Auke Kranenborg - Mediafonds

ZIJN ER REGELS VOOR DE DOCUMENTAIRE?
In het schemer gebied tussen
kunst en journalistiek
Twee jaar geleden veroorzaakte de documentaire ‘Episode III: Enjoy Poverty’ van kunstenaar
Renzo Martens veel ophef op het International Documentary Film Festival Amsterdam.
De afgelopen maanden maakte de film een succesvolle tour langs verschillende toonaangevende
Europese musea. Waarom werd de film zo verschillend ontvangen in beide werelden?
En welke impliciete opvattingen over documentaire legde de kritiek bloot?
Door Auke Kranenborg
IDFA rekende in 2008 radicaal af met
zijn imago van goede-doelenfestival,
door Epiosode III: Enjoy Poverty als
openingsfilm te selecteren. De reacties
na afloop liepen uiteen. Sommigen
verweten Martens schaamteloze
egotripperij, anderen vonden dat hij een
meesterwerk had gemaakt. De afgelopen
maanden maakte de film een ware
zegetocht langs belangrijke musea en
festivals in Europa. In de Tate Modern,
Centre Pompidou, maar ook in Portugal,
Oostenrijk en Spanje werd de film
vertoond. Als beeldend kunstwerk was
Enjoy Poverty dus een groot succes,
als documentaire kreeg de film ook veel
kritiek. De film is uiteindelijk meer in
musea te zien geweest dan op het grote
doek in de bioscoop. Hij is wel op de
Biënnale, maar niet op de Berlinale
vertoond.
Dat de film zo verschillend is ontvangen
binnen de wereld van de beeldende
kunst en die van de documentairemakers
en filmcritici, legt de impliciete
opvattingen bloot die bestaan over
documentaire. Die opvattingen zijn er
ook de oorzaak van dat er maar weinig
documentaires als die van Martens
worden gemaakt.
In Episode III: Enjoy Poverty
ontleedt Renzo Martens het systeem van
hulpverlening in Afrika tot op het bot.
Hij toont op confronterende wijze hoe
de gapende kloof tussen het Westen en
de derde wereld zichzelf in stand houdt.
Martens reist door Congo en probeert
daar de lokale bevolking duidelijk te
maken dat armoede een inkomstenbron
is. Het grootste deel van het geld dat
bij de NGO’s binnenstroomt, vloeit op
de een of andere manier terug naar
het land van herkomst. Daarom neemt
Martens een groot bord met neonletters
Episode III: Enjoy Poverty
mee naar Congo die samen de woorden
ENJOY POVERTY PLEASE vormen.
Niet het Westen, maar de Congolezen
zelf zouden moeten profiteren van hun
eigen armoede.
Niemand kan zich volgens de filmmaker
aan het systeem onttrekken dat de
armoede in stand houdt: journalisten
niet, NGO’s niet, donateurs niet, politici
niet, hulpverleners niet, Renzo Martens
niet en de straatarme Congolezen in de
documentaire evenmin. Martens wijst
niet met de beschuldigende vinger, maar
legt vooral een systeem bloot. Toch
voelden velen zich ter verantwoording
geroepen door de in hun ogen cynische
boodschap van de film. Dat het ontwikkelingswerk
weinig meer doet dan een
druppel op een gloeiende plaat, betekent
niet dat die druppel geen enkele
waarde heeft. Of zoals Dana Linssen het
in de Filmkrant verwoordde: als je niets
DOCUMENTAIRE
doet, maakt het zeker geen verschil.
Deze opmerking gaat voorbij aan het
feit dat Martens de schuldvraag niet
stelt. Hij analyseert een systeem en niet
zozeer het menselijk falen dat aan dit
systeem ten grondslag ligt.
Een ander verwijt betrof de schaamteloze
ijdelheid van Martens. Hij richt
een groot deel van de film de camera
op zichzelf en spreekt daarbij zelfs uit
hoe moeilijk het is om niet ijdel te zijn.
Ondertussen baant hij zich een weg
door Congo, laat zijn koffers dragen
door lokale bewoners en draagt een
koloniale strooien hoed. Martens zou
een schaamteloze egotripper zijn die
zichzelf belangrijker vindt dan de
mensen die hij portretteert en een
betweter die zijn gelijk probeert aan
te tonen. Martens onderzoekt niet en
treedt zijn onderwerp niet met een open
blik tegemoet, zo was de kritiek.
Mediafonds november 2010 609 – cultuur en media 23

De critici hadden zo mogelijk nog meer
moeite met de wijze waarop de kunstenaar
de personages in de film benaderde.
Hij gebruikt – volgens sommigen
misbruikt – lokale fotografen om te
laten zien hoe de machtsverhoudingen
tussen Westerse en Congolese fotografen
liggen, door ze voor te houden dat
ze beter verkrachte vrouwen, lijken
en ondervoede baby’s kunnen filmen
dan trouwerijen. Dat is immers waar
de Westerse fotografen ook hun geld
mee verdienen. Al snel blijkt uiteraard
dat de lokale fotografen helemaal geen
toegang kunnen krijgen tot de internationale
persbureaus en ze druipen
teleurgesteld af.
Journalistieke principes
Cynisme, ijdelheid en misbruik van
personages: het zijn geen ongewone
verwijten aan een documentairemaker.
Van elke documentairemaker wordt
verwacht dat hij integer te werk gaat,
zijn onderwerp met een geïnteresseerde
Episode III: Enjoy Poverty
en open blik tegemoet treedt en geen
spelletjes speelt. De documentaire
neemt daarmee een eigenaardige positie
in binnen het kunstenspectrum, zwerft
in het schemergebied tussen journalistiek
en kunst. Documentaires als die
van VPRO’s Tegenlicht zijn in de meeste
gevallen vooral van journalistieke
waarde, terwijl de documentaireplannen
die bij het Mediafonds worden
ingediend vooral worden beoordeeld op
hun artistieke kwaliteit. Toch heeft ook
deze laatste categorie, de zogenaamde
‘creatieve’ of ‘auteursdocumentaire’, op
een bepaalde manier met journalistieke
principes te maken. En een journalist
heeft nu eenmaal de plicht het nieuws
waarheidsgetrouw, onafhankelijk, fair
en met een open vizier te brengen.
Veel van de kritiek op Martens film
is afgeleid van deze journalistieke
principes. Dat komt omdat zowel de
journalist als de documentairemaker
24 609 – cultuur en media november 2010 Mediafonds
met de werkelijkheid te maken heeft.
Deze moet op een integere manier benaderd
worden en mag niet te veel geweld
worden aangedaan. Als de documentairemaker
de werkelijkheid al te zeer naar
zijn hand zet, zonder dat dit duidelijk
is voor de kijker, dan komt dit hem op
dure kritiek te staan. Denk bijvoorbeeld
aan de documentaire Ford Transit van
regisseur Hany Abu-Assad. Achteraf
bleek dat veel in scène was gezet,
waarop de VPRO besloot de film niet
uit te zenden. Of aan de mistmachines
die Jos de Putter gebruikte in Het is een
schone dag geweest om de werkelijke
beelden te laten versmelten met zijn
jeugdherinneringen. Meer recent kreeg
Menna Laura Meijer de wind van voren,
omdat ze in haar film Sweety, over de
moord op Maja Bradaric, haar filmische
trukendoos wat al te nadrukkelijk
had opengetrokken. De gestileerde
scènes met achteruit lopende pubers
en fotogenieke mistige landschappen
zouden geen recht doen aan het ware
verhaal rondom de moord. In alle drie
de gevallen was de polemiek tussen
voor- en tegenstanders van de films
hevig. De tegenstellingen werden echter
niet overbrugd. Men was ofwel van
mening dat wat de filmmakers hadden
gedaan veel te ver ging, ofwel dat alles
geoorloofd zou moeten zijn. Conclusies
werden niet getrokken en de wezenlijke
vraag naar wat de implicaties van de
discussies waren voor het documentairegenre
werd niet gesteld.
Gekaapt door de kunstwereld
Meer dan bij andere kunstvormen lopen
bij de beoordeling van documentaires
ethische en esthetische criteria door
elkaar. De documentaire mag veel niet
en heeft zich aan een aantal regels te
houden. Dat zijn niet direct de ideale
uitgangspunten voor een kunstenaar.
Sterker nog, het staat een vernieuwende
inhoudelijke aanpak al gauw in de
weg. Spelregels vooraf, ook al zijn ze
ongeschreven, leveren vaak niet de
beste kunst op.
In de beeldende kunst is het spel met
de ongeschreven regels en wetten van
het medium gebruikelijker dan binnen
de documentaire. Het gevaar ligt dan
op de loer van al te in zichzelf gekeerde
kunst, die uiteindelijk alleen nog maar
naar zichzelf verwijst. Maar niet in het
geval Martens. Hij speelt met de wetten
van het medium en bepaalt zijn eigen
spelregels die breken met alle gangbare
documentaireconventies. Hij manipuleert,
zuigt zich vast, irriteert, is ijdel,
harteloos en vooringenomen en wat hij
beweert is voor een deel misschien zelfs
helemaal niet waar. Dat doet hij niet
uit rebellie, maar om er iets mee aan te
tonen wat hem op een andere manier
niet zou zijn gelukt. De filmmaker laat
juist dankzij zijn omstreden werkwijze
een werkelijkheid zien die anders aan
het oog onttrokken zou blijven. De
inderdaad als beeldend kunstenaar
opgeleide Martens gaf zelf ook aan in
interviews dat zijn film schatplichtig is
aan de modernistische traditie, waarin
kunstenaars zich in eerste instantie
verhouden tot het medium dat ze
gebruiken. Hij werpt zichzelf daarbij
nadrukkelijk in de strijd door zich
verschillende rollen aan te meten die
tezamen het systeem representeren
dat hij probeert te ontleden: hij is geen
onbevangen documentairemaker, maar
representeert de journalist, de politicus,
de hulpverlener, de donateur en af en
toe – misschien – zichzelf.
Er is niets mis met goed gemaakte
documentaires van traditionele snit.
Maar het kan bepaald geen kwaad
wanneer de grenzen meer en vaker
worden opgezocht. Visueel wordt er
volop geëxperimenteerd; denk aan het
veelvuldig gebruik van animaties. Maar
experimenteerdrift als het gaat om de
inhoudelijke aanpak is er te weinig.
Renzo Martens durfde dit wel, brak
met alle conventies. En daardoor werd
zijn werk al gauw tot beeldende kunst
gebombardeerd. Je zou ook kunnen
zeggen: zijn documentaire werd door
de beeldende kunstwereld gekaapt en
daarmee in feite onschadelijk gemaakt.
Voor het documentairegenre zou het
goed zijn de film als documentaire te
beschouwen.
Auke Kranenborg studeerde filosofie en werkt bij
het Mediafonds.