouder. De leden worden
benoemd door de Algemene Ledenvergadering op voorstel van de
Raad voor een termijn van vier jaar. Zij kunnen tweemaal worden
herbenoemd. De benoeming van drie nieuwe leden en de herbenoeming
van vijf leden van de Raad van Commissarissen is hiervoor
onder Algemene Ledenvergadering al aan de orde geweest. Leden
van de Raad van Commissarissen zijn lid van de Vereniging en aan
hen worden geen vergoedingen verstrekt. Voor een weergave van de
relevante nevenfuncties van de leden van de Raad van Commissarissen
verwijzen wij naar de website van de Vereniging.
De Raad van Commissarissen komt tenminste tweemaal per jaar bij
elkaar. Op 26 april 2012 vond – zoals gebruikelijk in Huis Van Brienen
aan de Herengracht 284 te Amsterdam – de eerste vergadering
van de Raad van Commissarissen met het Bestuur plaats, inzake het
verslag van de Vereniging over 2011 en de jaarrekening. Daarnaast
werden de lopende ontwikkelingen ten aanzien van verwervingen en
restauraties uiteengezet en toegelicht. Mede in relatie tot de teruglopende
subsidie inkomsten bepleitten verschillende commissarissen
een versobering van het afwerkingsniveau van onze restauraties. De
verwerving van het vakantiehuis in Groet leidde tot discussie over
de mogelijkheden van erfgoedlogies. Tenslotte werd het Communicatieplan
2012 besproken, naar aanleiding waarvan werd vastgesteld
dat in de huidige tijd evenveel voorlichtende aandacht naar overheden
noodzakelijk is, als naar het gewone publiek. Tenslotte kwam
kort de toenemende rol van vrijwilligers binnen de organisatie van de
Vereniging ter sprake.
Na de bespreking van het verslag van de audit commissie werden de
jaarstukken goedgekeurd ter vaststelling door de Algemene Ledenvergadering.
Tenslotte stelde de Raad het aftreedschema vast.
De najaarsvergadering van de Raad van Commissarissen met het
Bestuur vond plaats op zaterdag 24 november te Heiloo, waar de
restauratie van de hoofdverdieping met het terugplaatsen van het
poppenhuis recent volledig was afgerond. Nadat de commissarissen
van de recente ontwikkelingen op de hoogte waren gebracht, werd
uitvoerig stilgestaan bij de vorderingen inzake het in 2010 afgesproken
meerjaren restauratieplan voor de periode 2011 tot 2015. In
dat kader werd door de commissarissen een grotere toenadering tot
de provinciale overheden bepleit. Bovendien werd de beschikbaarheid
van restauratiesubsidie bij de verwervingsafweging nog eens
onderstreept.
Vervolgens is, voorafgaande aan de vaststelling, de begroting voor
2013 uitgebreid besproken. Daarbij was er met name aandacht voor
het grotere huurrisico dat de huidige crisisontwikkeling met zich
meebrengt en het beleid inzake huurverlies. Tenslotte besloot de
Raad van Commissarissen een aan de Algemene Ledenvergadering
voor te leggen contributieverhoging van € 25 naar € 30 per 2014
goed te keuren.
jaarstukken 2012 De leden van de audit commissie van de
Vereniging kwamen op 2 april 2013 ten kantore van de Vereniging
bijeen, ter bespreking van de Jaarrekening 2012. Bij die gelegenheid
heeft de commissie zich op de hoogte gesteld van de Jaarrekening
2012 en de achtergronden daarvan. Op grond hiervan heeft de audit
commissie aan de Raad van Commissarissen geadviseerd om de jaarstukken
over het jaar 2012 goed te keuren. De Raad van Commissarissen
heeft vervolgens op 25 april 2013 besloten om het jaarverslag
en de jaarrekening voor te leggen ter bespreking en kennisneming
respectievelijk vaststelling door de Algemene Ledenvergadering,
met het verzoek aan de Algemene Ledenvergadering om décharge te
verlenen aan de leden van het Bestuur en de leden van de Raad van
Commissarissen.
Plannen voor de
korte termijn
Het meest opvallende verschil tussen afgelopen jaren en 2013 is
de verwachte afname van subsidies overheden. Dit komt doordat
overheden minder budget beschikbaar stellen voor restauratie van
monumenten en omdat criteria strenger en steeds specifieker worden.
Daardoor wordt de kans op subsidie kleiner. Alleen herbestemming
van monumenten is een populair selectiecriterium, maar juist in die
categorie heeft onze Vereniging traditioneel minder restauratieprojecten.
Reguliere Brim (onderhouds-)subsidie, die bescheiden is van
omvang, zal in de nieuwe subsidieregeling Brim 2013 wél beschikbaar
blijven voor ons en andere ‘Professionele Organisaties voor
Monumentenbehoud’.
De andere baten in ogenschouw nemend, valt op dat de Baten uit
eigen fondsenwerving niet teruglopen maar eerder iets groeien: we
merken dat mensen – ondanks de economisch mindere tijden – blijven
schenken aan onze Vereniging hetgeen ons uiteraard verheugt.
De inkomsten uit fondsen dalen (nog) niet en het ledental – en
daarmee de contributies – groeit langzaam maar gestaag. De Baten
uit acties derden heeft betrekking op de jaarlijks (t/m 2014) terugkerende
bijdrage van de BankGiro Loterij.
De huurinkomsten, die onder de post Overige baten zijn geschaard,
laten een lichte stijging zien. Binnen deze post is rekening gehouden
met een kleine indexering, enkele grote restauratie-projecten die eind
2012 opgeleverd werden en in 2013 huur gaan opleveren en met
de Incidentele Verhuur van twaalf bijzondere locaties welke laatste
steeds beter loopt.
Aan de uitgavenkant is de post verwerving panden terug op het
niveau van vóór 2012. Nu de verwerving van een bijzonder object
– tegen alle verwachtingen in – geen doorgang heeft gevonden, is er
geen aanleiding om deze post hoog te begroten. Eventuele verwervingen
laten zich immers niet plannen.
De post instandhouding panden is de grootste post aan de uitgavenkant
en is in omvang vergelijkbaar met vorig jaar. Inhoudelijk zal er
binnen deze post niet bezuinigd worden op het reguliere bouwkundig
onderhoud (dat essentieel is om geen restauratie-achterstanden
op te lopen) en op het exploitatie-onderhoud (dat nodig is voor een
goede verhuur van de panden). Wel zal het aantal grote restauratieprojecten
net als vorig jaar beperkt zijn: binnen de elf geplande
restauraties zijn maar er vier grote projecten: het Gemeenlandshuis
aan de Diemerzeedijk in Amsterdam (funderings- en cascoherstel en
renovatie eerste verdieping), het voormalig woonhuis met bottelarij
van Albada Jelgersma in Bolsward (casco- en interieurrestauratie),
Huis Barnaart in Haarlem (restauratie/herindeling 1e verdieping en
kap) en het voormalig Weeshuis der Hervormden in Schiedam (eerste
fase van casco-restauratie en herindeling).
De post voorlichting is vergelijkbaar met afgelopen jaren. Binnen
het budget is rekening gehouden met enige extra uitgaven in het
kader van het gelegenheidssamenwerkingsverband met het Nationaal
Muziekinstrumenten Fonds (dat in 2013 haar 25-jarig jubileum
viert), waarbij onze Vereniging maar liefst 100 historische panden
beschikbaar stelt voor 100 bijzondere concerten van het NMF.
Voorts zullen er naast de reguliere publicaties van o.a. het Jaarverslag
en het boekje Toegankelijke Panden enkele publicaties verschijnen
n.a.v. afgeronde restauratieprojecten (Hinthamerstraat in
’s-Hertogenbosch en het ‘Kranenbreukershuis’ in Tegelen).
De kosten voor excursies e.d. blijven gelijk, maar het aanbod zal
wat verbreed worden door ook stadswandelingen aan te bieden.
Het sobere uitgavenklimaat heeft zijn weerslag op de organisatie: de
formatie bij de afdeling Instandhouding (uitgavenkant) is met 1 fte
verkleind, maar deze is toegevoegd aan de afdeling Huurzaken om
juist de inkomstenkant te versterken. Het aantal medewerkers is iets
toegenomen, maar de feitelijke formatie is gelijkblijvend begroot.
De organisatie- en uitvoeringskosten zijn toegerekend aan de doelstellingen
van de Vereniging die terug te vinden zijn in de kostenplaatsen
‘Verwerving panden’ en ‘Instandhouding panden’
(= restauratie en onderhoud); voorts aan de drie kostenplaatsen
onder ‘Werving baten’ en aan de algemene kostenplaats onder
‘Kosten beheer en administratie’.
Het totaal van de organisatiekosten fluctueert normaal gesproken
tussen de 20 en 25 % van de huurinkomsten, maar is in 2013
– vanwege de sobere begroting – procentueel gezien hoog (25 %).
Het streven is om dit percentage in komende jaren weer omlaag te
brengen (door de huurinkomsten verder te verhogen).
continuïteit
De grote sympathie die de Vereniging maatschappelijk ervaart,
gepaard aan het voorzichtige financiële beleid, geven alle vertrouwen
dat het werk van de Vereniging tot in lengte van jaren kan worden
voortgezet.
Begroting 2013
(bedragen x € 1.000)
Baten
Baten uit eigen fondsenwerving 645
Baten uit acties van derden 1.200
Subsidies van overheden 739
Overige baten 8.460
————
Som der baten 11.044
lasten
Besteed aan doelstellingen
Verwerving panden (181)
Instandhouding panden (9.980)
Voorlichting (391)
————
Totaal besteed aan doelstellingen (10.552)
% besteed aan doelstelling tov baten: 96 %
Werving baten
Kosten eigen fondsenwerving (55)
Kosten acties derden (91)
Kosten verkrijging subsidies overheden (101)
————
Totaal besteed aan werving baten (247)
% eigen fondsenwerving tov baten: 8,5%
Beheer en administratie
Rente en bankkosten (270)
Kosten beheer en administratie (53)
————
Totaal besteed aan beheer en administratie (323)
————
Som der lasten (11.122)
—————
Saldo Baten en Lasten (78)
dankwoord
Het Bestuur dankt de directie en de staf voor de grote inspanningen
die ook in 2012 weer nodig waren om ons groeiende bezit goed te
beheren. Directie en staf zijn daar alleszins in geslaagd.
Een bijzonder woord van dank willen wij richten tot de velen die
ons werk een warm hart toedragen en tot hen die ons bedenken met
giften, schenkingen, legaten en erfstellingen. Zoals uit het voorgaande
is op te maken, is hun steun meer en meer noodzakelijk, in
het bijzonder voor de groei van de Vereniging.
Bestuur, directeur
25 april 2013
37
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

38 39
veranTWOOrdingsverklaring
verantwoordingsverklaring
2012
Op verzoek van het centraal Bureau Fondsenwerving wordt hieronder
de ‘verantwoordingsverklaring’ van vereniging hendrick de keyser
integraal afgedrukt. deze verklaring is ondertekend door ieder
Bestuurslid en commissaris.
“Vereniging Hendrick de Keyser onderschrijft de drie algemene
principes van de Code Goed Bestuur voor Goede Doelen (zoals
opgenomen in het Reglement CBF-keur). De drie principes zijn:
1. Onderscheid de functies toezicht houden, besturen en
uitvoeren;
2. Optimaliseer de effectiviteit en efficiency van bestedingen;
3. Optimaliseer de omgang met belanghebbenden.
Deze drie principes zijn doorgevoerd in de wijze waarop de
Vereniging is georganiseerd en haar werk uitvoert. Zij zijn waar
relevant weergegeven in het jaarverslag. De leden van het Bestuur
en de raad van commissarissen hebben ieder een verklaring
ondertekend waarbij zij deze principes formeel onderschrijven.
1. Onderscheid de functies toezicht
houden, besturen en uitvoeren.
De verdeling van rollen en taken is vastgelegd in de Statuten d.d.
7 september 2007, die via de website van de Vereniging zijn in
te zien.
de algemene vergadering van leden controleert
Jaarlijks binnen zes maanden na afloop van het boekjaar brengt
het Bestuur in een algemene vergadering verslag uit aan de leden
en legt aan hen verantwoording af voor het gevoerde Bestuur.
Het jaarverslag wordt tevoren aan de leden toegezonden, met
daarin een samenvatting van de jaarrekening. Van de volledige
jaarrekening kan via de website kennis worden genomen.
De algemene vergadering stelt de jaarstukken vast en verleent
decharge aan de leden van het Bestuur en de raad van commissarissen
voor het gevoerde Bestuur respectievelijk het gehouden
toezicht.
het Bestuur bestuurt
Het Bestuur bepaalt het beleid en is (naast de directie) mede uitvoerend.
Het Bestuur stelt de begroting vast. In iedere bestuursvergadering
rapporteert de directie aan het Bestuur over de
voortgang van het beleid (de verwervingen en de restauraties).
Ten minste eens per kwartaal krijgt het Bestuur van de directie
verslag van de financiële ontwikkelingen, zodat het Bestuur desgewenst
op basis hiervan kan bijsturen. Na afloop van het jaar
maakt het Bestuur de jaarrekening en het jaarverslag op en stelt
het Bestuur deze na goedkeuring door de raad van commissarissen
in concept vast.
de raad van commissarissen houdt toezicht
De raad van commissarissen houdt toezicht op het beleid van het
Bestuur en op de algemene gang van zaken bij de Vereniging.
De raad van commissarissen keurt de jaarstukken goed voordat
zij door de algemene vergadering van leden worden vastgesteld.
Voor een goede oordeelsvorming wordt de jaarrekening in opdracht
van de raad van commissarissen door een registeraccountant
onderzocht. Daarnaast benoemt de raad uit zijn midden een
audit commissie die de jaarrekening en het jaarverslag onderzoekt
en daarover aan de raad en het Bestuur verslag uitbrengt.
de organisatie (onder leiding van de directeur)
voert uit
De Vereniging beschikt voor de verwezenlijking van haar
doelstelling over een eigen organisatie. De directeur heeft de
dagelijkse leiding over de organisatie en wordt daarbij bijgestaan
door een adjunct-directeur. De directeur bereidt de (beleids-)
besluiten van het Bestuur voor, levert bij het nemen daarvan ondersteuning
aan het Bestuur en voert de genomen besluiten uit.
In iedere bestuursvergadering legt de directeur verantwoording
af over de bereikte resultaten en ten minste eens per kwartaal
over het verloop van de inkomsten en de uitgaven.
2. Optimaliseer de ef fectiviteit en
efficiency van bestedingen
De Vereniging besteedt haar middelen voor het overgrote deel
aan haar doelstelling: het verwerven, restaureren en in stand
houden van architectonisch of historisch belangrijke gebouwen
(en hun interieur) in Nederland en het geven van voorlichting
daarover. Het resterende deel van haar middelen wordt besteed
aan kosten voor de Vereniging en haar organisatie.
Een meerjaren beleidsplan (5 jaar) geeft de richting aan voor de
besteding van de middelen en de prioriteiten daarin. Ieder jaar
wordt in een jaarplan vastgelegd aan welke onderdelen uitvoering
wordt gegeven. Over de voortgang vindt regelmatig afstemming
plaats tussen de medewerkers en de afdelingshoofden. Vervolgens
rapporteren de afdelingshoofden daarover maandelijks
aan de directie, als ook over het verloop van de inkomsten en de
uitgaven. Bij de besteding van de middelen wordt erop toegezien
dat zo veel mogelijk wordt gewerkt op basis van een offerte en
daar waar dat effectief en nuttig is op basis van tenminste twee
offertes.
3. Optimaliseer de omgang met
belanghebbenden
De Vereniging onderscheidt verschillende groepen belanghebbenden
voor wie en met wie het werk wordt gedaan.
• De leden: de leden worden geïnformeerd over de belangrijkste
restauraties en verwervingen, zowel via de website als via het Bericht
aan de Leden. Zij kunnen de resultaten van het werk op de
Open Dagen of via het programma Toegankelijke Panden met
eigen ogen zien. De leden kunnen hun kennis verdiepen door
kennisneming van de toelichting en de artikelen in het jaarverslag
en door deelneming aan de excursies van de Vereniging.
• Eigenaren van kwetsbare panden: de doelstelling van de
Vereniging wordt bereikt door architectonisch of historisch
waardevolle panden die worden bedreigd in eigendom over
te nemen. Het is daarvoor van belang dat die eigenaren deze
mogelijkheid kennen. De Vereniging tracht zoveel mogelijk haar
werk via publiciteit onder de aandacht te brengen van gemeentes,
branchegenoten en particulieren. Daarvoor wordt, met succes,
ook een beroep op de leden en de commissarissen gedaan.
• Vrijwilligers: de Vereniging wordt in de uitvoering van haar
taak ondersteund door vrijwilligers, zowel op kantoor als in
verschillende panden in het land. Vrijwilligers geven rondlei-
dingen, regelen de opening van panden en houden toezicht of
helpen met het archiveren of digitaliseren van documenten en
foto’s. Voor de vrijwilligers worden ter verdieping en onderlinge
uitwisseling van kennis bijeenkomsten georganiseerd.
De contacten met vrijwilligers lopen via de verantwoordelijke
projectmedewerker.
• Fondsen en subsidiegevers: voor de verwerving van panden is
in veel gevallen specifieke steun van derden noodzakelijk. Vooral
van de BankGiro Loterij ontvangt de Vereniging hiervoor regelmatig
steun. Hierover wordt in jaarlijkse rapportages verantwoording
afgelegd. Ten behoeve van de restauraties is subsidie
van overheden of steun van particuliere fondsen onontbeerlijk.
Aan hen wordt per project verantwoording afgelegd over de
bestedingen. Zowel de fondsen als de subsidiegevers krijgen het
jaarverslag, met uitgebreide inhoudelijke verantwoording over
het gedane werk en een samenvatting van de jaarrekening.
• Branchegenoten: vooral op het gebied van monumentenbehoud
kent de Vereniging nogal wat andere organisaties met een
vergelijkbare doelstelling. Doordat de afbakening van ieders
doelstelling, dan wel ieders werkgebied duidelijk is, bestaat er
een goede samenwerking. Via de Federatie Instandhouding
Monumenten wordt met al deze organisaties regelmatig overleg
gevoerd en vind afstemming van belangenbehartiging plaats.
• De samenleving: in wezen is het grote publiek de uiteindelijke
belanghebbende. De Vereniging doet haar werk, opdat
goede voorbeelden van architectuur en monumenten voor het
nageslacht behouden blijven. Zij doet dit in het bijzonder met
het doel om toekomstige generaties van de geschiedenis van
het wonen in Nederland in zijn ontwikkeling en variaties door
de eeuwen heen te laten kennisnemen en zo mogelijk te laten
beleven. Daartoe doet de Vereniging onderzoek naar de huizen
in haar bezit en brengt zij met regelmaat de resultaten daarvan
naar buiten in eigen publicaties, boeken en artikelen, of door
lezingen. Iedere dag kan het publiek het resultaat van het werk
van de Vereniging van buiten bekijken en – bij sommige panden
altijd en bij andere op speciale dagen – ook van binnen.”
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

40
Balans Per 31 deceMBer 2012
Balans per
31 december 2012
na bestemming saldo baten en lasten (x € 1.000)
activa 2012 2011
Materiële vaste activa
Panden 43.925 41.920
Bedrijfsmiddelen 132 141
–––––––– ––––––––
Totaal materiële vaste activa 44.057 42.061
Financiële vaste activa
Langlopende vorderingen 705 359
vorderingen 2.664 2.756
liquide middelen 61 948
–––––––– ––––––––
Totaal activa 47.487 46.124
–––––––– ––––––––
Passiva 2012 2011
reserves en fondsen
Reserves
• Bestemmingsreserve 27.453 26.200
• Bijzondere bestemmingsreserve 1.079 1.200
• Overige reserve 4.930 5.491
Fondsen
• Bestemmingsfonds – –
–––––––– ––––––––
Totaal reserves en fondsen 33.462 32.891
langlopende schulden 9.448 8.736
Kortlopende schulden 4.577 4.497
–––––––– ––––––––
Totaal passiva 47.487 46.124
–––––––– ––––––––
41
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

42
sTaaT van BaTen en lasTen Over 2012
Baten
lasten
staat van Baten en lasten
over 2012
(x € 1.000)
2012 2012 2011
werkelijk begroot werkelijk
Baten uit eigen fondsenwerving 842) 590 907
Baten uit acties van derden 1.200) 1.200 1.200
Subsidies van overheden 1.292) 1.624 2.058
Overige baten 7.933) 8.060 7.311
–––––––––– –––––––––– ––––––––––
som der baten 11.267) 11.474) 11.476)
Besteed aan doelstellingen
Verwerving panden (1.413) (3.024) (676)
Instandhouding panden (10.383) (9.490) (10.649)
Voorlichting (425) (349) (382)
–––––––––– –––––––––– ––––––––––
Totaal besteed aan doelstellingen (12.221) (12.863) (11.707)
Werving baten
Kosten eigen fondswerving (52) (52) (52)
Kosten acties derden (84) (85) (85)
Kosten verkrijging subsidies overheden (96) (95) (96)
–––––––––– –––––––––– ––––––––––
Totaal besteed aan werving baten (232) (232) (233)
Beheer en administratie
Rente en bankkosten (325) (430) (253)
Kosten beheer en administratie (49) (52) (48)
–––––––––– –––––––––– ––––––––––
Totaal besteed aan beheer en administratie (374) (482) (301)
––––––––––– ––––––––––– –––––––––––
som der lasten (12.827)) (13.577) (12.241)
––––––––––– ––––––––––– –––––––––––
saldo baten en lasten (1.560)) (2.103)) (765)
––––––––––– ––––––––––– –––––––––––
Dit resultaat is als volgt
in het eigen vermogen verwerkt:
Bijzondere bestemmingsreserve (121) 500)
Overige reserve (1.439) (1.265)
––––––––––– –––––––––––
(1.560)) (765)
Toelichting
op de balans per 31 december 2012 en de staat van baten en lasten over 2012
(alle cijfers x € 1.000)
1 grondslagen van waardering
en van bepaling van het
resultaat
Voor zover niet anders is vermeld zijn de posten in de balans opgenomen
voor de nominale waarde.
Materiële vaste activa
Panden
De hieronder begrepen panden zijn als volgt te onderscheiden:
• panden in vol eigendom, danwel panden die in eeuwigdurende
erfpacht zijn verkregen tegen een canon van € 0,-. Deze worden
gewaardeerd tegen vijfmaal de bruto huur per jaar per het einde
van het boekjaar;
• panden in eigendom belast met vruchtgebruik of het recht van
bewoning. Deze worden gewaardeerd tegen vijfmaal de door een
deskundige vastgestelde huur per jaar bij de aanvang van het
vruchtgebruik, resp. het recht van bewoning. Deze waarde wordt
in het jaar van verwerving tevens onder de langlopende schulden
opgenomen. Jaarlijks wordt een deel van dit bedrag onder de
huuropbrengsten verantwoord.
• panden in eigendom belast met erfpacht. Deze worden gewaardeerd
tegen vijfmaal de jaarlijkse canon.
De jaarlijkse waardeaanpassing tot vijfmaal de bruto huur wordt
rechtstreeks in het eigen vermogen verwerkt, onder de Overige
reserve.
Teneinde in de staat van baten en lasten inzicht te verschaffen in de
exploitatie van de panden wordt 2,5 % van de balanswaarde aan het
begin van het boekjaar als afschrijvingslast in aanmerking genomen.
Door de jaarlijkse waardeaanpassing van de panden tot vijfmaal de
bruto huur op 31 december, heeft de afschrijving geen invloed op de
waardering van de panden in de balans. Bij tenminste gelijkblijvende
huur wordt de afschrijving in de waardering geheel gecompenseerd.
Bedrijfsmiddelen
De bedrijfsmiddelen bij de Vereniging bestaan uitsluitend uit de
inventaris van het kantoor.
De kantoorinventaris, waaronder de communicatie- en
computerapparatuur, wordt gewaardeerd tegen de aanschaffingswaarde,
verminderd met lineaire afschrijvingen op basis van de
geschatte economische levensduur. De afschrijvingstermijn bedraagt
10 jaar voor kantoorinventaris en 4 jaar voor communicatie- en
computerapparatuur.
Het aan de Vereniging toebehorende antieke meubilair en de
inventaris in de verschillende panden worden p.m. gewaardeerd,
omdat deze goederen geen afzonderlijke opbrengst genereren en
tevens duurzaam worden aangehouden.
2 Materiële vaste activa
Het verloop van de post panden is als volgt:
Panden
Totaal
Boekwaarde per 1 januari 41.920
Mutaties
Investeringen 150)
Geactiveerde restauratiekosten 772)
Waardeaanpassing 2.131)
Afschrijvingen (1.048)
–––––––
Totaal mutaties 2.005
–––––––
Boekwaarde per 31 december 43.925
––––––––
43
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

44 45
TOelichTing OP de Balans Per 31 deceMBer 2012 en de sTaaT van BaTen en lasTen Over 2012
3 reserves en fondsen
De Reserves van de Vereniging zijn beschikbaar voor panden direct
in gebruik voor de doelstelling.
De Reserves worden onderscheiden in Bestemmingsreserve en
Overige reserve. De Bestemmingsreserve wordt aangewend voor
de financiering van activa, met een omvang gelijk aan 5/8 deel
van de boekwaarde van de panden. De Overige reserve dient voor
verwervingen, restauraties en voorlichting, conform de doelstellingen
van de Vereniging. Er zijn voor de gelden in de Overige reserve
nog geen concrete projecten vastgesteld. Ten laste van de Overige
reserve wordt in 2012 een Bijzondere Bestemmingsreserve gevormd
voor een verwerving, waarvan de investering wordt betaald uit het
grootste deel van de toekenning 2012 van de BankGiro Loterij,
doch waarvan de onderhandelingen in 2012 niet konden worden
voltooid. De Bijzondere Bestemmingsreserve ad € 1.200 die in 2011
was gevormd is in 2012 aangewend voor de verwerving van het pand
in Groet en Best en de restauratiewerkzaamheden aan het ‘Hodshon
Huis’ te Haarlem.
Het totaal aan reserves en fondsen bedraagt eind 2012 € 33.462.
De Vereniging maakt inzichtelijk dat tenminste 5/8 van de boekwaarde
van onze panden met eigen middelen moet worden gefinancierd,
vastgelegd in de Bestemmingsreserve. Het resterende
3/8 gedeelte van de boekwaarde van onze panden mag met vreemd
vermogen worden gefinancierd.
Door dit beleid van de Vereniging kunnen de schulden altijd binnen
8 jaar worden afgelost.
Mutaties in de Bestemmingsreserves vinden plaats vanuit
de Overige reserves.
Het verloop van deze reserve is als volgt:
2012 2011
––––––– –––––––
Stand per 1 januari 26.200 23.964
Toevoeging vanuit Overige reserves 1.253 2.236
––––––– –––––––
Stand per 31 december 27.453 26.200
––––––––– –––––––––
Het verloop van de Bijzondere
Bestemmingsreserves is als volgt:
2012 2011
––––––– –––––––
Stand per 1 januari 1.200) 700)
Onttrekking naar Overige reserves (1.200) (600)
Onttrekking naar Kortlopende Schulden –) (100)
Toevoeging vanuit Overige reserves 1.079) 1.200)
––––––– –––––––
Stand per 31 december 1.079) 1.200)
––––––––– –––––––––
Het verloop van de Overige reserves
gedurende het boekjaar is als volgt:
2012 2011
––––––– –––––––
Stand per 1 januari 5.491) 6.157)
Waardeaanpassingen panden 2.131) 2.935)
Resultaatbestemming (1.560) (765)
Dotatie aan Bijzondere Bestemmingsreseve (1.079) (1.200)
Ontvangst uit Bijzondere Bestemmingsreserve 1.200) 600)
Mutatie Bestemmingsreserves (1.253) (2.236)
––––––– –––––––
Stand per 31 december 4.930) 5.491)
––––––––– –––––––––
4 Kosten eigen organisatie
In de Staat van Baten en Lasten zijn de kosten van de eigen
organisatie verdeeld naar hun bestemming. De specificatie is als
volgt:
Bestemming doelstelling Werving baten Beheer Totaal
admin.
Verwer- Instand- Voor- Eigen Acties Subsidies Werkelijk
vingen houding lichting fondsen- derden overheden 2012
werving
Bestuurskosten 7 5 1 0 0 0 0 13
Salarissen 91 772 183 23 46 53 8 1.176
Sociale lasten 19 158 37 5 9 11 2 241
Pensioenkosten 14 121 29 4 7 8 1 184
Overige personeelskosten 2 17 4 1 1 1 0 26
Reis-/verblijfkosten 9 72 2 2 2 4 0 91
Huisvestingskosten 9 84 2 2 2 5 12 116
Kantoorkosten/afschrijv. 7 70 2 2 2 4 10 97
Verenigingskosten 6 12 2 2 2 2 2 28
Overige algemene kosten 9 99 3 3 3 3 13 133
––––– ––––– ––––– ––––– ––––– ––––– ––––– –––––
173 1.410 265 44 74 91 48 2.105
––––– ––––– ––––– ––––– ––––– ––––– ––––– –––––
Bovenstaande verdeling van de kosten komt tot stand door middel
van een procentuele toedeling van kosten naar rato van de tijdsbesteding
van medewerkers binnen de organisatie aan de verschillende
doelstellingen van de Vereniging en de inspanningen die verricht
worden om de verschillende baten voor de Verenging te realiseren.
Deze procentuele verdeling is door de jaren heen consistent.
Bovenstaande financiële overzichten zijn ontleend aan de volledige
Jaarrekening 2012 d.d. 2 april 2013, die ten kantore van de
Vereniging beschikbaar is, of op www.hendrickdekeyser.nl is op
te vragen.
Bestuur, directeur
25 april 2013
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

accountant
46 47
cOnTrOleverklaring van de OnaFhankelijke accOUnTanT
controleverklaring
van de onafhankelijke
Aan het bestuur van Vereniging Hendrick de Keyser
Bijgesloten op pagina 40 tot en met 45 opgenomen samengevatte
Jaarrekening, bestaande uit de samergevatte balans per 3l december
2012, de samengevatte rekening van baten en lasten, zijn ontleend
aan de gecontroleerde jaarrekening van Vereniging Hendrick de
Keyser per 3l december 2012.
Wij hebben een goedkeurend oordeel verstrekt bij die jaarrekening
in onze controleverklaring van 19 april 2013. Desbetreffende jaarrekening
en deze samenvatting daarvan, bevatten geen weergave van
gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden sinds de datum van onze
controleverklaring van19 april 2013.
De samengevatte jaarrekening bevat niet alle toelichtingen die zijn
vereist op basis van de RJ 650 Organisaties zonder Winststreven en
de daaruit voortvloeiende regelgeving. Het kennisnemen van de
samengevatte jaarrekening kan derhalve niet in de plaatstreden
van het kennisnemen van de gecontroleerde jaarrekening van
Vereniging Hendrick de Keyser.
verantwoordelijkheid van het bestuur
Het bestuur van Vereniging Hendrick de Keyser is verantwoordelijk
voor het opstellen van een samenvatting van de gecontroleerde jaarrekening
in overeenstemming met de grondslagen zoals omschreven
in paragraaf 1 van de toelichting.
verantwoordelijkheid van de accountant
Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de
samengevatte jaarrekening op basis van onze werkzaamheden,
uitgevoerd in overeenstemming met Nederlands Recht, waaronder
de Nederlandse Standaard 810. ‘Opdrachten om te rapporteren
betreffende samengevatte financiële overzichten’.
Oordeel
Naar ons oordeel is de samengevatte jaarrekening in alle van
materieel belang zijnde aspecten consistent met de gecontroleerde
jaarrekening van Vereniging Hendrick de Keyser per 31 december
2012 en in overeenstemming met de grondslagen zoals omschreven
in paragraaf 1 van de toelichting.
Den Haag, 19 april 2013
Deloltte accountants B.v.
Was getekend: drs. v.W.j.a. van stijn ra Mga
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

48
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
Huis Naalden
De architectuurtheorie
van Dom Van der Laan
in een notendop
afb. 1: de abdij sint Benedictusberg te mamelis bij
vaals. links de abdijkerk van dom hans van der laan
(1956-1967), rechts het klooster naar ontwerp
(1921-1923) van dominikus Böhm en martin Weber
(foto maarten Brinkgreve, 2004)
1. Twee andere ontwerpen voor atelierwoningen
werden niet uitgevoerd. Daarnaast zijn er in
het Belgische Waasmunster nog twee kleinere
directeurswoningen gebouwd: bij de abdij
Roosenberg en bij het Moederhuis van de
Mariazusters van St. Franciscus in de Kerk-
straat.
door juliet oldenburger
in het afgelopen jaar kocht vereniging hendrick de keyser
‘huis naalden’ in Best, het enige nederlandse woonhuis 1
van de monnik-architect dom hans van der laan, die vooral
bekendheid verwierf door zijn kerk en crypte van de abdij
sint Benedictusberg bij vaals (1956-1967).
menig architectuurliefhebber
is al eens afgereisd naar dit
zuidelijke puntje in ons land
en werd niet alleen getroffen
door de architectuur van het
gebouw, dat opvalt door de
eenvoud van zijn vormentaal,
harmonische verhoudingen en
ruimtelijke werking, maar ook
door een wereld, waarvan hij
het bestaan niet meer vermoedde. achtmaal per dag komt
in de kerk een kleine gemeenschap in het zwart gehulde
monniken bijeen om de eeuwenoude psalmen te zingen.
het is in deze omgeving dat van der laan, voortbouwen
op de traditie, maar anderzijds niet van de tegenwoordige
tijd verstoken, zocht naar de algemene beginselen van de
architectuur en dat hij deze heeft kunnen uitwerken tot
een samenhangende visie, die ten grondslag ligt aan het
bijzondere woonhuis dat de vereniging nu heeft verworven.
afb. 2: interieur van de in 1967 gebouwde kerk van de abdij sint Benedictusberg naar ontwerp van dom h. van der laan
(foto maarten Brinkgreve, 2004)
Net als veel andere architectuur van Van der Laan is ‘Huis Naalden’ aan de
buitenzijde weinig opvallend: een lange, rechte en tamelijk gesloten gevel
met een carport daarnaast aan een pleintje op het eind van een woonerf.
De gevel wordt gekenmerkt door een ritme van twee aan twee gekoppelde
vensters – nog net niet helemaal saai, met name omdat het ritme wordt
verlevendigd doordat er aan de linkerkant ook een enkel raam tussen uit
springt. De vensters zijn met elkaar verbonden door een doorlopende latei
en een bolvormige waterlijst. Het enige wat de rechthoekigheid doorbreekt
is de golvende dakrand van ‘Italiaanse’ holle en bolle pannen, die de muren
bekroont.
afb. 3: Best, Bakpers 9,‘huis naalden’, voorzijde
(foto arjan Bronkhorst)
49
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

50
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
afb. 4: de woonkamer van ‘huis naalden’
(foto rob van Wendel de joode)
Aan de binnenzijde vinden we drie vleugels – drie bouwblokken en een
muur die een hof omsluiten. Hier zijn de wanden niet doorbroken door
vensterrijen, maar geleed als galerijen, a-symmetrisch, maar harmonieus
geproportioneerd. Ook van binnen bevat het gebouw echter weinig
aardige vormen of details waar het oog zich even aan kan hechten, alles
is even rechthoekig en kaal. De wanden, opgetrokken uit zogenaamde
‘B2-blokken’: flinke holle, bimsbetonnen bouwblokken, zijn niet gestuct of
geschilderd en de plafonds zijn samengesteld uit ongeschaafde vurenhouten
planken.
Het is wel een degelijk huis. En in al zijn eenvoud en soberheid heeft het
ontegenzeggelijk ook iets kloosterlijks. De keuze en combinatie van materialen
is vaak bijzonder en ook heeft Dom Van der Laan alle meubels voor
het huis ontworpen – tot de kleerhangers aan de kapstok toe. De kleuren
van het houtwerk zijn door Wim van Hooff (1918-2002), schilder en kleuradviseur,
zorgvuldig afgestemd op het palet van warme en koele grijzen
van de muren, vloeren – van Belgisch hardsteen – en betonnen dorpels en
lateien. Het houtwerk buiten is zinkgrijs gelakt, de deuren binnen staalblauw
gebeitst, de meubels transparant mosgroen, maar de plafonds zijn in
een opvallende steenrode kleur gesausd, wat al het grijs een soort warme
gloed geeft.
Er zijn geen fratsen, niets is gekunsteld en alles is met zorg en tot in het
kleinste detail op elkaar afgestemd. Het fonteintje in de gang en de uitgebouwde
schouw in de zaal hebben iets uitgesproken monumentaals, als een
gebaar waaraan de vertrekken hun specifieke karakter ontlenen: de fontein
benadrukt het karakter van de gang als passage, als overgang van de ene
naar de andere ruimte, en door de schouw met de houtkachel wordt de zaal
direct de woonkamer van het huis.
Toch is dit allemaal niet waar het in de architectuur van Van der Laan in de
eerste plaats om draait. Op een grijze, bewolkte dag behoudt het huis zijn
stijl van edele eenvoud, maar kan het ook wat somber zijn. Zodra de wolkendeken
echter dunner wordt en er op een enkele plaats wat licht door schijnt,
komt het gebouw op onvergelijkbare wijze tot leven. Van der Laan kon
toveren met ruimte en beheerste als geen ander het spel om ongelijke maten
en volumes tot een evenwichtig geheel samen te smeden. Bij het ontwerpen
gaat hij uit van de verhoudingen; hij begint met het uitzetten van een aantal
maten tegenover elkaar, een bekwaamheid die in de architectuur van de
afgelopen eeuw verloren lijkt te zijn gegaan. Het gebouw maakt nieuwsgierig:
wie was deze architect en hoe heeft hij met eenvoudige middelen zulke
harmonieuze gebouwen tot stand kunnen brengen, die toch duidelijk van
deze tijd zijn?
Hans van der Laan (1904-1991) werd geboren in een Leids architecten-
gezin. Behalve zijn vader Leonard (1864-1942), kozen ook zijn oudste
broer Jan (1896-1966) en jongste broer Nico (1908-1986) voor het vak van
architect. Hans studeerde van 1923 tot 1926 bouwkunde in Delft, o.m.
bij prof. M.J. Granpré Molière (1883-1972), die in 1924 tot hoogleraar
was benoemd. Vanaf zijn studietijd heeft hij
altijd gezocht naar de grondbeginselen van de
architectuur. Wat is architectuur? Wat is haar
functie? Wat is de taak van een architect? Dergelijke
vragen werden in de colleges van Granpré
Molière wel gesteld, maar naar het oordeel
van Van der Laan niet afdoende beantwoord.
Om die reden heeft hij in 1925 samen met
Sam van Embden de – nog altijd bestaande –
Bouwkundige Studiekring (B.S.K.) opgericht,
waar in kleine kring, buiten het officiële curriculum
van de studie om, het werk van onder
meer H.P. Berlage, de Stijlgroep en de Franse
filosoof Jacques Maritain werd bediscussieerd.
Misschien zou men kunnen zeggen dat Van
der Laan zijn leven heeft gewijd aan het verzoenen
van de vaak tegenstrijdige opvattingen
tussen functionalistische en expressionistische
richtingen die zich in zijn studietijd in de
architectuur begonnen af te tekenen, waarbij
hij alle tegengestelde aspecten probeerde op te
lossen en een plaats te geven in één gestructureerd,
hiërarchisch verband.
afb. 5: dom hans van der laan
(foto Frans de la cousine)
afb. 6: de broers nico (links) en hans van der laan
(foto Frans de la cousine)
51
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

52
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
afb. 7: jos naalden in de binnenhof van zijn woonhuis,
ca 1984 (foto collectie jos naalden)
afb. 8 : plattegrond van de patiowoning van
j.B. Bakema in de eindhovense wijk ’t hool
(archief Broekbakema, rotterdam)
Na zijn kandidaatsexamen trad Hans van der Laan in 1927 in bij de Benedictijner
St-Paulusabdij te Oosterhout om monnik te worden; in 1929 deed
hij zijn monastieke professie. Naast zijn geestelijke vorming en voorbereiding
op zijn priesterwijding (1934) kreeg hij de eerste jaren praktisch werk in het
paramentenatelier en in de sacristie. In het jaar na zijn intrede vond Van der
Laan het ‘plastische getal’, een maatverhouding waaruit hij een matenstelsel
ontwikkelde, dat hij van meet af aan gebruikte bij al zijn ontwerpen, in
de eerste jaren vooral voor de liturgische kleding en voorwerpen die in het
atelier van de abdij werden vervaardigd, later ook voor zijn gebouwen.
Zijn leven lang heeft pater Van der Laan nauw samengewerkt met zijn
jongere broer Nico. De ontwerpen van Nico, met name die voor kerken,
werden door Hans nog eens grondig onder de loep genomen en de architectuurontwerpen
van de monnik werden vrijwel altijd tot bestektekeningen
uitgewerkt op het bureau van Nico, en later door diens zonen Rik (H. van
der Laan, geb. 1939) en Hans (J.W. van der Laan, geb. 1941) – welke laatste
ook verantwoordelijk was voor de praktische uitvoering en de bestektekeningen
van ‘Huis Naalden’. Daarnaast was Nico directeur van de ‘cursus
Kerkelijke Architectuur’.
Bossche school
Na de Tweede Wereldoorlog werd door het bisdom ’s-Hertogenbosch de
cursus Kerkelijke Architectuur (1946-1973) in het leven geroepen met het
doel om de vele tijdens de oorlog in Brabant verwoeste kerken weer op te
bouwen. Deze driejarige cursus in het Kruithuis in Den Bosch bood afgestudeerde
architecten en bouwkundigen de mogelijkheid zich in kerkelijke
bouwkunst te specialiseren. Hoewel pater Van der Laan door het nauwe
contact met zijn broer van meet af aan een sterke invloed op de inhoud van
het programma had, was hij in het begin slechts een van de vele docenten
die aan deze cursus waren verbonden. Naarmate zijn ideeën over architectuur
zich na verloop van tijd verder ontwikkelden, werd zijn aandeel in het
lesprogramma groter en kreeg de cursus een steeds algemener karakter. In
de loop der jaren werden de lessen ook vaker bijgewoond door kunstenaars
en andere geïnteresseerden en vanaf het einde van de jaren ’50 kreeg de architectuur
van de cursisten steeds meer een eigen stijl, die achteraf, vanwege
de locatie van de cursus, de ‘Bossche School’ werd genoemd. Als resultaat
van de studie in Den Bosch verscheen in 1977 de architectonische ruimte.
vijftien lessen over de dispositie van het menselijk verblijf, de architectuurtheorie
van Dom Van der Laan, waarin hij zijn ideeën heeft samengevat.
De Bossche School-architectuur wordt gekenmerkt door een eigen
vormentaal en door een specifiek kleur- en materiaalgebruik. In zijn theorie
heeft Van der Laan echter altijd naar objectiviteit gezocht en alle concrete
voorbeelden – en daarmee alle verwijzingen naar een bepaalde bouwstijl –
willen vermijden.
Maquette
Een van de cursisten van de Bossche cursus was Jos Naalden, een bouwkundige,
die later een van degenen was die aan de basis stond van de faculteit
bouwkunde van de TH in Eindhoven. Toen Van der Laan Naalden een
keer bezocht in zijn patiowoning van J.B. Bakema (1914-1981) in de
Eindhovense wijk ’t Hool, vond hij het concept daarvan wel aardig, maar
de uitvoering liet naar zijn smaak toch te wensen over. ‘Ik zal eens een echt
woonhuis voor je tekenen’, zei hij tegen hem. In 1978, ter gelegenheid van
diens 50ste verjaardag, voegde pater Van der Laan de daad bij het woord en
gaf hij Naalden een maquette van een woonhuis cadeau, ontworpen voor
een nog onbekende locatie. In dit ontwerp, dat dateert uit het jaar volgend
op de publicatie van de architectonische ruimte, heeft Van der Laan geprobeerd
alle uitgangspunten van zijn theorie te verwerkelijken.
Op 19 april 1979 schrijft pater Van der Laan Jos Naalden een brief, waarin
hij zijn ontwerp nader toelicht aan de hand van de opeenvolgende hoofdstukken
(of ‘lessen’) van de architectonische ruimte. Omdat het uiteindelijk
in 1982 gebouwde huis niet wezenlijk van de maquette verschilt, wil ik
proberen aan de hand van citaten uit deze brief de architectuur van ‘Huis
Naalden’ nader toe te lichten.
‘Het getekende huis en de maquette zijn dus niet meer dan een specimen
van de mogelijkheden die door de studie in het Kruithuis aan het licht gekomen
zijn ... Voor een of ander punt van iedere les uit dat boek zou dit huis
als voorbeeld te gebruiken zijn, en als het eventueel gebouwd zou zijn kan
het door zijn architectonische werking tot een levend getuigenis worden.’
Van der Laan noemt het ontwerp een ‘specimen’ waarin hij de verschillende
uitgangspunten en oplossingen van zijn boek heeft willen beproeven.
De architectonische ruimte
de architectonische ruimte is een boek over architectuur als een boek over
eetcultuur: over het nut van eten voor lichaam, ziel en geest, over de evenwichtige
samenstelling van een maaltijd en over het koken van een feestmaal,
zonder dat daar echter ook maar een concreet ingrediënt of recept in voorkomt.
Grofweg valt de verhandeling in twee delen uiteen. In het eerste deel
van het boek worden de verschillende architectonische aspecten behandeld:
ruimte, vorm en grootte, het tweede gaat over de samenstelling van deze
afb. 9: de maquette die jos naalden van pater van der
laan voor zijn vijftigste verjaardag kreeg (uitvoering
josef engelberts - 1978, foto rob van Wendel de joode)
53
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

54
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
afb. 10: schematische weergave van de centrale (links)
en perifere dispositie (rechts) van bouwblokken op een
terrein (tekening dom h. van der laan, De architectonische
ruimte, hoofdstuk iii)
uitgangspunten tot een gearticuleerd en samenhangend geheel. Het eerste
deel handelt over de functie van de architectuur: het bewoonbaar maken van
de natuur, het tweede over wat Van der Laan beschouwde als haar expressie:
de gelijkenis met de natuur. Om een ‘echt’ woonhuis te kunnen zijn moet
een bouwwerk volgens hem niet alleen beantwoorden aan onze lichamelijke
behoeften, maar ook aan onze zintuigen en ons verstand. De verschillende
aspecten van de architectuur: ruimte, vorm en grootte, laat hij aan deze
verschillende niveaus van ons bestaan beantwoorden.
‘In de tweede les komen de grote thema’s van het huis naar voren voor zover
het in relatie staat met onszelf’, schrijft Van der Laan vervolgens in de brief
aan Jos Naalden. ‘Het drievoudig contact van ons menselijk bestaan met het
ruimtelijk gegeven om ons heen, d.w.z. het lichamelijk ervaren van de ruimte
door er zich in te bewegen en te verplaatsen; het zintuiglijk waarnemen van
de vorm door er zich een beeld van te vormen en tenslotte het verstandelijk
waarderen van de grootte door deze te meten, is aanleiding tot het cultiveren
van een architectonische ruimte … Ruimte, vorm en grootte weerspiegelen
dan in het huis de drie niveaus van ons menselijk bestaan en van hun
kant vinden ervaring, waarneming en kennis in het huis de nodige steun.’
Ruimte, vorm en grootte vormen zo de drie belangrijkste uitgangspunten
waarop Van der Laan zijn architectuurtheorie baseert.
Ruimte
Van der Laan stelt dat wij ruimte alleen kunnen ervaren als deze is afgebakend;
een plein wordt pas een plein als het zich onderscheidt van de
uitgestrekte ruimte van de natuur, wanneer de ruimte wordt besloten. Dit
geldt niet alleen voor stedelijke ruimtes, maar ook voor de verschillende
vertrekken van het huis. Zoals gebouwen een plein omsluiten, zo worden
kamers afgebakend door wanden. Wanneer deze wanden echter te ver uit
elkaar staan, gaat de ruimtelijke werking verloren. Om toch grotere ruimtes
te kunnen omspannen laat Van der Laan ruimtes tussen ruimtes ontstaan:
zalen en hoven worden ingesloten door gelede bouwvolumes en galerijen.
Hiertoe plaatst hij de gebouwen of de vleugels van een bouwwerk steeds
‘perifeer’, d.w.z. aan de buitenzijde van een centraal gelegen plein of hof. Uit
onderstaande tekeningetjes blijkt bovendien dat door een perifere positie van
bouwvolumes de overgebleven ruimte ook veel groter lijkt dan wanneer de
bouwmassa gecentreerd op het terrein staat (afb. 10).
‘In dit huis zijn dus alle woonruimtes om de hof heen gedisponeerd.
Hierdoor komt een grote eenheid tot stand tussen de ruimte, want de hof
constitueert zich nu niet door een eigen afbakening, maar door de afbake-
afb. 11: de maquette uit 1978 van boven
gezien. het wegnemen van de daken geeft
inzicht in de innerlijke verdeling van het huis
(uitvoering josef engelberts, foto rob van
Wendel de joode)
ning door de omlig-
gende ruimtes. In de
laatste punten van de
les is hiervan sprake.
Bovendien wordt door
de perifere dispositie,
ondanks het grote
deel van het terrein
dat bebouwd wordt,
een grote hof uitgespaard.
Hier is precies
het geval aanwezig dat
in punt 12 van les III
behandeld wordt. Het
bebouwde oppervlak
bedraagt 4/7 van
het terrein, zodat dit
in beide richtingen
voor 3/4 bezet zou
zijn, zoals fig. c laat
zien. 2 Deze perifere
dispositie die wij voor
de drie grote thema’s van het huis op de cursus hebben doorgevoerd, is één
van de belangrijkste trouvailles geweest. Zij worden echter nog te weinig
geëxploiteerd.’
Van der Laan zoekt steeds een afbakening van de ruimte waardoor tevens
een tegenstelling ontstaat tussen binnen- en buitenruimtes. Dit geeft een
andere ruimte-ervaring dan in de modernistische architectuurstromingen,
waar vaak wordt nagestreefd om de ruimtes in het huis en de buitenruimte
van de natuur zoveel mogelijk in elkaar over te laten lopen.
afb. 12: maatvoering van de plattegrond
van de maquette uit 1978
(tekening rik van der laan)
2. 3/4 x 3/4 komt bij benadering overeen met 4/7.
55
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

56
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
afb. 13: schematische weergave van het principe
van nabijheid. Wanden die tweemaal zo dik zijn,
staan tweemaal zo dicht bij elkaar. de dikte van
de wand beïnvloedt bovendien de vorm van de
ruimte daartussen (tekening dom h. van der laan,
De architectonische ruimte, hoofdstuk iv)
3. In een latere tekst over ‘Huis Naalden’, geschreven
d.d. 2 december 1982, schrijft Van der Laan: ‘Ditzelfde
verschil [tussen ‘gevormd’ en ‘ontstaan’] bestaat tussen
een muur waarin een venster is gemaakt en een muur
die samengesteld is uit pijlers en lateien.’
Vorm
Het tweede uitgangspunt van Van der Laans theorie heeft betrekking op de
vorm, met name over de vorm van de ruimte die ontstaat tussen objecten die
in elkaars nabijheid staan. Hiertoe maakt hij een verschil tussen afstand en
nabijheid. In tegenstelling tot de afstand is de ‘nabijheid’ afhankelijk van de
omvang van voorwerpen; wij staan eerder in de nabijheid van een gebouw
dan van een lantaarnpaal.
Van der Laan heeft opgemerkt dat wij een vorm alleen kunnen waarnemen
tegen de ongevormdheid van zijn achtergrond. Dit houdt onder meer in dat
de vorm van een ruimte niet alleen bepaald kan worden door de contouren
of oppervlakken die haar begrenzen – zoals bij een venster in een muur of
een kuil in de grond – , maar ook ‘indirect’: wanneer twee of meer zelfstandige
voorwerpen zich in elkaars nabijheid bevinden, ontstaat daar tussen
een ruimte met een eigen vorm. De vorm van deze ruimte wordt volgens
Van der Laan niet bepaald door de contouren van de objecten die de ruimte
begrenzen, maar deze houdt pas op bij de middens van die objecten.
Dit vraagt om een toelichting.
Als wij ons op enige afstand van een steen bevinden, is de afstand tussen
ons en de steen onafhankelijk van de grootte van de steen. Een grotere of
kleinere steen op dezelfde plaats lijkt even ver van ons verwijderd. Toch is dit
laatste niet zo, want als wij een steen naderen bevinden wij ons eerder in de
nabijheid van een grote dan van een kleine steen.
Dat wij eerder in de nabijheid van een grote dan van een kleine steen staan,
komt omdat wij niet de afstand meten tot de kant van de steen die naar ons
is toegekeerd, maar tot het midden van die steen. Datzelfde principe geldt
ook voor objecten die zich in elkaars nabijheid bevinden: wanneer hun
afstand gelijk is, liggen twee grote stenen dichter bij elkaar dan twee kleine.
Dat wil zeggen dat de ‘afstand’ van beide stenen onafhankelijk is van hun
grootte. De ‘nabijheid’ van de stenen is echter ten nauwste met hun grootte
verbonden: op dezelfde afstand liggen stenen die tweemaal zo groot zijn
tweemaal zo dicht bij elkaar (afb. 13).
Op dezelfde manier laat Van der Laan de inwendige ruimtes van een huis
ontstaan tussen wanden die in elkaars nabijheid staan. De vorm van de binnenruimte
wordt bepaald door de nabijheid van massieven – dat wil zeggen door
een combinatie van de afstand van de wanden met de muurdikte. De vorm is
onafhankelijk van de concrete grootte; grote en kleine kamers kunnen wat hun
schaal betreft verschillend, maar wat hun vorm betreft geheel gelijk zijn.
‘Overal zijn dus in het ontworpen huis de vormen van de wanden door het
tonen van hun diktes duidelijk naar voren gebracht. Ook bij de vorm van de
wanden en van de binnenruimtes is aan de perifere dispositie alle aandacht
besteed. Overal zijn de massieve pijlers gevormd en zijn daardoor de openingen
ertussen ontstaan; 3 behalve bij de grote zaal, daar zijn de openingen van
de drie tuindeuren gevormd, hetgeen aan die ruimte zijn beslotenheid geeft,
en waardoor de inwendige ruimtelijke dispositie beter tot zijn recht komt.
Hier zijn namelijk twee zijruimtes direct door muren gevormd om tussen
hen in de grote zaal te laten ontstaan.’
Bij een galerij zijn de pijlers ‘gemaakt’ terwijl de ruimtes tussen de pijlers van
de wand ‘ontstaan’. Andersom kan een wand ook door openingen worden
doorbroken: dan zijn de vormen van de deuren of vensters juist bewust
gemaakt.
Bij de vorm van een bouwwerk gaat het steeds om de samenstelling van
vorm en ruimte; om gebouwen of bouwdelen die (buiten)ruimtes omsluiten,
om wanden die tussen zich binnenruimtes invangen, en – binnen de
wand – om wanden die geleed zijn in open en dichte delen. In tegenstelling
tot veel architecten uit zijn tijd, die de wanden in hun gebouwen zo dun en
doorzichtig mogelijk wilden maken, bakent Van der Laan steeds met flinke
muren kleinere ruimtes af, die op hun beurt weer grotere ruimtes kunnen
omspannen. Toch doen de muren van zijn gebouwen nergens overdreven
zwaar aan.
Grootte
Het derde belangrijke principe van Van der Laans architectuurtheorie heeft
betrekking op de discrepantie tussen tellen en meten. Een van de moeilijkheden
van ontwerpen is om groottes te bepalen, om inzicht te krijgen in de
grootte der dingen überhaupt. In de natuur kunnen dingen en ruimten zich
in alle richtingen eindeloos uitstrekken en de opeenvolgende groottes volgen
elkaar continu op. De dingen hebben grootte, maar wij kunnen die alleen
maar tellen. We kunnen de dingen tellen tot in het oneindige, uitgaande van
de eenheid van de dingen die we tellen, en we kunnen de dingen delen tot
in het oneindige uitgaande van hun grootte.
De grootte heeft geen in zichzelf gekende maatstaf. Een kunstmatig inge-
stelde eenheid als de meter is in wezen een willekeurig gekozen maatstaf. 4
Het voordeel is dat deze over de hele wereld gelijk is – vóór de instelling van
de meter had elke stad zijn eigen systeem van duim-, voet- en roedematen – ,
het nadeel is echter dat deze geen verband houdt met de te meten dingen en
dat het metrieke stelsel uit zichzelf weinig geleding en begrenzingen kent:
een bouwwerk kan honderden meters in lengte, breedte en hoogte uitstrekken.
Volgens Dom Van der Laan getuigt de lelijkheid van de dingen die wij
maken van het feit dat alle generaties behalve de onze zich over dit kwantiteitsprobleem
hebben gebogen.
Van der Laan heeft geprobeerd deze moeilijkheid op te lossen door een pa-
radox. Aan individuele groottes kunnen we geen naam geven, maar dingen
die ongeveer even groot zijn kunnen wij wel een naam geven: hoewel ze niet
precies even groot zijn, noemt Van der Laan deze van een zelfde grootte. Nu
gaat het niet meer om de grootte van een ding, maar om een ding van een
bepaalde grootte. Deze groottes volgen elkaar bovendien niet meer continu
op, maar sprongsgewijs; naarmate voorwerpen groter zijn, wordt ook het
verschil om nog even groot genoemd te worden groter. Dit betekent dat de
opeenvolgende groottes beantwoorden aan een meetkundige reeks of ‘rij’,
zoals de gulden snede of de wortel-2-verhouding (herkenbaar in de verschillende
zijden van een velletje A4-papier). De maten van een dergelijke reeks
worden steeds met een zelfde deel van zichzelf groter, terwijl de verhouding
tussen de opeenvolgende maten gelijk blijft.
4. De meter werd pas in 1799 door Napoleon ingesteld.
Het metrieke, decimale stelsel werd in 1816 in Nederland
ingevoerd.
57
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

58
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
afb. 14: de acht maten van het matenstelsel dat
dom van der laan ontwikkelde verhouden zich steeds
als circa 3 : 4 en benaderen de getalwaarden 1, 4/3,
7/4, 7/3, 3, 4, 5 1/3 en 7. de orde van grootte wordt
begrensd door het verschil tussen de vijfde en de zesde
maat enerzijds en de som van deze beide maten anderzijds.
(tekening dom h. van der laan, De architectonische
ruimte, hoofdstuk viii)
5. Bij de gulden snede wordt een lijnstuk in twee ongelijke
delen verdeeld, waarvan de tweede zich verhoudt tot de
eerste, zoals de tweede tot de som van beide
(a : b = b : [a + b]). De ‘reden’ (x) van de opeenvolgende
maten van de gulden snede is dan x² - 1, wat bij
benadering neerkomt op 1 : 1,618 of als 5 : 8. Bij het
plastische getal wordt een lijnstuk in drie ongelijke delen
verdeeld, waarvan de derde zich verhoudt tot de tweede
en de tweede tot de eerste, zoals de derde zich verhoudt
tot de som van de eerste en de tweede
(a : b : c = b : c : [a + b]). De reden (y) van de opeenvolgende
maten van het plastische getal is dan y³ - 1, wat
bij benadering neerkomt op 1 : 325 of als 3 : 4.
6. Volgens Godfried Kruijtzer bestaan er maar twee meet-
kundige reeksen die aan deze laatste voorwaarde vol-
doen: de gulden snede en het plastische getal.
Zie: Godfried Kruijtzer, Ruimte en getal. Het Plastische
getal en Het Gulden snedegetal, Amsterdam 1998/Delft
2010.
Het plastische getal
Uit onvrede met de praktische toepassingen van de gulden snede voor de
architectuur vond Van der Laan in 1928 door de verdeling van een lijnstuk
in drie ongelijke delen een maatverhouding, of eigenlijk een reeks van verhoudingen,
die hij door haar eigenschappen en gelijkenis met onze driedimensionale
perceptie van de dingen om ons heen als de meest geëigend
voor de architectuur beschouwde: het ‘plastische getal’. 5 Het matenstelsel
dat Van der Laan hieruit ontwikkelde is gebaseerd op de meetkundige reeks,
waarvan zowel het verschil als de som van twee opeenvolgende maten een
andere maat uit hetzelfde stelsel oplevert6 en waarvan de opeenvolgende
maatverhoudingen zich bij benadering verhouden als 3 : 4. Bovendien wordt
door het verschil van twee opeenvolgende maten enerzijds (1) en de som
van deze beide maten anderzijds (7) de omvang van een gamma vastgelegd,
vergelijkbaar met een toonladder in de muziek, die Van der Laan een ‘orde
van grootte’ noemt. Een orde van grootte wordt begrensd door een kleinste
maat die als eenheid optreedt en de grootste die nog net met de eenheid in
verhouding kan treden.
Samenvattend kunnen we zeggen dat ruimte, vorm en grootte de drie
principes zijn waarop Dom Van der Laan zijn architectuurtheorie baseerde.
Bij al deze drie aspecten valt op dat hij steeds een ongrijpbaar fenomeen dat
zich van nature oneindig uitstrekt of eindeloos gevarieerd is, ten behoeve
van onze lichamelijke ervaring, zintuiglijke waarneming of verstandelijke
kennis ‘invangt’ tussen kunstmatig ingestelde begrenzingen. Zelf was
Van der Laan ervan overtuigd dat hij niet de eerste was die over dergelijke
kwesties had nagedacht en dat het plastische getal en het matenstelsel dat hij
hieruit ontwikkelde bijvoorbeeld ook in de oudheid moest zijn toegepast.
De wand
Handelt het eerste deel van de architectonische ruimte over de verschillende
aspecten die in de architectuur een rol spelen: ruimte, vorm en grootte,
het tweede deel gaat over het samenstellen van deze verschillende factoren
tot wanden, huizen en steden. Op elk van deze schaalniveaus – wand, huis
en stad – spelen de verschillende aspecten van de theorie – ruimte, vorm
en grootte – tegelijkertijd een rol, maar steeds staat een ander aspect meer
centraal. Bij de wand zijn de maten en de afstand tussen wandelementen
onderling het belangrijkst, in het huis komt de vorm van de ruimte het beste
tot uitdrukking en bij de stad krijgt de ervaring van de ruimte de meeste
nadruk.
Door combinatie van de gevonden maten van het stelsel in drie verschil-
lende richtingen (lengte, breedte en hoogte) ontwikkelt Van der Laan een
gamma van driedimensionale grondvormen, een soort blokkendoos van 120
verschillende blokken, staven en platen. Alle onderdelen van het huis zijn uit
deze verschillende gekantrechte vormen opgebouwd, of anders gezegd: om
de maatverhoudingen duidelijk te laten uitkomen, zijn alle vormen teruggebracht
tot dit beperkte gamma van blokken, staven en platen.
‘In les V [over de grootte] is de nadruk gelegd op het kantrechten der mas-
sieve vormen om in de ontmoetingslijnen van de vlakken die de volumes
begrenzen het houvast te hebben voor de maatvoering nodig om de groottes
te kunnen waarderen. Deze kantrechting is hier tot in alle vormen doorgevoerd,
door het ontbreken van schuine dakvlakken.’
Omdat het matenstelsel relatief is, kan in principe elke willekeurige grootte
als eenheid optreden, maar in de gebouwen van Van der Laan wordt
gewoonlijk de muurdikte als maatstaf gekozen. Vanwege het principe van
‘nabijheid’ hecht Van der Laan groot belang aan de zichtbaarheid van de
dikte van de wand en wordt deze waar mogelijk getoond door de wanden te
geleden. Ook in ‘Huis Naalden’ is de wanddikte als maatstaf genomen (39
cm), terwijl de orde van grootte aan de andere kant wordt begrensd door
het ‘zevenvoud’ daarvan (0,39 m x 7,16 = 2,80 m). Eenheid en zevenvoud
bepalen tevens de uiterste maten van de delen waaruit Van der Laan zijn
wanden samenstelt.
afb. 15: dom h. van der laan,
ontwerp voor ‘huis naalden’, 1981/1982
(archief abdij sint Benedictusberg)
afb. 16: de wanden van ‘huis naalden’ zijn opgetrokken
uit grote bimsbetonnen B2-blokken van 29 x 19 x 19 cm.
muur naast de hoofdingang van het huis met hardstenen
brievenbus, betonnen latei boven de deur en ongeschaafd
vurenhouten plafond (foto arjan Bronkhorst)
59
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

60
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
afb. 17: overzicht van de hof naar het noordoosten. in de
binnenhof zorgen dorpels en lateien voor onderscheid en
samenhang van de verschillende vleugels van het gebouw.
het verharde plaveisel voor de zaal en de gang markeren
het woongedeelte (foto rob van Wendel de joode).
afb. 18: overzicht van de hof naar het noordoosten.
ook de lantaarn is ontworpen door dom hans van der laan.
(foto rob van Wendel de joode)
7. Nederlandse vertaling door Ton Peters: Vitruvius,
‘Handboek bouwkunde’, Amsterdam 1997, bk. III, 3.
‘Voor de pijlerstellingen van deze open galerij[en] is de eustylos gekozen
… ; voor de dichte galerijwand van deze langsvleugel daarentegen de meer
gesloten pycnostylos’, schrijft Van der Laan vervolgens in de brief aan Jos
Naalden.
De Griekse benamingen heeft hij ontleend aan Vitruvius. In boek 3 van de
architectura onderscheidt de Romeinse architect vijf tempeltypen. 7 Iedere
tempel of eigenlijk iedere zuilengalerij wordt gekenmerkt door een eigen verhouding
tussen zuilbreedte en zuilafstand, waardoor verschillende typen galerijwanden
ontstaan met een meer open of juist een meer gesloten karakter.
‘De drie openingen van de zaal zijn zo wijd mogelijk gemaakt, zodat hun
verhouding tot het dichte gedeelte tussen de gaten in, is als 4 : 3. Voor de
[voor]gevel met de zes dubbele ramen is ieder wandstuk in tweeën gedeeld
zoals dat in XI.14 beschreven staat. Hier zijn de penanten gemaakt en de
openingen ontstaan, juist zoals bij de galerijwanden, hetgeen wordt onderstreept
door de doorlopende lateien en dorpels.’
Bij de open galerij langs de garage en de galerijwand van de langsvleugel
waren de pijlers ‘gemaakt’, dat wil zeggen bewust vormgegeven en ‘gemaatvoerd’,
terwijl de ruimte tussen de pijlers ‘ontstond’. Bij de meer gesloten
wand van de zaal daarentegen zijn de openingen gemaakt, terwijl de ‘ongevormde’
wand als achtergrond fungeert waartegen deze openingen zich
kunnen aftekenen.
Het huis
afb. 19: vogelvlucht van het in 1982 gebouwde ‘huis naalden’ te Best (foto jos naalden)
‘Deze maatverhoudingen en grondvormen zijn in het huis op de meest ele-
mentaire wijze gerealiseerd. … Er is bijvoorbeeld uitgegaan van een terrein
met een lengte en breedte in de grondverhouding die praktisch drie op vier
bedraagt. Dit terrein is omlijst door een zaal, een langsvleugel, een garage
waarlangs een open galerij loopt, en een enkelvoudige galerij.’
In het uiteindelijk gebouwde huis is deze laatste galerij vervangen door een
stenen muur waarvoor een rij zuilvormige taxusbomen is geplant, maar
verder is het ontwerp in essentie hetzelfde gebleven. Net als zijn eerdere huis
in de Eindhovense wijk ’t Hool is het huis dat Dom Van der Laan voor Jos
Naalden ontwierp een patiowoning. De hele opzet bestaat uit niets meer
dan drie bouwblokken en een muur die een hof insluiten: een zaal, de langsvleugel
waar langs een gang verschillende kleinere vertrekken liggen en een
open galerij die tevens als carport fungeert. De zaal ligt op het zuidwesten,
d.w.z. aan de noordoostkant van het huis, de langsvleugel op het zuidoosten,
dus aan de noordwestkant, en de open galerij aan de zuidwestkant.
De ruimtes van het huis zijn juist een orde van grootte groter dan die van de
wand. Net als bij een octaaf, waar de laatste toon van een toonladder tevens
de eerste van het volgende octaaf vormt, is de grootste maat van de wand
tevens de kleinste maat van de orde van grootte van het huis. Hierboven
hebben we gezien dat de afmetingen van wanddelen het zevenvoud van de
wanddikte in principe niet overschrijden. Datzelfde zevenvoud wordt ook
gebruikt om tussen wanden een ruimte te laten ontstaan, een soort kleinste
ruimte-eenheid of ruimtecel, die Van der Laan ‘cella’ noemt. Omdat ruimtes
die dat zevenvoud overschrijden niet meer onder invloed van de wand
staan – er zijn immers uitersten waarbinnen men maten nog met elkaar kan
vergelijken –, moet naar een andere manier worden gezocht om grotere
afb.20: situatieschets uit het bestek waaruit
de oriëntatie van huis naalden blijkt
(tekening van der laan en van hal architekten)
61
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

62
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
afb. 21: de ‘cella’ of ruimtelijke eenheid
van het huis beslaat precies een zevende
deel van het terreinoppervlak.
(tekening ronald merlin)
afb. 22. de open galerij van ‘huis naalden’. lengte en breedte
van het plaveisel vóór de galerij verhouden zich als 3 : 4,
precies een zevende van het oppervlak van het gehele terrein.
dit plaveisel is uitgevoerd in een andere kleur klinker en
wordt gemarkeerd door de 40 cm brede betonrand
rechtsonder (foto rob van Wendel de joode).
ruimtes te omspannen. Van der Laan doet dat door
grote ruimtes tussen kleine in te vangen. De kleinste
ruimte-eenheid, gevormd tussen wanden, constitueert
zo op haar beurt een tweede orde van grootte,
die zich uitstrekt van deze ‘ruimtecel’ tot aan het
zevenvoud van die ruimte-eenheid, die bij ‘Huis
Naalden’ het oppervlak van het gehele terrein beslaat.
Op de schaal van het huis treedt het zevenvoud
van de wanddikte op als eenheid van de volgende
orde van grootte, die zich uitstrekt van de cella met
zijn ‘ideale’ wandafstand (bij ‘Huis Naalden’:
2,80 m) tot de ‘hof’: het zevenvoud daarvan
(2,80 m x 7,16 = 20,05 m).
‘Huis Naalden’ is gebouwd op een kavel van
20 x 26,50 meter, twee maten die zich verhouden als
3 : 4, de grondverhouding van het plastische getal.
Het oppervlak van de ruimtecel, die als ruimte-
afb. 23: Blik in de zaal of woonkamer met meubels naar ontwerp van
lijke eenheid fungeert, is precies een zevende deel
dom van der laan, situatie 1985 (foto rob van Wendel de joode)
daarvan (2,80 x 3,70 m). Bij de eerste stap die men
op het terrein zet, komt men hiermee in aanraking.
Door de iets andere kleur van het plaveisel wordt dit grondvlak op subtiele
wijze van de straat en van de galerij onderscheiden.
De meest monumentale ruimte van het huis is de langgerekte huiskamer met
uitgebouwde schouw, die door drie enorme venster-deuren wordt verlicht.
Deze zaalvormige ruimte wordt omlijst door twee nevenruimtes waarin we
het dubbele grondvlak van de cella kunnen herkennen (zie de analyseteke-
afb. 24: de keuken in een van de nevenruimtes van de langsvleugel
(foto rob van Wendel de joode)
ning van Rik van der Laan). De zaal is een soort inge-
korte basilica van een dubbele travee diep, een variant
op de ingekorte zaal waarvan Van der Laan in zijn boek
een voorbeeld geeft (afb. 25).
‘De beide galerijen van de zaal schrompelen in tot een
dubbele cella. De lengte van de zaal komt daardoor
dwars te liggen, zodat hier sprake is van een zogenaamd
dwarshuis dat in de oudheid bekend was en een eigen
naam had. 8 Het is aan de beide korte galerijruimtes dat
de zaal haar vorm en aan de dikte van de galerijwanden,
die hier in de vooruitspringende penant getoond wordt,
dat de zaal indirect haar maat ontleent. De wanddikte is
juist een zevende deel van de galerijbreedte, en die galerijbreedte
juist een zevende deel van de terreinbreedte,
of liever gezegd van de breedte van het hele huis.
Hierdoor komen de twee ordes van grootte die het huis
behoren te beheersen, duidelijk naar voren.’
Alle andere vertrekken van het huis, een keuken, twee
slaapkamers en de sanitaire voorzieningen, zijn opgenomen
in de langsvleugel die eveneens twee cella’s diep is of 2/7 van de diepte
van het terrein beslaat. De ruimtes zijn gelegen langs een gang of smalle
galerij, die de entree van het huis met de zaal verbindt. De afstand tussen
de wanden in de gang is een maat kleiner dan de ideale wandafstand, terwijl
de open galerij waarin de garage is opgenomen juist een maat groter is. Het
oppervlak van de grote slaapkamer in de zuidwesthoek is net een type groter
dan die van de ‘cella’ – de ruimte-eenheid van het huis.
afb. 25: schematische weergave van een
dwarshuis omlijst door ingekorte galerijen van
slechts twee traveeën diep
(dom h. van der laan, De architectonische
ruimte, hoofdstuk Xii)
afb. 26: de grote slaapkamer in de langsvleugel
(foto rob van Wendel de joode)
8. In de tekst d.d. 2 december 1982 noemt Van der Laan
dit dwarshuis ‘chalcidicum’.
63
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

64
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
afb. 27: Zicht langs de zaal naar de deur in de langsvleugel
(foto arjan Bronkhorst)
afb. 29: Bijdrage van dom van der laan in het gastenboek
van ‘huis naalden’ (collectie jos naalden)
afb. 28: overzicht van de hof met de open galerij en links de rij zuilvormige
taxussen die de stenen galerij uit de eerdere ontwerpen vervangt
(foto rob van Wendel de joode)
De hof
‘De hof is zo groot, dat deze aan de omringende galerijen nog juist geen
maat en vorm kan ontlenen, zoals dat in de zaal wel het geval is. Hierdoor
wordt die hof een echt buiten en als een aanzet voor de stedelijke dispositie.
De hele dispositie van het ontworpen huis is er op gericht geweest om
deze hof tot stand te brengen; waar het huis eindigt, daar begint de stad
…. Je ziet dus dat in deze proeve van architectonische ruimte alle stellingen
van het boek op één of andere wijze geëxploiteerd worden. Het is maar een
vluchtig overzicht dat punt voor punt uitgewerkt zou kunnen worden, maar
dit is het werk van de studiegroepen die nu aan het draaien zijn. Dit zou dan
moeten gebeuren aan de hand van de maquette en wie weet, later aan de
hand van een echt huis.’
De hof is dus waar de hele architectuur van ‘Huis Naalden’ om draait. Net als
in de muziek waar het octaaf de ene toonladder voltooit, terwijl het tegelijkertijd
het begin vormt van de volgende toonladder, is de hof zo groot – zijn
afmetingen zijn het zevenvoud van die van de cella – dat deze een ‘kantelpunt’
vormt. De hof heeft de afmetingen van een ‘klein plein’ en vormt volgens
de theorie van Van der Laan de schakel naar de stedelijke ruimte. Ten
opzichte van het binnen van het huis is het buiten eindeloos, maar door dit
buiten opnieuw tussen bouwvolumes in te sluiten wordt een nieuwe ruimtelijke
zone geïntroduceerd. Behoren de ruimtes van het huis nog tot de zone
van het handelen, de ruimte van de hof hoort tot de zone van het wandelen
– het ‘verplaatsen’, zegt van der Laan. In zijn theorie neemt de hof de plaats
in tussen cella en domein, waarbij de cella de meest stenige ruimtezone is en
het domein – de zone van het uitzicht – een ruimte die nog wel is gecultiveerd
en van de natuur afgebakend, maar waarvan de vórm niet meer onder
invloed staat van de bouwvolumes die hem al dan niet omringen.
Een hof wordt nog ingevangen door verschillende bouwvolumes, zoals
ruimtes worden ingevangen tussen wanden, maar op het domein, waarvan
de afmetingen nog zevenmaal zo groot zijn als die van de hof, hebben
gebouwen geen invloed meer: het is eerder een afgepaald oppervlak dan een
ruimtelijke vorm.
Nu is dat allemaal mooi bedacht, maar werkt het ook zo? De theorie van
Van der Laan roept de vraag op of de vorm van de buitenruimte zich in de
praktijk ook daadwerkelijk aan de invloed van de galerijen begint te onttrekken
en zich alleen nog als een door bouwvolumes begrensd oppervlak
aan onze ervaring voordoet of dat de ruimte nog juist onder invloed staat
van de galerijen die haar omringen. Aan de oostkant wordt de hof besloten
door een tuinmuur, waarvoor een rij van zuilvormige taxussen is geplant
(Taxus baccata ‘Fastigiata’). Deze taxusrij vervangt de galerij uit de eerdere
ontwerpen. Ondanks hun habitus, ‘zuilvormig’, zijn de bomen na dertig
afb. 30: het ronde zwembad dat de vorige bewoner in de hof heeft laten aanleggen (foto arjan Bronkhorst)
65
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

66
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
afb. 31: gangfonteintje met de inscriptie ‘het Buiten in de Ban van het Binnen’
(foto coen van der heiden)
afb. 32: dom hans van der laan,
ontwerp voor het gangfonteintje
(archief abdij sint Benedictusberg vaals)
jaar zo dicht tegen elkaar aan gegroeid, dat ze een dichte wand in plaats van
een groene galerij vormen en het beoogde effect teniet doen. Ook het ronde
zwembad dat door de voormalige eigenaars midden in de hof is aangelegd
doet de bedoelde ruimtewerking geen goed. Door zijn opvallend afwijkende
vorm doorbreekt het niet alleen de eenheid van het complex dat zorgvuldig
is opgebouwd uit gekantrechte vormen, maar ook is met het zwembad een
nieuwe ruimtevorm aan de hof toegevoegd die ten opzichte van de galerijen
nu een concurrerende rol speelt: als een soort cella, midden in de hof
geplaatst, die in verhouding treedt met de omringende bebouwing, terwijl
de hele opzet van het ontwerp juist is om te laten zien hoe ver de galerijen
uiteen kunnen staan om de leegte daartussen nog te beheersen.
Hoewel de architectonische ruimte met een hoofdstuk over ruimte begint
en het boek hier tot op zekere hoogte haar titel aan ontleent, vormde de
vraag hoe hij ‘architectonische’ binnenruimtes kon verbinden met ‘stedelijke’
buitenruimtes de kwestie die Van der Laan het laatst heeft opgelost.
Pas in de laatste vijf jaar van de cursus in Den Bosch (1968-1973) komt
dit onderwerp voor het eerst aan de orde en ten opzichte van zijn vorige
grote publicatie, le nombre plastique (1960), was de beheersing van de
ruimte op verschillende niveaus zijn belangrijkste inventie. ‘Huis Naalden’
is een ‘specimen’, schreef Van der Laan aan het begin van zijn brief aan Jos
Naalden; het vormde niet alleen een voorbeeld, maar tevens de beproeving
van zijn theorie. Iedereen die het huis bezoekt wordt opnieuw voor de vraag
gesteld of de ruimte nu een binnen- of een buitenhof is, maar Dom Van der
Laan was er in ieder geval van overtuigd dat zijn ‘proef’ geslaagd was en de
ruimte een overgang vormde tussen huis en stad. ‘HET BUITEN IN DE
BAN VAN HET BINNEN’ liet hij als kernachtige typering van het huis in
het gangfonteintje beitelen.
expressie
De natuurlijke ruimte blijft voor ons onervaarbaar, haar vorm blijft
onzichtbaar en haar grootte onmeetbaar totdat deze wordt ingevangen
door de dingen die wij maken. Deze verzoening tussen natuur en mens
beschouwt Van der Laan als de functie van de architectuur. De natuur moet
volgens hem echter niet alleen door het huis worden aangevuld, maar ook
worden uitgedrukt. Deze uitdrukking of expressie wordt in de eerste plaats
veroorzaakt door gelijkenissen tussen de natuur en de architectuur: tussen
de eindeloos uitgestrekte ruimte en de beperkte architectonische ruimte,
tussen een oneindige gevarieerdheid aan vormen en een beperkt gamma
van architectonische ‘blokken, staven en platen’, en tussen de elkaar continu
opvolgende groottes en een beperkt aantal maten van een of meerdere ordes
van grootte.
Op secundair niveau wordt deze uitdrukking tot stand gebracht binnen het
huis zelf. Dat gebeurt door articulatie en gelijkenissen binnen de verschillende
aspecten van de architectuur: op het vlak van de ruimte tussen cella,
hof en domein; op het vlak van de vorm tussen het spel van volle en holle
vormen van de wand en die van het huis, en op het vlak van de grootte
doordat de grootste maat van de orde van grootte van de wand op haar
beurt eenheid wordt voor de opvolgende orde van grootte van het huis.
Zoals wij in het blad het silhouet van de boom terugvinden, zo wil Van der
Laan ook graag op klein niveau weerspiegeld zien wat zich op een hoger
niveau afspeelt.
En tenslotte bestaan er nog gelijkenissen tussen de verschillende niveaus
onderling: tussen ruimte, vorm en grootte. Zoals het ‘binnen’ wordt ingevangen
tussen wanden en het ‘buiten’ ontstaat, zo wordt de grondverhouding
bepaald door de marge waarbinnen wij de dingen even groot noemen
die op haar beurt een orde van grootte in het leven roept. Op elk niveau
wordt een ongrijpbaar fenomeen dat zich van nature oneindig uitstrekt of
eindeloos gevarieerd is beperkt tussen kunstmatig ingestelde begrenzingen.
Door die gelijkenissen gaat de architectuur ‘spreken’ en ‘keert zij’ volgens
Van der Laan ‘terug naar ons verstand, zoals zij van ons verstand is uitgegaan’.
En hoewel de uitgangspunten van zijn theorie zoals hierboven
beschreven volstrekt algemeen zijn, zag hij als monnik of gelovige in de
omgang van de mens met de dingen die hij maakt een grote gelijkenis met
de Schepper, die na het heelal in het leven te hebben geroepen zijn werk
aanschouwde en ‘zag dat het goed was’.
Het huis staat nu leeg en mist een bewoner, die het weer leven geeft. ■
afb. 33: dom hans van der laan,
ontwerp voor de tekst op het gangfonteintje
(archief abdij sint Benedictusberg vaals)
• ‘Alfabet in steen’, het lettertype gebruikt in de kop en
tussenkopjes van dit artikel, is ontworpen door Dom
Hans van der Laan en onlangs geschikt gemaakt voor
grafische toepassingen door Studio Autobahn.
• Thematismos nr 6 (april 2007), een uitgave van de Van
der Laan Stichting, is geheel gewijd aan ‘Huis Naalden’
en bevat o.m. de brief aan Jos Naalden waaruit hierboven
is geciteerd, een interview met Jos Naalden, een be-
schouwing van het huis door Hilde de Haan en analyses
van de maatverhoudingen van het huis en de maquette.
Het tijdschrift is verkrijgbaar bij Vereniging Hendrick
de Keyser.
• Zie voor meer informatie over Dom H. van der Laan:
www.vanderlaanstichting.nl
Details van ‘Huis Naalden’
pag. 47:
de jaartalsteen die de datum van het ontwerp en
die van de inzegening van het huis aangeeft
(letters naar het ontwerp van dom h. van der laan;
foto rob van Wendel de joode)
pag. 68 en 69, van links naar rechts:
de lijsten van holle en bolle pannen, die de muren
bekronen (foto arjan Bronkhorst), de bolvormige
waterlijst in de voorgevel (foto rob van Wendel
de joode), de lantaarn op de binnenhof en de bel
naast de voordeur (foto’s arjan Bronkhorst)
67
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

68
‘huis naalden’. de architectuurtheorie van dom hans van der laan in een notendop
69
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

70
alFaBeTische lijsT van PlaaTsen in nederland MeT Panden van de vereniging
alfabetische lijst van
plaatsen in nederland met
panden van de vereniging
Jaar van verwerving
alblasserdam
1 Cortgene 7-9,
vml. ambachtsherenhuis 2006
(overdracht gemeente alblasserdam;
met steun Bankgiro loterij)
alkmaar
1 Mient 31 1925
2 Mient 33 1925
amersfoort
1 Havik 33-35 1941
amsterdam
1 Beulingstraat 25 1928
2 Blauwburgwal 22 1976
(legaat mw c.M. alderding-krull)
3 Bloemgracht 9 1962
4 Bloemgracht 87 1929
5 Bloemgracht 89 1929
6 Bloemgracht 91 1927
7 Bloemgracht 108 1962
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
8 Brouwersgracht 48 1918
9 Brouwersgracht 50 1918
10 Brouwersgracht 54 1965
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
11 Brouwersgracht 56 1949
12 Brouwersgracht 218 1946
13 Diemerzeedijk 27,
vml. gemeenlandshuis 2008
(met steun Bankgiro loterij)
14 Egelantiersgracht 73 1962
15 Enge Kerksteeg 2 1918
16 Enge Kerksteeg 4 1918
17 Frederiksplein 10 1975
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
18 Henri Polaklaan 9, ‘de Burcht’ 2007
(met steun Bankgiro loterij en het sns reaal Fonds)
19 Herengracht 39 1963
20 Herengracht 59 1918
21/22 Herengracht 77 /
Korsjespoortsteeg 24 1958
23 Herengracht 170,
‘Huis Bartolotti’ 1924
24 Herengracht 172,
‘Huis Bartolotti’ 1971
(schenking koopsom Merrem & la Porte n.v.)
25 Herengracht 241 2006
(schenking dhr j.j.M. Bordens en mw e.h. heesen)
26 Herengracht 284,
‘Huis Van Brienen’ 1933
(schenking comte d'alsace, Prince d'henin)
27 Herengracht 394 1918
28 Herengracht 476 1953
(schenking mw g.l.c.a. Mirandolle)
29 Herengracht 524 1995
(met steun van nOg verzekeringen)
30 Huidenstraat 19 1977
31 Kattengat 4 1926
32 Kattengat 6 1926
33 Keizersgracht 387 1955
(nalatenschap mw j.M. Worst-kalff)
34 Keizersgracht 743 1978
(nalatenschap mw j.a.W. Westerman holstijn-
van hettinga Tromp)
35 Kerkstraat 19 1969
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
36 Kerkstraat 288 1986
(schenking ‘johanna van riemsdijk’ stichting)
37 Kerkstraat 290 1986
(schenking ‘johanna van riemsdijk’ stichting)
38 Kerkstraat 292 1986
(schenking ‘johanna van riemsdijk’ stichting)
39 Kerkstraat 294 1986
(schenking ‘johanna van riemsdijk’ stichting)
40 Kerkstraat 324 1957
41 Koestraat 10/12,
vml. wijnkopersgildehuis 1947
42 Lange Leidsedwarsstraat 144 1964
43 Lange Leidsedwarsstraat 146 1964
44 Lange Leidsedwarsstraat 148 1964
45 Lange Leidsedwarsstraat 150 1964
46 Lange Leidsedwarsstraat 152 1972
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
47 Lijnbaansgracht 334 1966
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
48 Nieuwebrugsteeg 13 1918
49 Nieuwebrugsteeg 15 /
St. Olofspoort 9 1967
(schenking Fries-groningse hypotheekbank n.v.)
50 Nieuwendammerdijk 283-285 1959
50 Nieuwezijds Voorburgwal 75,
vml. makelaers comptoir 2002
(overdracht commissarissen van het Makelaars-
gilde / gemeente amsterdam)
52/53 Nieuwezijds Voorburgwal
264 / Wijdesteeg 1 1929
54 Nieuwmarkt 20-22 1918
55 Noordermarkt 17 1963
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
56 Noordermarkt 20 1962
57 St. Olofspoort 1 / Zeedijk 2 1967
(schenking Fries-groningse hypotheekbank n.v.)
58 St. Olofspoort 2 1918
59 St. Olofspoort 3 1967
(schenking Fries-groningse hypotheekbank n.v.)
60 St. Olofspoort 4 1918
61 St. Olofspoort 5 1967
(schenking Fries-groningse hypotheekbank n.v.)
62 St. Olofspoort 7 1967
(schenking Fries-groningse hypotheekbank n.v.)
63 St. Olofssteeg 8, ‘het Jopenvat’ 1924
64 Oudekerksplein 50 1955
65 Oudezijds Achterburgwal 151 1956
(schenking koopsom n.n.)
66 Oudezijds Achterburgwal 153 1956
(schenking koopsom n.n.)
67 Oudezijds Achterburgwal 155 1984
68 Oudezijds Achterburgwal 187 /
Spinhuissteeg 2 1980
69 Oudezijds Voorburgwal 14 1929
70/71 Oudezijds Voorburgwal 57 /
Oudezijds Achterburgwal 46A 1946
72 Oudezijds Voorburgwal 73 1963
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
73 Oudezijds Voorburgwal 100 1918
74 Palmgracht 20-26,
‘Bossche Hofje’ 1997
(schenking stichting arent dirksz Bosch hofje)
75 Prinsengracht 2 1918
76 Prinsengracht 4 1918
77 Prinsengracht 36 1918
78 Prinsengracht 997 1986
(schenking ‘johanna van riemsdijk’ stichting)
79 Prinsengracht 999 1986
(schenking ‘johanna van riemsdijk’ stichting)
80 Prinsengracht 1001 1986
(schenking ‘johanna van riemsdijk’ stichting)
81 Rapenburg 13 1918
82 Sloterkade 21,
‘Aalsmeerder Veerhuis’ 1925
83 Spuistraat 233 1961
(nalatenschap mw h.h. Fruyt-Martens)
84 Warmoesstraat 83 1918
85 Zandhoek 4 1949
86 Zeedijk 1 1920
appingedam
1 Dijkstraat 30 1998
2 Solwerderstraat 14 1987
arnhem
1 Bovenbeekstraat 21 1991
(overdracht gemeente arnhem)
Balk
(gem. gaasterland – sloten)
1 Raadhuisstraat 11 1970
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
2 van Swinderenstraat 7 1971
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
Bergen op Zoom
1 St. Catharinaplein 1 1993
2 St. Catharinaplein 2 1993
Best
1 Bakpers 9, ‘Huis Naalden’ 2012
(schenking koopsom Bankgiro loterij)
Blaricum
1 Bloemlandseweg 3,
‘Huis Hildebrand’ 2000
(met steun Bankgiro loterij en dankzij
nalatenschap mw e.c. coolhaas-korpershoek)
Blokker (gem. hoorn)
1 Westerblokker 39,
‘Barmhartige Samaritaan’ 1990
Blokzijl
(gem. steenwijkerland)
1 Bierkade 6 1961
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
2 Bierkade 7 1961
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
3 Bierkade 8 1960
(overdracht coöperatieve Zuivelindustrie nOvac)
4 Kerkstraat 2 1926
5 Kerkstraat 16 1961
6 Kerkstraat 20-22 1926
7 Kerkstraat 24 1926
8 Kerkstraat 26 1926
9 Kerkstraat 28 1926
Bolsward
(gem. Zuidwest Friesland)
1 Kleine Dijlakker 17 2008
(nalatenschap j.P. albada jelgersma)
Breda
1 Moerenpad 10,
kapel van Gageldonk 1918
Brielle
1 Maarland NZ 10 1948
2 Maarland NZ 24 1925
3 Maarland NZ 29/30 1949
4 Voorstraat 27 1928
Broek in Waterland
(gem. Waterland)
1 Havenrak 1 2007
(schenking mw W.a.a. Bruigom-six)
2 Leeteinde 4/6 1962
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
3 Leeteinde 12 1964
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
cruquius
(gem. haarlemmermeer)
1 Cruquiusdijk 27,
vml. stoomgemaal ‘de Cruquius’ 2009
(met steun Bankgiro loterij)
culemborg
1 Slotstraat 8 1989
2 Slotstraat 10/Lange Meent 1-7 1977
(schenking koopsom n.n.)
delft
1 Markt 2 1962
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
2 Markt 4 1962
3 Van der Mastenstraat 24 1979
(overdracht ‘stichting hofje van gratie’)
4 Van der Mastenstraat 26 t/m 40,
complex ‘Hofje van Gratie’ 1979
(overdracht ‘stichting hofje van gratie’)
5 Oude Delft 49 1936
6/7 Wijnhaven 16 / Boterbrug 17 1925
den helder
1 Molenstraat 63 2006
(schenking mw j. hillerström en erfgenamen a.a. Zon)
deventer
1 Boterstraat 3 1977
(schenking stichting n.n.)
2 Brink 47 1977
(schenking stichting n.n.)
3 Noordenbergstraat 6 1965
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
doesburg
1 Koepoortstraat 26 /
Hogestraat 1 1980
2 Meipoortstraat 57 1958
3 Meipoortstraat 59 1958
dokkum
(gem. dongeradeel)
1 Keppelstraat 40 1963
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
dordrecht
1 Bolwerk 2 / Merwekade 102 2006
(schenking dhr M.c.M. schless en
dhr l.h.M. stroekxs van den Broek)
2 Bolwerk 4 2007
(schenking dhr M.c.M. schless en
dhr l.h.M. stroekxs van den Broek)
3 Engelenburgerbrug 1-3,
vml. rondeel 1975
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
4 Grotekerksbuurt 50 1970
( (schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
5 Grotekerksbuurt 54 1959
6 Grotekerksbuurt 56 1959
7 Kuipershaven 41/42 1955
8 Voorstraat 170
9/10 Voorstraat 173 /
1919
Nieuwbrug 1/3 1971
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
11 Wijnstraat 71/73 1965
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
12 Wijnstraat 113, ‘het Zeepaert’ 1996
(met steun nalatenschap mw c.M. van der Meulen-jensma)
13 Wijnstraat 123/125,
‘de Onbeschaamde’ 1994
(overdracht gemeente dordrecht)
14 Wijnstraat 124, 126 en 128 1997
(dankzij nalatenschap mw c.M. van der Meulen-jensma)
15 Wijnstraat 127,
‘In Beverenburch’ 2006
(schenking koopsom Bankgiro loterij)
16 Wijnstraat 153, ‘Rodenburch’ 2007
(overdracht gemeente dordrecht)
driebergen-rijsenburg
(gem. Utrechtse heuvelrug)
1 Hoofdstraat 87-91,
‘Sparrendaal’ 2000
(overdracht gemeente driebergen-rijsenburg en
dankzij nalatenschap mw e.c. coolhaas-korpershoek)
driehuis (gem. velsen)
1 P.C. Hooftlaan 93, kapelwoning
‘Beeckestijn’ 2010
(met steun Bankgiro loterij)
dronrijp
(gem. Menaldumadeel)
1 Tsjerkebuorren 12 2005
(schenking mevrouw a.dijkstra-Ossewaarde)
edam (gem. edam-volendam)
1 Achterhaven 105 1920
2 Doelland 3 1946
3 Doelland 5 1940
4 Spui 6 1927
elburg
1 Krommesteeg 11 1925
71
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

72
alFaBeTische lijsT van PlaaTsen in nederland MeT Panden van de vereniging
2/3 Smedestraat 22 /
Rozemarijnsteeg 14, smederij 1987
4 Smeesteeg 4 1980
enkhuizen
1 Bagijnestraat 3 1957
2 Breedstraat 32 1919
3 Breedstraat 102 1956
4 Breedstraat 121 1928
5 Torenstraat 11 1962
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
6 Vissersdijk 44 1928
7 Westerstraat 76 1919
8 Zuiderspui 3 1925
9 Zuiderspui 4 1918
Franeker
(gem. Franekeradeel)
1 Eise Eisingastraat 2 1985
(met steun ‘P.W. janssens Friesche stichting’)
2 Raadhuisplein 13 1966
(schenking erven l. van der Woude en g. donia)
Frederiksoord
(gem. Westerveld)
1 M.E. van der Meulenweg 5 1992
(legaat mw M. helbers-Molt)
goes
1 Turfkade 11, ‘Karel V-huis’ 1928
gorinchem
1 Burgstraat 30/Vismarkt 20-21 1919
2 Molenstraat 109, vml. tolhuis 1977
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
gouda
1 Naaierstraat 6 1929
’s-gravenhage
1 Beeklaan 303 1995
2 Statenlaan 4 1987
(nalatenschap dhr d. Bolten)
groet (gem. Bergen)
1 Nieuweweg 2, ‘Huis Dijkstra’ 2012
(met steun dhr T. dijkstra, mw h. dijkstra-van embden
en Bankgiro loterij)
groningen
1 Ossenmarkt 5 1930
haarlem
1 Donkere Spaarne 56 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem)
2 Goudsmidspleintje 1 /
Donkere Begijnhof 8 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem)
3 Goudsmidspleintje 2/3 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem)
4 Groot Heiligland 19 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem)
5 Groot Heiligland 22 /
Omvalspoort 11 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem)
6 Groot Heiligland 46 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem))
7 Groot Heiligland 48 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem)
8 Groot Heiligland 63 t/m 85,
complex ‘Gasthuishuisjes’ 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem)
9 Houtmarkt 17 1934
10 Korte Spaarne 15 /
Spaarnwouderstraat 19 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem)
11 Korte Spaarne 23/25/27 1929/1961
12 Korte Spaarne 29/31 /
Wijdesteeg 3 1929
13 Korte Wijngaardstraat 14 1992
(overdracht stichting diogenes haarlem)
14 Nassaulaan 14 1979
(met steun Prins Bernhard cultuurfonds)
15 Nassaulaan 16 1979
(met steun Prins Bernhard cultuurfonds)
16 Nieuwe Gracht 7,
‘Huis Barnaart’ 2002
(met steun Bankgiro loterij en dankzij
nalatenschap dhr c.W. Zeeman)
17 Spaarne 15-17, ‘Hodshon Huis’ 2008
(met steun Bankgiro loterij)
18 Spaarne 69 1963
19 Spaarne 108 1924
20 Spaarnwouderstraat 15 1961
hardegarijp
(gem. Tietjerksteradeel)
1 Rijkstraatweg 24 2010
(met steun Bankgiro loterij)
harlingen
1 Havenplein 14 1963
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
2 Havenplein 28 1964
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
3 Noorderhaven 106 1930
4 Voorstraat 61 1955
5 Zuiderhaven 2 1955
hasselt
(gem. Zwartewaterland)
1 Hoogstraat 33 1963
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
2 Markt 1, vml. raadhuis 1995
(overdracht gemeente hasselt)
3 Rosmolenstraat 1 1977
(schenking koopsom n.n.)
4 Rosmolenstraat 3 1972
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
heiloo
1 Kennemerstraatweg 278,
‘Nijenburg’ 2004
(overdracht vereniging natuurmonumenten)
’s-hertogenbosch
1 Hinthamerstraat 138 2009
(met steun Bankgiro loterij)
2 2e Korenstraatje 18 /
Dode Nieuwstraat 43 1927
honselersdijk
(gem. Westland)
1 Hofstraat 27-29, vml. Nederhof 2006
(overdracht gemeente Westland)
hoorn
1 Achter de Vest 1,
‘Maria- of Kruittoren’ 1993
(overdracht gemeente hoorn)
2 Achterstraat 2 /
Onder de Boompjes 1 t/m 1c,
vml. doelen 1987
3 Binnenluiendijk 3 en 4 1998
(schenking dhr j.e. de visser)
4 Grote Oost 82 1987
5 Grote Oost 84 1987
6 Grote Oost 132 1987
7 Hoofd 2, ‘Hoofdtoren’ 2003
(overdracht gemeente hoorn)
8 Italiaanse Zeedijk 106 1987
9 Kerkplein 39,
‘St. Jans Gasthuis’ 2003
(overdracht gemeente hoorn)
10 Korenmarkt 8 1970
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
11 Kuil 32 1965
(overdracht gemeente Hoorn)
12 Munnickenveld 2 1921
13 Munnickenveld 21a t/m 21g,
complex ‘Claes Stapelshofje’ 1987
14 Muntstraat 6 2001
(schenking koopsom Bankgiro loterij)
15 Oosterplantsoen 1 en 1a,
‘Oosterpoort’ 2003
(overdracht gemeente hoorn)
16 Rode Steen 8, vml. waag 2003
(overdracht gemeente hoorn)
17 Slapershaven 1 1987
18 Slapershaven 2 1987
19 West 50 1987
20 Wisselstraat 8 /
Kloosterpoort 1 2003
(overdracht gemeente hoorn)
kampen
1 Buiten Nieuwstraat 62,
‘Bethlehemsvergadering’ 1975
2 Burgwalstraat 6 1925
3 Burgwalstraat 8 1972
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
kuinre
(gem. steenwijkerland)
1 Henric de Cranestraat 38,
vml. raadhuis en waag 1977
(schenking gemeente ijsselham)
leeuwarden
1 Auckamastraatje 4 1976
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
2 Auckamastraatje 6 1976
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
3 Grote Hoogstraat 14 1957
4 St. Jacobsstraat 13 1928
leiden
1 Herengracht 82 1929
2 Lorentzkade 5 2004
(nalatenschap dhr h.M.j.W.j. kortmann)
3 Rapenburg 25,
‘Bibliotheca Thysiana’ 1997
(overdracht stichting Bibliotheca Thysiana)
4 Vliet 9 1983
lexmond (gem. Zederik)
1 Kom Lekdijk 1 1965
(overdracht gemeente lexmond)
linschoten (gem. Montfoort)
1 Dorpsstraat 28 1969
(legaat dhr g. ribbius Peletier jr.)
2 Dorpsstraat 30 1969
(legaat dhr g. ribbius Peletier jr.)
3 Dorpsstraat 32/34 1969
(legaat dhr g. ribbius Peletier jr.)
Maassluis
1 Ankerstraat 16, vml. kuiperij 2002
(overdracht gemeente Maassluis)
2 Hoogstraat 11,
vml. gemeenlandshuis 2010
(met steun Bankgiro loterij)
3 Markt 18 1978
(met steun Prins Bernhard cultuurfonds)
Maastricht
1 Achter de Molens 26 1972
(overdracht gemeente Maastricht)
2 Achter de Molens 28 1972
(overdracht gemeente Maastricht)
3 Achter de Molens 30 1972
(overdracht gemeente Maastricht)
4 Cellebroedersstraat 4,
vml. cellebroederskapel 2006
(overdracht stichting cellebroederskapel)
5 Ridderstraat 2A /
Bisschopsmolengang 2B 1971
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
6 Stenenbrug 2 1954
Makkum
(gem. Zuidwest Friesland)
1 Turfmarkt 5 1999
(schenking dhr ir P.j. Tichelaar)
2 Turfmarkt 7 1999
3 Vallaat 22 2009
(overdracht stichting Monumenten Makkum
kingma-stichting)
Medemblik
1 Vooreiland 11 1968
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
2 Vooreiland 12 1968
(overdracht door n.v. aannemersbedrijf Woudenberg)
3 Vooreiland 22 1968
(gekocht met Monumentenprijs 1988 van
Prins Berhard cultuurfonds)
Middelburg
1 Gortstraat 30 1930
2 Laan van Nieuwenhove 2,
‘de Geuzenhoek’ 2004
(schenking e.P.d. van Ooijen)
3 Londensekaai 9 1965
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
4 Londensekaai 11 1960
5 Rotterdamsekaai 1 /
Schuitvlotstraat 4 1964
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
6 Schuiffelstraat 18,
‘de Rosmolen’ 2004
(schenking dhr Th. laurentius)
7 Vlasmarkt 49 1999
8 Vlasmarkt 51,
‘Huis ’s-Hertogenbosch’ 1999
(met steun nalatenschap dhr j. acquoy
en mw e.a.a. nairac
9 Wagenaarstraat 1 1973
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
Moddergat
(gem. dongeradeel)
1 Séwei 49 1995
Monnickendam
(gem. Waterland)
1 Noordeinde 5, vml. raadhuis 1996
(overdracht gemeente Waterland)
2 Noordeinde 10 1929
3 Weezenland 7 1961
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
naaldwijk (gem. Westland)
1 Heilige Geest Hofje 1-12,
‘Heilige Geest Hofje’ 2006
(overdracht gemeente Westland)
naarden
1 Kloosterstraat 9 1957
2 Kloosterstraat 11 1926
3 Kloosterstraat 13 1926
nieuwkoop
1 Reghthuysplein 1, vml. raadhuis 1949
noordwijk
1 Voorstraat 19 1971
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
nijmegen
1 St. Anthoniusplaats 9 /
Ottengas 15,
vml. cellenbroederenhuis 2002
(stichting restauratiefonds cellenbroederenhuis)
Oldeboorn
(gem. Boornsterhem)
1 Weaze 30 1989
Oostvoorne
(gem. Westvoorne)
1 Burg. Letteweg 5,
‘Schoenmakershuisje’ 1969
(schenking n.v. Mij tot expl. van O.g. ‘voorne’s duin’)
2 Hoflaan 17, ‘Overburgh’ 1934
(schenking ‘bloot eigendom’ n.v. Mij tot
expl. van O.g. ‘voorne’s duin’)
Oudewater
1 Kapellestraat 5 1918
Purmerend
1 Bierkade 9/ Whereplantsoen 7 1929
rotterdam
1 Glazoenowlaan 3 2001
(schenking dhr d.e. van raalte)
rouveen (gem. staphorst)
1 Oude Rijksweg 264 2006
(schenking koopsom sns reaal Fonds)
scheveningen
(gem. ’s-gravenhage)
1 Zwaardstraat 16,
‘Derde Ambachtsschool’ 2004
(met steun Bankgiro loterij)
schiedam
1 Aleidastraat /
Hofje van Belois 1-37,
‘Hofje van Belois’ 2005
(overdracht stichting Woonplus schiedam)
2 Lange Achterweg 36-82, vml.
‘Weeshuis der Hervormden’ 2009
(overdracht stichting Woonplus schiedam)
3 Overschiesestraat 1, 7-15 /
Proveniershuis 1-30,
vml. proveniershuis 2005
(overdracht stichting Woonplus schiedam)
4 Oude Kerkhof 5-7-9 /
Bagijnhof 7 2005
(overdracht stichting Woonplus schiedam)
schoonhoven
1 Lange Weistraat 87 1961
(schenking Firma l. Woudenberg & Zonen)
2 Bij de Watertoren 25,
vml. watertoren 2006
(overdracht stichting Behoud Watertoren schoonhoven)
3 Lopikerstraat 37 1961
(schenking Firma l. Woudenberg & Zonen)
4 Voorhaven 6 1965
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
schoorl (gem. Bergen)
1 Duinweg 3, vml. rechthuis 1931
(overdracht gemeente schoorl)
sint-annaland
(gem. Tholen)
1 Voorstraat 68, ‘Nonnetjeshuis’ 2011
(schenking dhr ir g.M.l. van loon)
Tegelen (gem. venlo)
1 Hoekstraat 6-10,
‘Kranenbreukershuis’ 2011
(overdracht gemeente venlo)
Usquert (gem. eemsmond)
1 Raadhuisstraat 3, vml. raadhuis 1990
(overdracht stichting tot behoud van het Berlagehuis)
73
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

74
alFaBeTische lijsT van Pl a aTsen in nederl and MeT Panden van de vereniging
Utrecht
1 Boothstraat 2A 1973
(legaat jhr j.c. Martens van sevenhoven)
2 Erasmuslaan 9 1999
(nalatenschap mw e.c. coolhaas-korpershoek / met
steun van het van enter-Westerman holstijn Fonds)
3 Janskerkhof 16 1973
(legaat jhr j.c. Martens van sevenhoven)
4 Prins Hendriklaan 112 1996
(met steun Prins Bernhard cultuurfonds)
valkenburg (gem. valkenburg
aan de geul)
1 St. Pieterstraat 2a,
vml. watermolen 2003
veere
1 Kaai 2-6, ‘Campveerse Toren’ 2005
(overdracht gemeente veere)
2 Kaai 21 1989
3 Kaai 89 1987
(nalatenschap dhr d. Bolten)
4 Markt 2 1921
5 Markt 3 1981
(legaat mw W. abbeleven-labberton)
6 Markt 4 1947
7 Markt 6 1947
8 Markt 10 2000
(schenking familie Oosterhoff)
velp (gem. rheden)
1 Den Bruijl 35, ‘Huis Slegers’ 2012
(met steun Bankgiro loterij)
velsen-Zuid (gem. velsen)
1 Rijksweg 130-136, ‘Beeckestijn’ 2007
(met steun louisa van der velden stichting)
venlo
1 Grote Kerkstraat 19-21 1987
2 Henry Dunantstraat 4 2010
(met schenking van e.a.c. de Bruyn – haenen)
3 Kwartelenmarkt 1 1925
vianen
1 Achterstraat 88 1968
(overdracht gemeente vianen)
vierpolders (gem. Brielle)
1 Middelweg 5, ‘Esterenburg’ 2002
(met steun louisa van der velden stichting)
vlaardingen
1 Westhavenkade 45,
vml. redershuis 1998
(overdracht gemeente vlaardingen
2 Westhavenplaats 37,
vml. visbank 1998
vlieland
1 Dorpsstraat 99,
‘Tromp’s Huys’ 2001
(overdracht gemeente vlieland)
2 Dorpsstraat 148, vml. raadhuis 2001
(overdracht gemeente vlieland)
3 Duinkersoord 33,
vml. reddingbootloods 2001
(overdracht gemeente vlieland)
vlissingen
1 Beursplein 11, vml. beurs 1928
(overdracht gemeente vlissingen)
vollenhove
(gem. steenwijkerland)
1 Kerkplein 1/3, vml. raadhuis 1991
2 Kerkplein 2,
toren Hervormde Kerk 1991
3 Kerkplein 15,
vml. Franse school 1992
voorschoten
1 Woelwijklaan 11,
‘Jachthuis Woelwijk’ 1975
(schenking dhr en mw j.g. van Manen-Fabius)
Wanneperveen
(gem. steenwijkerland)
1 Veneweg 56 1991
2 Veneweg 83, vml. schultehuis 1990
Warnsveld (gem. Zutphen)
1 Molenstraat 8-10 2001
(schenking jhr ir. j.Ph. laman Trip)
Workum
(gem. Zuidwest Friesland)
1 Noard 5 1932
Woudrichem
1 Hoogstraat 5 1970
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
2 Hoogstraat 9 1970
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
ijlst
(gem. Zuidwest Friesland)
1 Eegracht 31/32,
‘de Messingklopper’ 1919
Zaandam (gem. Zaanstad)
1 Dam 1 en 1b,
vml. accijnshuisjes 1997
Zaltbommel
1 Kerkstraat 26 1961
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
2 Oenselsestraat 15 1970
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
3 Oenselsestraat 17 1964
(met steun van dhr c. Philips)
4 Oenselsestraat 50 1978
(met steun Prins Bernhard cultuurfonds)
5 Ruiterstraat 18 1948
Zierikzee
(gem. schouwen-duiveland)
1 Nieuwe Bogerdstraat 16 1964
(schenking koopsom Prins Bernhard cultuurfonds)
Zutphen
1 Groenmarkt 7 1988
Zwolle
1 Sassenstraat 31A 1943
2 Sassenstraat 33, ‘Karel V-huis’ 1943
(‘overdracht’ staat voor een verwerving voor een symbolische
waarde, over het algemeen met de verplichting tot restauratie)
N
Middelburg
Veere
Vlissingen
Zierikzee
Goes
verspreidingskaart
Bergen op Zoom
vereniging hendrick de keyser heeft haar bezittingen
in onderstaande plaatsen in nederland.
Groet
Schoorl
Medemblik
Enkhuizen
Blokker Vollenhove
Blokzijl
Wanneperveen
Alkmaar
Heiloo
Purmerend
Hoorn
Edam
Rouveen
Hasselt
Kampen
Velsen-Zuid
Driehuis
Zaandam
Monnickendam
Broek in Waterland
Elburg
Zwolle
Haarlem
Cruquius
Amsterdam
Naarden
Delft
Maassluis
Oostvoorne
Brielle
Gorinchem
Dordrecht
Zaltbommel
Gouda
Noordwijk
Blaricum
Nieuwkoop
Leiden
Amersfoort
Voorschoten
Linschoten Utrecht
Scheveningen
Driebergen
’s-Gravenhage
Oudewater
Honselersdijk
Vianen
Naaldwijk
Vlaardingen
Schiedam
Lexmond Culemborg
Schoonhoven
Rotterdam Alblasserdam
Vierpolders
Woudrichem
Sint-Annaland
Den Helder
Vlieland
Breda
Harlingen
Makkum
Franeker
Workum
Balk
’s-Hertogenbosch
Best
Maastricht
Dronrijp
Bolsward
IJlst
Leeuwarden
Kuinre
Velp
Dokkum
Hardegarijp
Oldeboorn
Arnhem
Nijmegen
Tegelen
Valkenburg
Moddergat
Frederiksoord
Deventer
Warnsveld
Zutphen
Doesburg
Venlo
Usquert
Groningen
Appingedam
VERENIGING
Hendrick de Keyser
75
vereniging hendrick de keyser jaarverslag 2012

76
cOlOFOn
colofon
Ontwerp Studio Bauman b n o, Vlaardingen
Fotografie HdK, tenzij anders vermeld
druk Veenman+, Rotterdam
© 2013