Brochure over Diefdijklinie Ruimtelijk Ontwerp - Hollandse Waterlinie

publieksversie
Diefdijklinie
Ruimtelijk Ontwerp
hoofdverdedigingslijn Nieuwe Hollandse Waterlinie
tussen Lek en Waal

Inleiding
De Diefdijklinie is een belangrijke waterkering.
Deze voldoet nu niet aan de
wettelijke veiligheidsnorm en moet dus
verbeterd worden. Daarnaast wordt de
dijk als verkeersonveilig ervaren door veel
aanwonenden en recreanten die op de dijk
fietsen of wandelen. Tot slot heeft de dijk
een rijke militaire historie en zijn er kansen
om die historische elementen ook voor
toekomstige generaties te bewaren.
De dijkversterking is daarom aangegrepen
als een uitgelezen kans om al deze opgaven
te verwezenlijken: Waterschap Rivierenland
maakte een plan voor de verbetering van
de dijk. Dienst Landelijk Gebied maakte in
opdracht van de provincie Gelderland een
ontwerp dat de dijk verkeersveiliger maakt
en tegelijk zorgt dat de militaire historie
in het landschap meer zichtbaar en
toegankelijker is.
Deze brochure werpt een korte blik op dat
ontwerp. Het complete Ruimtelijk Ontwerp
is te vinden op www.hollandsewaterlinie.nl
in de bibliotheek onder de knop Kennis en
Achtergronden. Meer informatie over de
dijkversterking vindt u op
www.waterschaprivierenland.nl.
Unieke samenwerking
De opgestelde plannen kunnen nu uitgevoerd
worden dankzij nauwe samenwerking
met de provincies, gemeenten, het waterschap
en eigenaren langs de Diefdijklinie.
Met het oog op een dijkversterking die niet
alleen veilig, maar ook cultuurhistorisch
verantwoord en verkeersveilig is, stelden
veel partijen geld beschikbaar voor de
uitvoering: het Rijk, de provincies Zuid-
Holland en Gelderland, de gemeente
Lingewaal en Waterschap Rivierenland.
In 2014 zal de dijk weer klaar zijn om de
toekomst in te gaan.
De Diefdijklinie is één lange dijk dwars door de polder, van de Lek bij Everdingen tot aan de
Waal bij Gorinchem. Totale lengte: 23 kilometer. Eigenlijk knipt de Diefdijklinie al eeuwenlang
een groter gebied in tweeën. Mocht ergens in de Betuwe of in de Tieler- en Culemborgerwaarden
tijdens hoogwater een dijk het begeven, dan kan het water niet verder dan de
Diefdijklinie. Zo blijft het aansluitende, grotendeels Zuid-Hollandse gebied (Alblasserwaard
en de Vijfheerenlanden) droog. Ook is de linie ingezet in tijden van oorlog om de vijand uit
het oosten tegen te houden door het onder water zetten van de gebieden ten oosten van de
Diefdijk. De Diefdijklinie maakt dan ook onderdeel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Ligging van de Diefdijklinie tussen de rivieren Lek en Waal

Nieuwe Hollandse
Waterlinie
De Nieuwe Hollandse Waterlinie had één
duidelijk doel: het verdedigen van het
westen van Nederland tegen vijandelijke
legers, door het onder water zetten van het
land. De waterverdediging was een paar
kilometer breed en zo’n 30 tot 60
centimeter diep. Ofwel: zo breed dat de
vijand er niet of nauwelijks overheen kon
schieten en zo ondiep dat de waterplas
onbevaarbaar was en sloten en greppels
onzichtbaar werden. Een ingenieus stelsel
van kanalen, inlaatpunten, gemalen en
dammen zorgde ervoor dat het land in
4 tot 12 dagen (afhankelijk van de
rivierwaterstanden) onder water gezet
kon worden. De meest kwetsbare plekken
in de verdediging waren wegen, spoorlijnen,
dijken en rivieren waar de vijand
kon doorbreken. Deze plekken werden met
kanonnen en geweren verdedigd, vanuit
forten en andere verdedigingswerken.
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is één
van de meest indrukwekkende
verdedigingslinies die ons land heeft
gekend. Over een lengte van 85 kilometer
vormde de linie één systeem met één doel
en één beheerder. Inmiddels is de Waterlinie
op de Voorlopige Lijst voor Unesco-
Werelderfgoed geplaatst.
Het gebied van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie is sinds 2004 een Nationaal
Landschap. Tussen de Lek en de Waal heeft
het gebied een sterk landelijk, groen en
open karakter.
De basis voor de Nieuwe Hollandse
Waterlinie werd gelegd in de Franse
tijd, in 1797, door de directeur der
Hollandse Fortificatiën C.R.T. Krayenhoff.
In 1811 werden zijn plannen door keizer
Napoleon goedgekeurd, maar door
militaire en politieke ontwikkelingen
niet verder uitgewerkt. In het najaar
van 1814 diende Krayenhoff opnieuw
een voorstel in, waarop Koning Willem I
in het voorjaar van 1815 besloot tot
de aanleg van de nieuwe waterlinie.
Daarbij werd onder andere gebruik
gemaakt de eeuwenoude Diefdijk.
Met haar militaire en waterstaats-
kundige werken is de linie het in
Nederland grootste en duurste infrastructurele
project ooit.

Mobilisaties
Herhaaldelijk hing de Nederlandse zelfstandigheid aan een
zijden draadje en kwam het boerenland langs de Diefdijk tijdelijk
onder water te liggen. Zoals in 1870 tijdens de Frans-Duitse
Oorlog, in 1914 met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog,
in mei 1940 bij de Duitse invasie en in 1945 toen de Duitsers de
geallieerden vreesden. Er is nooit slag geleverd om de Waterlinie.
Maar zij gold een tijd lang als een van de meest geduchte
verdedigingslinies van West-Europa.
verleden
Diefdijklinie uitgangspunten
voor het Ruimtelijk Ontwerp
De Diefdijk is een smalle, hoge, steile dijk
met een prachtige oude, verweerde uitstraling.
Ten noorden en ten zuiden van de
A2 kun je zien dat de dijk eind 13e eeuw is
aangelegd als ‘dwarsdijk’: een smalle dijk
die haaks op de rivier werd aangelegd om
van boven komend overstromingswater te
keren. Grote waterplassen, zoals het Wiel
van Bassa en Wiel de Waai, zijn sporen van
de vele dijkdoorbraken die de Diefdijk heeft
ondergaan.
De Diefdijk ontstond omdat er voortdurend
behoefte was aan landbouwgrond in de
Late Middeleeuwen (11e en 12e eeuw).
De wildernis tussen Lek en Linge werd
daarbij voor een groot deel ontgonnen.
De oostelijke ontginningslijn vanuit de
omtrek van Leerdam naar Everdingen
heette de Diefweg.
Wat betekent Diefweg?
In het Middelnederlands is Diefweg
(dief = onderaards) een moeilijk zichtbare
weg in een ruig, drassig gebied. Andere
verklaring van Diefwech is de Griekse
betekenis: dieven betekent weghalen in
het Grieks. Dat kan verwijzen naar het
weghalen van grond waarmee de kade
en later de dijk is gebouwd.

Van Diefweg naar waterkering
Rond 1250 ging de Waal vreselijk tekeer.
Door de wateroverlast besloot men de
Diefweg op te hogen. Voor 1305 was de
weg zo verhoogd dat het een dijk was
geworden. In de eeuwen daarna waren er
overstromingen en dijkdoorbraken. De
overstroming van 1809 spande de kroon,
met veel verwoestingen tot gevolg. Nu
was de tijd rijp voor een gedegen plan!
Ingenieur van Waterstaat Jan Blanken wilde
het centrum van Nederland beveiligen
tegen watersnood. Van Everdingen tot
Gorkum werd de Diefdijklinie vernieuwd.
Ook ontwierp Jan Blanken de technisch vooruitstrevende
waaiersluizen. Daarmee kon je
illustratie: Lex Tempelman
sluisdeuren tegen hoogwater in openen.
Waaiersluizen kwamen bij Werk aan het
Spoel, in Asperen en in Gorinchem. Tijdens
de rampen in 1827 en 1855 was de Diefdijklinie
als waterkering een doorslaand succes.
Waterlinie
Het Fort bij Everdingen en het Werk aan
het spoor bij de Diefdijk, de groepsschuilplaatsen,
kazematten en restanten van
batterijen laten zien dat de Diefdijklinie
een belangrijke functie had in de Nieuwe
Hollandse Waterlinie. Een batterij is een
opstellingsplaats voor een aantal stukken
geschut. Van grof rivierzand - waar een
projectiel meer weerstand in ondervond
- werden op het dijktalud traversen gemaakt,
Vanuit kazematten kon worden gescho-
ten en tussen de kazematten en groepsschuilplaatsen
lagen loopgraven.
Op historische foto’s is te zien dat in
1939 langs de Diefdijklinie loopgraven
zijn aangelegd. Deze lagen aan de voet
van de dijk en waren - vanwege de hoge
grondwaterstand - gemaakt in hopen
grond. De loopgraven zijn allemaal
verwijderd na de oorlog.
met daar tussen kanonnen opgesteld.
Vanaf dit zogenaamde ‘geschutsbanket’ aan
de veiliger, westelijke kant van de dijk, kon
worden geschoten over het ondergelopen
land heen.
heden
Drukte op de dijk
De dijk wordt gebruikt door het vrachtverkeer van de
bedrijven die er aan liggen en is voor een deel sluiproute
tussen de A2 en A15. Op mooie dagen rijden er veel motoren
en zeker zes fietsroutes maken gebruik van de dijk: de dijk
is dus populair, ook bij wandelaars.
Waterkering
Onderzoek heeft uitgewezen dat de Diefdijklinie op 8 van de 23 kilometer
niet voldoet aan de veiligheidseisen; op verschillende plaatsen bestaat
gevaar voor ‘piping’ en de dijk is niet overal stabiel genoeg. Piping betekent
dat water onder de dijk doorstroomt en zand meevoert, waardoor de
ondergrond van de dijk verzwakt. Daardoor kan de hele kering verzakken.
De instabiliteit komt door de materialen die gedurende de lange historie
zijn gebruikt voor de bouw van de dijk, zoals grond uit de omgeving en
plantaardig materiaal.
De weg
De Diefdijklinie is voor bewoners een verbindingsroute naar scholen
en voorzieningen in de omgeving. De dijk wordt - vooral door fietsers,
voetgangers en aanwonenden - als druk en onveilig ervaren. Dat komt
omdat er hard gereden wordt op de dijk. Gevaarlijke plekken zijn de
kruisende wegen, waar door het hoogteverschil het overzicht beperkt is.
De Waterlinie
Samen met historici zijn de nog zichtbare oude Waterlinie elementen opgespoord:
een verzameling batterijen, groepsschuilplaatsen en kazematten
ligt verstrooid langs de dijkweg. De batterijen zijn niet overal meer even
herkenbaar. De meeste zijn afgesleten en verzakt. De oorspronkelijk strakke
vormen zijn in de loop der tijd vervaagd.
Aan de oostelijke kant van de dijk waar het land onderliep (‘inundatievelden’)
zijn destijds opstellingen voor de infanterie gemaakt. De vele
groepsschuilplaatsen en kazematten die nog langs de Diefdijklinie staan,
herinneren hieraan.

uitvoering dijkversterking
toekomst
Waterkering
Het tekenen en rekenen aan de dijkversterkingsmaatregelen
is een proces van
enkele jaren geweest. Deskundigen op het
gebied van waterveiligheid, cultuurhistorie,
ecologie en landschap maakten samen
het plan voor de versterking van de dijk.
In totaal moet 8 kilometer van de 23
kilometer lange Diefdijklinie versterkt
worden. De maatregelen zijn maatwerk.
De verbetering vindt zoveel als mogelijk
in de grond plaats en waar bijzondere
belangen spelen - onder andere door de
nabijheid van huizen, natuurwaarden of
cultuurhistorie - worden damwanden of
kwelschermen geplaatst.
De weg
De wegen op de Diefdijklinie worden gedeeltelijk opnieuw ingericht. Deels voor een
grotere verkeersveiligheid, deels vanwege regulier onderhoud en deels als herstelwerk
na de uitvoering van de dijkverbetering. Er is geen sprake van een totale reconstructie
van de dijkwegen.
Verkeersplateaus worden aangelegd om de kruispunten en de lange, rechte wegen
veiliger te maken. Als weggebruiker word je door de vormgeving van de plateaus geatten-
deerd op batterijen of andere waterlinie elementen langs de dijk. In de op- en afritten
komen inscripties met het bouwjaar van die elementen. Overbodige verkeersborden en
signaleringen verdwijnen. Dat versterkt het sobere en landelijke karakter van de weg.
restanten batterij Nieuwe Zuiderlingedijk

Wiel de Waai
Een wiel is een water dat ontstaan
is na een doorbraak van een rivierdijk.
Ze hebben meestal een beperkte
oppervlakte, maar kunnen wel tot 25
meter diep zijn. Wielen zijn over het
algemeen niet alleen van betekenis
door hun fraaie landschappelijke
karakteristieken, maar zijn vaak ook
voor flora en fauna waardevol.
De Waterlinie
Wat maakt de dijk nu duidelijk onderdeel
van de militaire verdediging? Dat zijn de
batterijen: hier is het grondwerk van de dijk
vroeger zo aangepast dat de waterkering
ook kon dienen als kanonopstelplaats.
In de dijk vind je nog de oude magazijnen
en schuilplaatsen. Herstel van de batterijen
maakt de Diefdijklinie weer herkenbaar
als de hoofdverdedigingslijn die ze was.
De batterijen zijn ook nog eens een vanzelfsprekende
rustplek voor passerende
wandelaars en fietsers. Daarom worden
sommige hersteld en komen er bankjes,
tafels, fietsenrekken. De dijkwegen worden
veiliger voor fietsers. Ook worden twee
typen loopgraven, van de Eerste en
Tweede Wereldoorlog, gereconstrueerd.
Ook wordt gestreefd naar een gevarieerde
wandelroute tussen het Fort bij Everdingen
en het Fort bij Vuren. De route gaat langs
forten, groepsschuilplaatsen en kazematten,
de herstelde batterijen en loopgraven, en
natuurgebieden onderaan de Diefdijklinie.
De nieuwe trajecten in deze route vragen
overleg met vele eigenaren. Daarom wordt
het pad in fases uitgevoerd. De herinrichting
van de weg past bij het sobere karakter van
de Linie, door donkergrijs asfalt, beton en
gebakken klinkers in grijstonen te gebruiken.
Er zijn ook stoere ontwerpen gemaakt voor
bankjes, picknicksets, informatieborden en
hekwerken die straks op en langs de dijk
verschijnen. Dat maakt de Waterlinie
herkenbaarder en minder rommelig.
De wielen – grote waterplassen langs de
Diefdijklinie – herinneren aan vroegere
dijkdoorbraken in het landschap. Wiel de
Waai is straks beter te zien doordat de
beplanting tussen de dijk en het water deels
verwijderd wordt. Hierdoor verbetert ook
meteen de waterkwaliteit. Straks kun je ook
vanaf het geschutsbanket aan de noordkant
vrij naar het water kijken en zijn groepsschuilplaatsen
en kazematten – nu overwoekerd
door bomen en struiken – beter
te zien. Er is zorgvuldig onderzocht waar
beplanting weg kan. Daarbij is ook rekening
gehouden met de vleermuizen die overwinteren
in de groepsschuilplaatsen.
Die hebben namelijk een constante
temperatuur nodig, en de bomen bij de
groepsschuilplaatsen helpen daarbij.

De praktijk:
het herstel van de batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
Batterij Nieuwe Zuiderlingedijk ligt direct ten zuidwesten van Asperen. Er liggen veel verdedigingswerken bij Asperen.
Dat maakt duidelijk hoe belangrijk de Linge was als aanvoerroute van Waalwater om het land onder water te kunnen zetten.
De batterij werd aangelegd in 1848. In 1903 werd het grondwerk
voorzien van een bomvrije betonnen schuilplaats.
Op de bouwtekening van 1901 zie je de karakteristieke schuine
ligging van het ‘geschutsbanket’ op de dijk, gericht op de Linge. Een
geschutsbanket bestaat uit een aantal traversen van aarde,
waartussen kanonnen werden opgesteld.
Op de bouwtekening van 1902 is een schuilplaats ingetekend
in een plattegrond op schaal 1:200. Het onderkomen bestaat uit
een schuilplaats voor manschappen en een verbruiksmagazijn.
In beide ruimten zijn de bergplanken ingetekend. De voorzijde
is voorzien van twee stalen deuren en ramen met stalen luiken.
De batterij Nieuwe Zuiderlingedijk is nog zichtbaar in het landschap:
een met (ruig) gras bedekt grondwerk. Op de hoogtelijnen
kaart kun je de batterij ook duidelijk zien, net als de ligging van
de schuilplaats.
De batterij wordt met behulp van de historische kaarten en maten
hersteld en het grondwerk wordt helemaal bekleed met gras.
Achter op het emplacement wordt een rij bomen geplant.
Er worden geen kanonnen teruggeplaatst maar er komen eenvoudige
betonnen recreatiebanken op de plek waar kanonnen
stonden. Daarin komt informatie over de batterij en omgeving.
De luiken en deuren van de gedekte schuilplaats worden hersteld
en opnieuw geschilderd. De schuilplaats wordt afgesloten voor
publiek en wordt geschikt gemaakt als vleermuisverblijf. Het
terrein krijgt een nieuw hekwerk met een poort. Om de snelheid
van het verkeer te remmen, komt er een verhoogd verkeersplateau
over de hele lengte van de batterij met in de twee drempels de
inscripties van het bouwjaar.

verklarende woordenlijst
Batterijen
Een batterij is een opstellingsplaats voor een aantal stukken geschut.
Geschutsopstelling of geschutsbanket
Een plek waar een of meerdere kanonnen kunnen worden opgesteld.
Groepsschuilplaats
Een groepsschuilplaats, vanwege de karakteristieke vorm vaak ook piramide
genoemd, is een in zwaar gewapend beton uitgevoerd Nederlands militair
bouwwerk bedoeld als schuilplaats voor een groep (10-12 man).
Kazematten
“Bomvrij” onderkomen voor huisvesting van geschut, manschappen en/of voorraden.
Traversen
Een traverse is een aarden wal die meestal loodrecht op de hoofdwal staat en die
bedoeld is om troepen dekking te geven tegen flank- of rugvuur.
Waaiersluis
Waaiersluizen kunnen naar beide zijden het water keren. Door via omloopkanalen
extra water in de sluis te laten, wijzigt de druk op de deuren zodat deze ook tegen
de stroom in open en dicht gedraaid kunnen worden.
Mei 2012 Uitgave: Dienst Landelijk Gebied
Postbus 9079, 6800 ED Arnhem • 026 378 12 00 (ma t/m vrij 9.00 - 17.00 uur)
Vormgeving: buro IK • Oplage: 4.000