here - Linda Duits

‘ Volledig fraudevrij is on
34 Folia Magazine

ogelijk’
De Tilburgse psycholoog Diederik Stapel fraudeerde op grote
schaal met zijn wetenschappelijke data. Wetenschappers in het
hele land reageerden geschokt, maar haastten zich te zeggen
dat het een incident betreft. Wordt er gefraudeerd op de UvA?
En hoe zit dat met plagiaat? tekst Floor Boon en Eva Rooijers / illustraties Pepijn Barnard
Fraude en plagiaat zijn wetenschappelijke
doodzondes. Wie wordt betrapt,
kan uiten naar zijn academische
carrière. Toch zijn er wetenschappers
die zich wagen aan deze academische suïcide.
Diederik Stapel, hoogleraar sociale psychologie
aan de Universiteit Tilburg, werd aan
de publieke schandpaal genageld toen begin
september bekend werd dat hij grove fraude
pleegde. Promovendi ontdekten dat hij hele
datasets bij elkaar verzon om tot mediagenieke
conclusies te komen. Zo stelde hij vast dat
vleeseters huers zijn en dat mensen die in een
rommelige omgeving leven, eerder een hekel
hebben aan buitenlanders.
Eerder dit jaar werd ook ontdekt dat de Duitse
minister van Defensie Karl-eodor zu Guttenberg
geplagieerd had in zijn proefschri:
grote delen van zijn tekst waren gekopieerd van
anderen zonder bronvermelding. Zu Guttenberg
bood zijn excuses aan, maar moest areden als
minister. Zijn doctorstitel moest hij inleveren.
Deze voorbeelden roepen ethische vragen op.
Want hoe kan het dat Stapels fraude en Guttenbergs
plagiaat zo lang onopgemerkt bleven? Ligt
het alleen aan de wetenschappers die in de fout
gaan of ook aan het wetenschappelijke bedrijf
waarbinnen zij opereren? Wetenschappers in
heel het land reageerden geschokt toen de fraude
van Stapel aan het licht kwam, maar haastten
zich te zeggen dat het om een incident ging. We
konden rustig slapen, er was geen reden om het
vertrouwen in de wetenschap te laten varen.
Maar ging het hier echt om een incident of
komen fraude en plagiaat veel vaker voor?
Tijdens een zoektocht naar deze praktijken
binnen de UvA stuitten wij op verschillende
voorbeelden van plagiaat. Niet alleen studenten
maken zich schuldig aan het overnemen van
lappen tekst zonder de juiste bronvermelding,
ook universitaire docenten gaan ink de mist in.
In 2004 schrij rechtenstudente Anne de Groot
een scriptie over buitengerechtelijke kosten
bij Marc Hendrikse, universitair hoofddocent
privaatrecht en sinds juli 2010 ook verbonden
aan de Open Universiteit als bijzonder hoogleraar
handels- en verzekeringsrecht. Daarna
publiceren zij gezamenlijk drie artikelen over
het onderwerp. Een halaar nadat De Groot
is afgestudeerd, stuurt Hendrikse haar een
boekje toe.
De Groot leest het boekje en schrikt zich rot.
Ze kent de tekst op haar duimpje: het blijkt een
letterlijke kopie van haar scriptie te zijn, ‘woord
voor woord’. De Groot: ‘Misschien dat tien
procent van de tekst van zijn hand was. En ik
werd niet eens als coauteur vermeld. Dat is een
inbreuk op mijn auteursrecht.’ De inhoud van
het boekje en de scriptie komen inderdaad voor
het grootste gedeelte overeen, blijkt na lezing
van beide documenten. Er zijn paragrafen en
een laatste hoofdstuk toegevoegd, maar afgezien
van de opmaak zijn beide documenten vrijwel
identiek.
Folia Magazine
35

Fraude en plagiaat
Volgens de fraude- en plagiaatregeling voor studenten
van de UvA valt onder fraude onder andere: afkijken of
hulpmiddelen gebruiken bij tentamens, je uitgeven voor
iemand anders tijdens een tentamen of het verzinnen
of vervalsen van onderzoeksgegevens. Plagiaat is het
overnemen van andermans tekst zonder daarbij de bron
te vermelden.
De Groot laat het er niet bij zitten en vraagt
Hendrikse om een verklaring. Die vindt zij niet
afdoende en Edgar du Perron – toen hoogleraar
bij de vakgroep privaatrecht A, nu decaan van
de rechtenfaculteit – wordt ingeschakeld om
te bemiddelen. Hij is een bekende van beiden:
Hendrikse was een collega, De Groot werkte als
student-assistente voor Du Perron.
Hendrikse moet een recticatie sturen waarin
De Groot als coauteur wordt genoemd. Ook
in databanken wordt haar naam toegevoegd.
Daarnaast betaalt Hendrikse De Groot de 1500
euro die hij naar eigen zeggen had gekregen
voor het boekje. Du Perron: ‘De gekozen oplossing
was erop gericht dat Anne zowel materieel
als immaterieel de credits voor haar werk kreeg.
In het bemiddelingsproces hee Hendrikse
erkend dat zijn handelen verkeerd was, hee hij
gezegd dat hij in de toekomst zorgvuldiger met
auteursvermeldingen zou omgaan, en hee hij
zijn fout naar vermogen hersteld.’ Om die redenen
zag Du Perron geen aanleiding om formele
stappen te laten ondernemen tegen Hendrikse
en besloot hij te volstaan met een ‘normoverdragend
gesprek’. De Groot nam genoegen met
deze oplossing. ‘Ik was er niet op uit om zijn
kop te laten rollen.’
Desgevraagd noemt Hendrikse de gang van
zaken indertijd ‘onhandig’. ‘Ik had vooraf betere
afspraken moeten maken. Dat is duidelijk.’
Hendrikse ontkent plagiaat te hebben gepleegd.
‘Anne en ik werkten eerder gezamenlijk aan
drie publicaties over het onderwerp. Daarmee
was het ook mijn werk geworden.’ Hij wijst
erop dat in de eerste twee noten van het boekje
ook wordt verwezen naar deze drie publicaties.
‘Daaruit blijkt dat ik nooit de intentie heb
36 Folia Magazine
gehad om te doen alsof het onderzoek honderd
procent van mij was.’
Hendrikse voert ook aan dat het initiatief voor
het onderzoek bij hem lag en dat hij Anne
al eerder vijonderd euro hee betaald om
daaraan mee te werken. ‘Daarbij heb ik Anne
gedurende het schrijven van de scriptie gevoed
met informatie. De vraag wordt dan: wat is van
‘Ik was er niet op uit om
zijn kop te laten rollen’
Anne en wat is van mij? Bovendien heb ik aan
het boekje nog informatie toegevoegd, zoals
het laatste hoofdstuk. Dat is een zeer belangrijk
onderdeel van het werk omdat daar de aanbevelingen
voor nieuw beleid in staan.’
Anne bevestigt dat ze is begeleid tijdens het
schrijven van de scriptie. ‘Net zoals alle studenten
begeleiding krijgen. Niet meer dan dat.
Maar dat betekent niet dat het auteursrecht van
de scriptie naar hem over gaat. Ook niet als we
drie gezamenlijke publicaties over het onderwerp
op ons naam hebben staan die voortbouwen
op de scriptie. Daar heb ik toen advies over
ingewonnen bij een hoogleraar auteursrecht.’
Volgens Du Perron is duidelijk dat Hendrikse
destijds verkeerd hee gehandeld. ‘Maar het
staat ver van het type plagiaat waarin iemand
zich heimelijk onderzoekswerk toe-eigent waar
hij zelf niets mee te maken hee gehad.’
De vraag is of de argumenten van Hendrikse
hem vrijspreken van plagiaat? En zo niet, is hier
dan te lichtvoetig mee omgegaan? We leggen
de geanonimiseerde casus voor aan emeritus
hoogleraar belastingrecht Jaap Zwemmer. Hij
is raadsman wetenschappelijke integriteit van
Proefschrift Stapel
De UvA stelt een commissie in om het werk dat
Diederik Stapel als promovendus aan de UvA
verrichtte, te onderzoeken. Volgens Stapels promotor
Joop van der Pligt wordt dat nog moeilijk, omdat het
onderzoek op de grens van het digitale en ‘potlood en
papieren tijdperk’ werd gedaan en de data mogelijk
verloren zijn gegaan.
de UvA en voorzitter van de Algemene Instellingsgebonden
Ethische Commissie (AIEC). In
die functie adviseert hij het universiteitsbestuur
over ethische kwesties binnen de wetenschap en
bemiddelt hij bij wetenschappelijk wangedrag
als fraude en plagiaat.
Zwemmers oordeel is duidelijk: ‘Zodra de
tekst letterlijk is gekopieerd zonder bronvermelding,
dan is het plagiaat. Al gaat het maar
om een paar zinnen. Een vermelding dat het
werk voortbouwt op gezamenlijke publicaties is
niet voldoende.’
Volgens Zwemmer is het vervolgens aan het College
van Bestuur (CvB) om te besluiten of een
medewerker die plagiaat pleegt, wordt berispt.
Maar deze zaak is nooit bij het CvB terechtgekomen.
Zwemmer vindt dat zaken als deze in
beginsel wel bij het CvB gemeld moeten worden.
Hendrikse kwam met een recticatie en de
schrik vrij. Studenten die op plagiaat worden
betrapt, hangt schorsing boven het hoofd. Een
straf die lang niet alle studenten afschrikt. Of ze
zien de ernst niet in van knip- en plakwerk, ondanks
de talrijke waarschuwingen van docenten
die ze voor de kiezen krijgen.
Een paar jaar geleden ontdekte universitair
docent communicatiewetenschap Linda Duits
dat drie van de vijfentwintig masterstudenten
aan wie ze les gaf, plagieerden. ‘Bij één meisje
ging het om het overschrijven van een paar zinnen.
Niet genoeg om naar de examencommissie
te stappen vond ik, maar wel om haar mee te
confronteren. Het meisje barstte in tranen uit
en ik besloot haar de opdracht te laten herkansen.
Die opdracht controleerde ik natuurlijk
extra goed en wat bleek? De studente had hele
alinea’s gekopieerd zonder aanhalingstekens en

onvermelding.’ Duits stapte alsnog naar de
examencommissie. Het meisje werd geschorst
voor het vak en liep zo studievertraging op. ‘De
echte straf,’ aldus Duits. Een veel erger geval
was een andere student uit diezelfde klas. Ruim
Affaire-Diekstra
In 1996 kwam hoogleraar psychologie aan de Universiteit Leiden René Diekstra
in opspraak na beschuldigingen van plagiaat. Hij zou hele passages hebben
overgeschreven, maar de beschuldigingen bleken niet houdbaar, mede omdat er geen
heldere definitie van plagiaat bestond. Wel constateerde een onderzoekscommissie dat
zijn wetenschappelijk handelen ‘onzorgvuldig’ was. Diekstra legde zijn functie neer en
trad terug uit het wetenschappelijke leven. Sinds 2004 is Diekstra weer deeltijdhoogleraar
aan de Roosevelt Academy, al ontstond er in april ophef over die benoeming.
negentig procent van zijn tekst bleek gekopieerd
te zijn. Duits: ‘Het was toeval dat ik daarachter
kwam. De jongen bleek hele stukken van een
Engelstalig proefschri te hebben vertaald, een
proefschri dat ik vlak daarvoor had gelezen.
Ook deze student bleek eerder geplagieerd te
hebben en kreeg daarom de hoogste straf: hij
werd een jaar geschorst van de opleiding.’
Het opsporen van plagiërende studenten
gebeurt via het plagiaatcontrolesysteem
Folia Magazine
37

Ephorus – een computerprogramma dat teksten
controleert op overlap met andere teksten uit
de eigen database. Ephorus haalt volgens Duits
wel het topje van de ijsberg ertussenuit, maar
is niet nauwkeurig genoeg om alles te lteren.
‘Een tekst van een student bevat altijd overlap.
Ephorus registreert namelijk alles wat letterlijk
overeenkomt, ook al worden er wel aanhalingstekens
en bronvermeldingen gebruikt. Ook
literatuurlijsten komen vaak overeen. Standaard
is daarom een overlap van zo’n twintig procent.
Als docent ga je dan echt niet iedere keer alle
citaten controleren.’
Een plagiërende student wordt dus niet altijd
betrapt. Hoe zit dat met de wetenschappers zelf?
Zij controleren elkaar op plagiaat via het peer
review mechanism: wanneer een onderzoek ter
publicatie wordt voorgelegd aan een tijdschri,
kijken wetenschappers uit hetzelfde vakgebied
38 Folia Magazine
het onderzoek als het ware na. Zwemmer: ‘Ik
denk niet dat reviewers een artikel door Ephorus
halen, maar zij kennen de literatuur heel goed.
Plagiaat haal je er dan makkelijk uit.’
Een veel groter probleem is volgens Zwemmer
dat ondergeschikte medewerkers niet voldoende
‘Het respect voor het
hele vakgebied staat
op het spel’
credits krijgen voor hun werk. Hij hee als voorzitter
van de Ethische Commissie van de UvA
met twee andere leden van deze commissie een
dergelijke klacht onderzocht. ‘Een wetenschappelijk
medewerker vond dat zijn bijdrage aan
een publicatie onvoldoende werd genoemd. Wij
hebben toen geadviseerd dat het te ver ging om
de medewerker als coauteur op te voeren, maar
de bijdrage aan het onderzoek moest wel worden
vermeld.’ Van de drie klachten die de Ethische
Commissie de afgelopen vier jaar ontving,
was dit de enige die gegrond werd verklaard.
Dat er medewerkers zijn die binnen het wetenschappelijk
bedrijf de fout in gaan, is dus
evident. Dat bedrijf zelf kent echter ook mechanismen
die deze fouten in de hand werken.
Een veelvuldig aangedragen argument is dat de
publicatiedruk aan de wetenschappelijke top
hoog is. Te hoog, volgens sommigen.
Joop van der Pligt, hoogleraar sociale psychologie,
was de promotor van fraudeur Diederik
Stapel toen die in 1997 promoveerde aan de
UvA. ‘Niemand had verwacht dat Diederik zou
frauderen. Hij was een zeer getalenteerd onderzoeker
die zich in korte tijd hele literatuurgebieden
eigen kon maken en doorzien. Ook zonder
te frauderen had hij het ver geschopt.’
Sinds vijien jaar is de publicatiedruk ‘signicant
toegenomen’, aldus Van der Pligt. ‘Diederik
maakt deel uit van de eerste generatie die
in deze veranderende tijd is opgegroeid. Het
systeem is gebaseerd op het binnenhalen van
individuele subsidies, zoals de veni’s, vidi’s en
vici’s van de NWO, en een wetenschapper wordt
beoordeeld op hoe vaak hij wordt geciteerd. De
lat ligt heel hoog.’ Daarnaast is het creëren van
een volledig fraudevrije omgeving niet mogelijk,
aldus Van der Pligt, ‘maar hoe groot de druk
ook is, onderzoeksgegevens mag je gewoon niet
verzinnen. Spelers van Ajax mogen ook niet
ineens scoren met hun handen.’
Volgens Zwemmer is het enige mechanisme dat
echt werkt tegen fraude en plagiaat de angst dat
je carrière volkomen vernietigd is als je wordt
betrapt. Maar uit de zaak Stapel blijkt dat fraude
niet snel wordt ontdekt. Hij rommelde immers
al langere tijd met onderzoeksgegevens.
Zwemmer pleit er dan ook voor dat alle onderzoeksdata
na publicatie worden vrijgegeven. Dat
gebeurt nu lang niet altijd. UvA-psycholoog Jelte
Wicherts vroeg in 2006 de ruwe data op van 141
onderzoeken gepubliceerd in gerenommeerde
psychologische tijdschrien. Na een halaar had
hij maar 27 procent van de opgevraagde data
binnen. En uit een in september gepubliceerd
onderzoek van Wicherts en Marjan Bakker
blijkt bovendien dat ongeveer een op de vijf
statistische berekeningen uit psychologische
vaktijdschrien onjuist wordt weergegeven. Bij
het opvragen van de data van deze onderzoeken
reageerden de wetenschappers die in de fout
gingen ook nog opmerkelijk later.
Wicherts: ‘Dat zijn niet allemaal ernstige fouten,
maar het laat wel zien dat er veel fouten worden
gemaakt. Deze onderzoeken zijn complex, het is
daarom ook niet verwonderlijk. Wat belangrijker
is, is dat we niet het maximale doen om dat
te voorkomen. Met een simpele richtlijn zouden
we een beter controlesysteem kunnen bedenken,
waarbij iedere onderzoeksanalyse door ten
minste één collega moet worden gecheckt. Het
is vergelijkbaar met een copiloot. Die dubbelcheckt
ook alles wat een piloot doet. Dat
moeten wij ook invoeren, want het respect voor
het hele vakgebied staat op het spel.’