Rondkomen in Leiden, 1850-2000 - Historische vereniging Oud ...

RONDKOMEN IN LEIDEN
MOREEL TEKORT
Voor de negentiende-ceuwer waren armoede en armen volstrekt normale
begrippen en men kwam zelden tot bespiegelingen over definities, alleen
over wie er wel of geen recht op bedeling had. Hoogstens bracht men (toen
al) naar voren dat het in Nederland allemaal niet zo erg was, omdat het
elders veelerger was. Sociale zekerheid waseenvoudig armenzorg en armoedebestrijding.
Het begrip 'armen' besloeg ook nog een grote, betrekkelijk amorfe groep
en betrof eigenlijk iedereen onder het niveau van de middenstand en de
geschoolde meesterknecht, voor zover deze tenminste volledig in hun behoeften
konden voorzien. Gehandicapten, ouderen, werklozen, ongeschoolde
fabrieksarbeiders en sjouwerlieden, ze werden allemaal tot die groep gerekend
. Van al die mensen kon men verwachten dat ze op een ofandere wijze
wel eens of zelfs vaak een beroep zouden moeten doen op de bedeling. Het
voornaamste onderscheid dat men maakte, was die tussen 'gewone' armen
en de pauvres honteux, de 'schaamarrnen', mensen uit de midden- en hogere
groepen die tot armoede waren vervallen en die via geheime, hogere bedelingen
min of meer binnen de eigen stand werden gehouden.
De armenzorg zelf was vooral gebaseerd op een mengsel van godsdienstig
gedreven filantropie, de wens de eigen (religieuze) groep bijeen te houden
en de angst voor de dreiging die van die armen uitging: de angst voor
misdaad, opstand, rellen en besmettelijke ziekten, wat Bram de Swaan aanduidt
met de "vier ruiters van de stedelijke apocalyps"." Daarbij voegde
zich, beginnend in de achttiende eeuw, maar vooral in de loop van de
negentiende eeuw, het element van de potentiële bruikbaarheid: hun economische
belang. Armen waren een last, maar zouden, mits goed aangepakt
en opgevoed, ook kunnen bijdragen aan de maatschappelijke rijkdom.
Armoede werd in eerste instantie gezien als een blijk van goddelijke voorzienigheid
(ofzelfs voorbeschikking) ofals het gevolg van een moreel tekort.
In de negentiende eeuw groeide echter ook het besefvan dat sociale groepen
afhankelijker van elkaar waren, dan men eerder geneigd was te geloven.
Daardoor ging de maatschappelijke bovenlaag zich ook meer betrokken
voelen. "
Een eerste spoor hiervan zien we terug in geschriften van de Leidse
fabrikantenzoon Samuel Ie Poole, onder meer wanneer hij een beroep doet
109