46 | internationaal - Rijksgebouwendienst

12 | Deens bureau aan de slag met Strafhof
16 | De vormgeving van beveiliging
26 | Van gymzaal naar rechtszaal
38 | Oude rechtbank Haarlem schittert weer
44 | Een noodkreet over de crisis in de bouw
blad voor de rijkshuisvesting | april 2010 | jaargang 10 | nummer 46
46 | internationaal

34 De M van Koolhaas gaat
er toch komen
53 Longstay Zeeland lijkt
op studentenflat
60 Documenten slavernij in
rijksarchief Zeeland
30 Wereldtentoonstelling
Shanghai kan beginnen
26 Voormalig AIVD-gebouw geschikt voor Libanon Tribunaal
08 Matsier op bezoek in
beroemdste gevangenis van
Nederland
44 Joop van Oosten (BAM)
trekt aan de bel
12 Rijksgebouwendienst
gaat bouw Strafhof
begeleiden
48 Slangtafel
wapen tegen
drugssmokkel
42 Vrouwe Justitia tot
neonbalken gereduceerd
38 Logica in oude rechtbank Haarlem hersteld
23 Erasmus MC voorbeeld
van duurzaam restaureren

Op de cover: Vredespaleis, het internationaal
icoon van Den Haag (foto Marcel Kentin)
smaak, blad voor de rijkshuisvesting, is een
uitgave van de Rijksgebouwendienst. smaak
verschijnt vijf maal per jaar. Het aanvragen van
nummers kan schriftelijk via de Rgd-Infofoon
(IPC 465), Postbus 20952, 2500 EZ Den Haag of
per email info.infofoon@minvrom.nl. Via deze
adressen zijn ook vorige nummers van smaak
te bestellen.
Meer info bij de Rgd-Infofoon 0800-899 11 03
of op www.rijksgebouwendienst.nl.
Abonneren op smaak kan via
info.infofoon@minvrom.nl, via
smaak@pondres.nl, via nummer
0800-899 11 03 of via
www.rijksgebouwendienst.nl
Prijs voor een jaargang is 25 euro,
losse nummers 5 euro.
smaak is te koop bij Selexyz (Amsterdam,
Den Haag, Rotterdam), Atheneum Nieuwscentrum
(Amsterdam) en de NAi Bookshop
(Rotterdam).
hoofdredacteur/eindredactie:
Jaap Huisman
medewerkers aan dit nummer:
Jaco Boer, Rolf de Boer, Liesbeth Fit, Michiel
Hulshof, Linda Huijsmans, Xandra de Jongh,
Egbert Koster, Ben Maandag, Nicolaas Matsier,
Carien Overdijk, Frank van de Poll, Ilse van Rijn,
Anne Versloot, Anka van Voorthuysen.
fotografen:
Roger Dohmen, Joep Jacobs, Marcel Kentin,
Michiel van Nieuwkerk, Maarten Noordijk,
Eran Oppenheimer, Roelof Pot, Wim Ruigrok,
Frans Schellekens, Janine Schrijver, Levien
Willemse.
vormgeving:
Barlock, Den Haag
druk:
DeltaHage, Den Haag
verspreiding:
Pondres, Tilburg
stedenbouw
monumenten
architectuur
architectuurbeleid
kunst
inhoud
04 | Hoofdredactioneel: less is more
nieuws
05 | ICN gaat op in RCE
05 | Tweede ronde onderzoekslabs
06 | Bouw Zwols gerechtsgebouw begonnen
07 | Provada 2010
07 | Nieuwe site Rijksgebouwendienst
07 | Kompas Light verbetert aanbestedingen
08 | Nicolaas Matsier over het Oranjehotel
internationaal
12 | Nieuwe fase in proces Internationaal Strafhof
16 | Beveiliging, een noodzakelijk kwaad
19 | Duurzame stad is compact en autoluw
23 | Erasmus MC voorbeeld van duurzaam renoveren
26 | Voormalige AIVD-gebouw geknipt voor tribunaal
30 | Nederlands paviljoen voor Shanghai is klaar
32 | Grafische kunst van Andreasen in Letterkundig museum
34 | Den Haag stemt in met De Kies van Koolhaas
andere smaken
38 | Rechtbank Haarlem tot in de puntjes gerestaureerd
42 | Spencer Finch minimaliseerde Vrouwe Justitia
44 | Joop van Oosten (BAM) wil de bouwminister terug
48 | Hoe de slangtafel drugssmokkel tegengaat
50 | Landgoed Soestdijk was speels en verrassend
53 | Landschap en architectuur zijn een in longstay Zeeland
57 | Nationaal Historisch Museum: nog geen gebouw, wel een plan
60 | De rijksarchieven, deel 2: de zwarte kant van Nederland
64 | Ziekenbarak veranderd in bed and breakfast
66 | Boeken: Rijkswaterstaat, Vlaamse bouwmeester, TBS Kliniek Almere
nasmaak
68 | Jan van Gils, Tweede Kamer

stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
4
TEKST: jaap HuiSman
FOTOGRAFIE: lEViEn willEmSE
Roerige tijden in Den Haag. Nauwelijks
is de politiek bekomen van de
val van het kabinet, of de partijen
moesten zich in snel tempo gaan
opmaken voor nieuwe verkiezingen.
Voor sommige komen die misschien
te vroeg, voor andere juist precies op
tijd: op 9 juni zal Nederland het
weten. Welke kleur neemt de coalitie
aan en, waarschijnlijk nog belangrijker,
welke ingrepen zal die gaan
plegen om de gevolgen van de crisis
zo veel mogelijk weg te werken?
Voor 18 miljard bezuinigen was de
opdracht aan twintig ambtelijke
werkgroepen. Ze kwamen vlak voor
Pasen met voorstellen en ideeën, die
je zou kunnen beschouwen als een
handreiking aan de politiek. Hoe
pijnlijk de ingrepen ook zullen zijn, ze
kunnen ook kansen bieden, bijvoorbeeld
op bestuurlijke vernieuwing,
op enig geschoffel in het subsidieveld
en het omver kegelen van
heilige huisjes. In de kranten werd
dat laatste al samengevat onder de
noemer het H-woord: durven
partijen het aan de hypotheekrenteaftrek
af te schaffen of anders bij te
van de
redactie
Less is more
stellen? Reden voor De Telegraaf om
in chocoladeletters uit te roepen dat
de woningmarkt hierdoor helemaal
zal instorten.
Die woningmarkt staat er inderdaad
niet best voor. Burgers durven niet te
verhuizen, bang als ze zijn dat hun
huis niet verkocht zal worden;
projecten worden op de lange baan
geschoven, sommige architectenbureaus
hebben de helft van hun
mensen moeten ontslaan, de bouw
kreunt en klaagt – zo valt in deze
editie van SMAAK te lezen in het
interview met Joop van Oosten,
voorzitter van de raad van bestuur
van de BAM-groep. Op de rijksbegroting
zijn de uitgaven van het
ministerie van VROM angstig klein
als je ze vergelijkt met gezondheidszorg
en onderwijs. Het is dan ook
niet verwonderlijk dat de ambtelijke
werkgroepen juist bij die big spenders
hun winst proberen te zoeken. Bij
VROM valt gewoonweg niet zo veel
te halen.
De ambtelijke werkgroepen hebben
zich geconcentreerd op de posten
waar iets te snijden valt, niet met
een kaasschaaf maar met een
slagersmes. Er zijn geen voorstellen
gedaan om te investeren, terwijl het
denkbaar is dat daar op langere
termijn resultaten zijn te boeken.
Hoe verlos je de bouw van zijn status
als zorgenkind? In België is de btw bij
de aankoop van woningen afge-
schaft, zodat er een drempel is
weggehaald. De crisis snijdt daar
veel minder diep in de samenleving,
getuige de grafieken die de dagbladen
regelmatig publiceren over de
ontwikkelingen in de EU. Er zijn ook
andere middelen te verzinnen, zoals
het tijdelijk afschaffen van de
overdrachtsbelasting, het bestrijden
van ‘scheef wonen’, zodat burgers
met een hoger inkomen makkelijker
doorstromen naar een koophuis. De
woningmarkt zit ernstig op slot,
klaagt de sector al jaren – en je hoeft
maar te kijken naar leegstand in
nieuwbouwwijken en de hoeveelheid
te koop-bordjes om daarin je
gelijk te vinden.
Het lijkt me dan ook een interessante
en uitdagende opdracht aan
een nieuw kabinet dat hoogstwaarschijnlijk
pas eind 2010 zal aantreden.
Hoe de bouw, maar ook de
consument uit de impasse te
trekken? Hoe de werkloze architectuurtalenten
weer uit de kaartenbakken
van het UWV te bevrijden?
Misschien moet er inderdaad minder
strikt omgesprongen worden met de
Europese regelgeving bij aanbesteding
en helpen stimulerende
maatregelen als studieopdrachten,
nog meer stageplaatsen en werkbeurzen.
Bezuinigingen als gevolg van een
crisis hoeven niet erg te zijn, schrijft
columnist Pieter Hilhorst in de
Volkskrant van 6 april. Ze kunnen
bevrijdend werken en nieuwe
creativiteit aanwakkeren, mits ze
gekoppeld zijn aan een visie op de
maatschappij – hoe willen we dat die
eruitziet, wat voor soort overheid
verlangen we? Less is more, bepleit
Hilhorst, en dat is een prikkelende
gedachte. De komende maanden
kunnen daarom wel eens interessant
worden – een tijd van keuzes maken
en prioriteiten stellen. Het vraagt om
politici met daadkracht. Het is
jammer dat de Dag van de Bouw net
voor de verkiezingen valt (5 juni),
anders zou de sector weten waar ze
aan toe is.

nieuws
FOTOGRAFIE: Eran OppEnHEimEr
Tweede ronde
onderzoekslabs
van start
Taken ICN gaan naar RCE
Het Instituut Collectie Nederland
gaat, als alles volgens plan verloopt,
op in de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed. Er wordt naar
gestreefd om ‘de samenvoeging’ per
1 januari 2011 een feit te laten zijn.
Het is een voorgenomen besluit van
de Minister, zegt voorlichter Marina
Raymakers, waarover nu een advies
Rijksbouwmeester Liesbeth van der
Pol roept ontwerpers op zich in te
schrijven voor de tweede ronde van
het Onderzoekslab. Deze pijler van
Nederland wordt anders biedt jonge,
werkzoekende ontwerpers de kans
om betrokken te blijven bij hun vak
en te werken aan toekomstige
opgaven op het gebied van de
ruimtelijke inrichting van Nederland.
In maart zijn in het Atelier van de
Rijksbouwmeester in Den Haag de
nieuwe onderzoeksvragen bekend
gemaakt.
De tweede ronde is medio april van
start gegaan en biedt plaats aan 85
deelnemers in zeven Labs, die
parallel in diverse plaatsen van
wordt gevraagd aan een commissie
van de twee ondernemingsraden. In
de vernieuwde opzet verhuist een deel
van de organisatie, ca. 25 mensen,
vanuit de Gabriel Metsustraat in
Amsterdam naar het kantoor van de
RCE in Amersfoort. Het betreft de
afdelingen Kennisdistributie,
Communicatie en Bedrijfsvoering. In
Nederland plaatsvinden. Binnen de
labs zal onder meer onderzoek
worden verricht naar de gezonde,
ideale basisschool, topdorpen als
antwoord op krimp en ligt Nederland
op de ontwerptafel bij een samenwerking
van de drie Technische
Universiteiten van Nederland.
Meer nog dan in de eerste ronde
vereisen de onderzoeksvragen een
multidisciplinair team. Nederland
wordt anders is op zoek naar creatief
talent, met een gezonde dosis
nieuwsgierigheid, enthousiasme en
een onderzoekende geest. Daarom
zijn, naast ontwerpers, ook aanverwante
vakgenoten als stedenbouwkundigen,
planologen, sociologen en
Amsterdam blijft de afdeling Kennis
met de onderzoekers en de laboratoria
dat sinds 2008 opereert in het
Ateliergebouw, het verbouwde
Veiligheidsinstituut tegenover het
Rijksmuseum. In Rijswijk blijft de
afdeling Collectiebeheer en de
collecties die daar beschikken over
een enorm depot.
ICN en RCE gaan één organisatie
vormen, hét kennisinstituut op het
gebied van cultureel erfgoed. De
samenvoeging betekent sluiting van
het pand aan de Gabriel Metsustraat
dat volgens Raymakers toch al toe
was aan een verbouwing. Bij ICN
werken ca 100 mensen (87 fte).
De kracht van het ICN is de aanwezigheid
van specialistische kennis op
het gebied van behoud en beheer
van roerend erfgoed, het uitstekende
beheer en zichtbaarheid van de
collectie, de interdisciplinaire werkwijze,
de kennisspreiding door middel
van bv publicaties en lezingen, een
unieke boekencollectie op het gebied
van conserveringswetenschap en de
passie en professionaliteit van de
medewerkers.
architectuurhistorici uitgenodigd om
zich in te schrijven.
Nederland wordt anders is een
zoektocht naar nieuw elan en nieuwe
werkvormen in de ruimtelijke sector.
Via de ideeënprijsvragen ‘Zo wil ik
wonen’ en ‘De verticale stad voor
gezinnen’, ontwikkelcompetities en
het onderzoekslab wordt (jong)
ontwerptalent uitgedaagd en het
vakinhoudelijk debat gevoed. Nederland
wordt anders wordt gesteund
door de ministeries van OCW, VROM
en LNV, de TU Delft, de TU Eindhoven,
de Universiteit Twente en
diverse gemeenten, woningcorporaties
en organisaties als de BNA en de
Neprom.
55

stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
6
Met de onthulling van zes bijzondere
panelen met tekeningen van
leerlingen van drie Zwolse scholen is
onlangs symbolisch de nieuwbouw
en renovatie van het gerechtsgebouw
van start gegaan. De panelen
zijn geplaatst langs het bouwterrein
en hebben als thema ‘Ruimte voor
recht’. Bij de onthulling brachten
minister van Justitie Ernst Hirsch
Ballin, directeur-generaal van de
Rijksgebouwendienst Peter Jägers en
de president van de Zwolse rechtbank,
Robert Croll, een toast uit.
Robert Croll, toonde zich blij met de
start van de nieuwbouw die na
enkele jaren vertraging nu toch
begonnen is. ‘Vier locaties smelten
samen tot een. Collega’s die tot dan
toe onder een verschillend dak
huisden, komen bij elkaar. Dit
betekent een enorme stimulans
voor de collegialiteit, de kwaliteit en
de sfeer van onze organisatie, om
nog maar niet te spreken over de
verbetering van efficiency en
doelmatigheid van de rechtspraak in
Zwolle.’ Hirsch Ballin was verheugd
dat na jaren van plannen maken
eindelijk gebouwd kan worden.
‘Allereerst ligt het gerechtsgebouw
aan de rand van het centrum van
Zwolle en is hierdoor makkelijk
bereikbaar. Toegankelijkheid is een
voorwaarde voor rechtspraak die
ons voor ogen staat. Rechtspraak
hoort midden in de samenleving.’
Jägers, ten slotte, vindt dat het
gerechtshof het proces symboliseert.
‘Van een gesloten, naar binnen
gerichte bestaande bouw, naar een
open, transparante op de omgeving
gerichte nieuwbouw. Met het nieuwe
gerechtsgebouw krijgt Zwolle een
van de meest duurzame rechtbanken
van Nederland.’
DG Rijksgebouwendienst Peter Jagers
verricht de openingshandeling in Zwolle
(boven), onder samen met minister
Kirsch Ballin en rechtbankpresident Croll.
(foto: Eran Oppenhaimer)
Nieuwbouw
Zwolse hof
begonnen
Er is een lange weg afgelegd naar de
uitbreiding van het Zwolse gerechtsgebouw.
Het bestaande gebouw van
de architect Jo Kruger stamt uit 1977.
Vanaf 1996 overlegden de gemeente
Zwolle, de Rijksgebouwendienst en
het arrondissement Zwolle-Lelystad
over uitbreiding, maar de eerste
ontwerpen konden niet op een warm
onthaal rekenen. Dat is veranderd
met het laatste ontwerp van
architect Rob Hootsmans, waar
gebruikers, omwonenden en
belangengroeperingen intensief
betrokken waren. Verschillende
vlakken en hoogtes van de gevel
worden bepaald door de omliggende
bebouwing. Hierdoor vormt het
nieuwe gebouw straks een vloeiend
onderdeel van de omgeving. De
nieuwbouw wordt naar verwachting
eind 2012 opgeleverd, daarna komt
de renovatie van het Kruger-gebouw
aan bod.

Op 8,9 en 10 juni is het weer zover:
dan verzamelen alle vastgoedprofessionals
zich op de Provada, de
belangrijkste vastgoedbeurs van
Nederland. Ook de Rijksgebouwendienst
is met een stand aanwezig in
de Amsterdamse RAI.
Op de Provada van 2009 is uitgebreid
het thema Duurzaamheid op
de agenda geplaatst met een extra
ruimte ‘Provada Green Market’. De
PROVADA Green Market vormde het
centrum van wat ‘de drie duurzame
dagen’ genoemd werd. Leden van de
DGBC (Dutch Green Building Council)
hadden de gelegenheid hun kennis
Nieuwe website
Rijksgebouwendienst
Kompas Light moet
aanbestedingen
vereenvoudigen
en projecten te etaleren naar de
bezoekers en standhouders van de
PROVADA. Tevens konden organisaties
met innovatieve en duurzame
productoplossingen voor de
vastgoedsector zich presenteren. Dit
kon door middel van diverse stands
en showcases. Hieraan was ook de
Innovator Pitch 2009 gekoppeld.
Provada 2010 Belastingdienst huurt
‘Het Boek’
Met ingang van 1 april is een nieuwe
website van de Rijksgebouwendienst
in de lucht gegaan. Daarop staan niet
alleen de projecten van de Rijksgebouwendienst
maar ook een
bladerbare versie van SMAAK.
Het lag in de lijn der verwachting dat
dit onderwerp ook op de Provada
2010 onder de aandacht wordt
gebracht. Tijdens een drietal fora
wordt ingegaan op de tegenstelling
nieuwbouw/bestaande bouw; wat
is betaalbaar en haalbaar? Ander
actueel onderwerp is de binnenstedelijke
gebiedsontwikkeling,
terwijl verder ingegaan wordt op de
locatiekeuze: langs de snelweg of
juist bij een openbaar vervoerknooppunt.
Het Cradle to Cradleprogramma
gaat dit keer in op de
duurzaamheidsmogelijkheden in de
zorg en bij ziekenhuizen (zie verder
in SMAAK Erasmus MC Rotterdam).
Op verzoek van der rijksbouwmeester
heeft voormalige rijksadviseur
Jan Brouwer knelpunten
en oplossingen bij het Europees
aanbesteden in kaart gebracht.
De concrete voorstellen zijn begin
december 2009 in een publicatie
aangeboden aan de VNG, omdat
gemeenten een cruciale rol vervullen
bij publieke opdrachten. Alle
betrokken partijen zijn het met
elkaar eens dat de aanbestedingspraktijk
beter en overzichtelijker
moet worden. Dit heeft geresulteerd
in Kompas Light, opgezet samen met
Architectuur Lokaal – waar het
Steunpunt Architectuuropdrachten
& Ontwerpwedstrijden is ondergebracht.
Kompas Light is een digitale
Het Belastingkantoor in Amsterdam
Sloterdijk kan het gebouw de Knip
weer vijftien jaar huren. Directeur
Eva Klein Schiphorst van de
Rijksgebouwendienst en Johan
van der Blom van eigenaar Ping
Properties tekenden het nieuwe
huurcontract op 31 maart. Projectleider
Peter van Heun vindt zijn glas
champagne ‘welverdiend’.
Het gebouw, dat in de volksmond
ook wel het Boek wordt genoemd,
is vijftien jaar geleden voor de
Belastingdienst gehuurd. De
belastingdienst tekent nu voor
vijftien jaar bij. ‘Een mijlpaal’, zegt
projectleider Peter van Heun. De
onderhandelingen over de huurprijs
hebben lang geduurd. In 2004 vroeg
de Rijksgebouwendienst een
huurprijstoetsing aan, maar met
de toenmalige eigenaar is geen
overeenstemming bereikt over
de huurprijs.
handleiding voor het opstellen van
de aanbestedingsleidraad voor
architectendiensten. Deze is
eenvoudig te lezen en te gebruiken,
vandaar de term ‘light’. Het streven
is dat deze nieuwe handleiding door
zoveel mogelijk betrokken partijen
erkend en gebruikt gaat worden.
Het Steunpunt moet niet alleen
Kompas Light actualiseren en
uitbreiden, het speelt ook een rol bij
het centraal verstrekken van actuele
en uniforme informatie. Verder
houdt het Steunpunt de aanbestedingsprocedures
in de gaten en
communiceert met opdrachtgevers
om problemen te voorkomen. Ten
slotte is het belast met klachtenafhandeling.
Deze steunverlening is
Het eigendom is vorig jaar overgegaan
naar Ping Properties. Daarmee
is nu een nieuw contract gesloten.
Van Heun: ‘Het is een bijzonder
contract, waarbij ook afspraken zijn
gemaakt over het onderhoud voor
de komende jaren: een zogenaamd
service level agreement.’ De staat
van het pand is niet eerder op zo’n
gedetailleerde wijze vastgelegd.
Afgesproken is dat er koudewarmte
opslag komt en dat er straks
energielabel B wordt afgegeven.
‘Voor een ouder pand is dat heel
wat.’
‘Ik ben ontzettend blij dat het nu
rond is. Anderhalf jaar geleden heb
ik dit onderwerp van een collega
overgenomen als vierde of vijfde in
de rij. Ik had me tot doel gesteld om
de klus af te ronden. Dat is gelukt,
dus ik heb wel een glas champagne
verdiend.’
nodig omdat vooral jonge en
startende bureaus misgrijpen naast
een opdracht vanwege de strenge
aanbestedingseisen. Zij moeten
meer kansen krijgen – iets dat door
een overzichtelijke standaard in de
vorm van Kompas Light kan helpen.
Nu Kompas Light is erkend door
uiteenlopende partijen, zoals de
VNG< BNA, Neprom, Pianoo en
Economische Zaken is een belangrijke
stap gezet naar aanvaardbare
en werkbare voorwaarden voor
verschillende partijen. Het advies
van de rijksbouwmeester is onlangs
aangeboden aan de minister van
VROM.
7

8
stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst column onderwerp
wauw
gebouw
TEKST: nicOlaaS matSiEr
FOTOGRAFIE: wim ruigrOk
De zes nul een
Op zijn trektocht door historisch gebouwd
Nederland is Nicolaas Matsier aangekomen bij
de Scheveningse gevangenis, een schepping van
architect Metzelaar. Vele veranderingen heeft de
gevangenis ondergaan, de laatste is de special unit
voor verdachten van oorlogsmisdrijven. Maar de
gevangenis zal altijd synoniem zijn met cel 601,
waar Jan Campert zijn beroemde oorlogsgedicht
schreef.
De oude monumentale poort.
De oude Grieken noemden de
Zwarte Zee, berucht om haar
stormen en schipbreuken, de Pontos
Euxeinos: de gastvrije zee. Het is een
klassiek voorbeeld van een eufemisme.
In de Tweede Wereldoorlog
moet iemand uit de kringen van het
verzet op het briljante idee zijn
gekomen om de gevangenis in
Scheveningen het Oranjehotel te
noemen. Het is een benaming
waarin, net als in het oude Griekse
eufemisme, zowel bezwering als
hoop doorklinkt. Het is ook een
ijzersterk blijk van sarcasme. De nare
dingen moeten niet ook nog eens
een nare naam hebben.
De Scheveningse gevangenis,
ontworpen in 1882, vier jaar later in
gebruik genomen, heeft sindsdien
talrijke verbouwingen gekend. De
gebouwen hebben meerdere
justitiële functies en bijbehorende
benamingen gehad. Van Huis van
Bewaring, Gevangenis, Strafgevangenis,
Bijzondere Strafgevangenis,
tot en met Penitentiaire Inrichting en
United Nations Detention Unit. Zulke
neutrale en grijze aanduidingen
horen bij instellingen en organisaties.
De kleurrijke bijnaam Oranjehotel,
slechts vier jaar in effectief gebruik
geweest, is eruit gesprongen en
gebleven.
Een gevangenis is van begin tot eind
mensenwerk. Het duingebied direct
ten noorden van de gevangenis, de
Waalsdorper Vlakte, is dat niet. Het
is in elk geval geen ‘aangelegde
natuur’. Het is de dichter Armando
geweest die de kwalificatie ‘schuldig
landschap’ bedacht heeft voor
plekken in de min of meer vrije
natuur met een oorlogsverleden.
Oorden zoals de Waalsdorper Vlakte
zijn ‘guilty by association’.
De Waalsdorper Vlakte, tot 1941
onschuldig, heeft een zwarte
omranding gekregen. Hier hebben
immers de executies plaatsgevonden.
Allereerst die van de dappere
mannen over wie het gaat in het
bekendste Nederlandse gedicht uit
de oorlog, ‘Het Lied van de Achttien
Dooden’. Na hen zijn er nog ettelijke
honderden anderen geweest die de
gevangenis en het leven vaarwel
hebben gezegd in dit stuk van de
duinen. De naam Waalsdorper Vlakte
is daarvan nooit meer losgekomen.
Gewoonlijk richt een gevangenis niet
het woord tot de voorbijganger. De
Penitentiaire Inrichting Haaglanden
(het woord gevangenis is door
justitie in de ban gedaan) doet dat
wel. Als je langs de hoge muur loopt
die hoewel hij blind is toch uitziet op
de Waalsdorper Vlakte kom je eerst
een plaquette tegen met enkele
dichtregels en een eind verderop ook
nog een gebeeldhouwd reliëf met
een sonore tekst.
De gevangenismuur doet dus
enigermate aan geschiedschrijving,
althans aan het onderhoud van het
historisch bewustzijn, en dat is goed.
Maar je kunt niet zeggen dat de
gevangenis ermee te koop loopt. Het
is de zijkant en je moet weten wat je
zoekt. Als je afloopt op wat vroeger
de monumentale hoofdingang was,
of op de huidige – honderd procent
onmonumentale – nieuwe een
eindje verderop, dan zullen die twee
ingangen je wat dit betreft niet
wijzer maken.
Wat de bezoeker enorm opvalt: hoe
saai die nieuwe ingang is, vergeleken
bij de oude monumentale poort. Die
poort is zo goed als het enige dat
nog resteert van het oorspronkelijke
gebouw. Aanvankelijk heeft de
gevangenis als een vreemd neokasteel
midden in de duinen gelegen.
Musea, gasfabrieken, gevangenissen
– tegen het eind van de negentiende
eeuw konden die er allemaal
neomiddeleeuws uitzien, al dan niet

met een snufje neorenaissance.
De twee flankerende torens, met
hun transen en hun schietgaten, zijn
een soort signatuur geworden van
de architect. In precies dezelfde
vorm zijn ze te zien in nog drie
andere gevangenissen van de hand
van rijksbouwmeester J.F. Metzelaar:
in Groningen, Arnhem en Breda. Hij
en na hem zijn zoon, W.C. Metselaar,
ook rijksbouwmeester geworden, je
zou haast aan erfopvolging denken,
hebben het leeuwendeel van de
justitiële gebouwen in Nederland
ontworpen. Wat zij tussen 1870 en
de Eerste Wereldoorlog bedachten,
staat voor het grootste deel nog
stevig en stijlvol overeind.
Eenmaal binnen in de gevangenis is
er helemaal niets meer dat de
bezoeker aan deze fraaie buitenkant
en aan de jaren van de Metzelaars
herinnert. De diverse afdelingen van
het huis van bewaring, de gevangenis,
de strafgevangenis, de detention
unit, plus het enige penitentiair
ziekenhuis dat Nederland rijk is – ze
zijn of ze worden ongenadig
verbouwd en gesloopt.
Het wordt de schrijver van deze
column en de fotograaf vergund
vanuit de verte een blik te werpen op
de luchtkooi die bestemd is voor de
ongeveer vijftig gedetineerde
ex-politici en ex-militairen uit wat
voorheen Joegoslavië was. Verdacht
van oorlogsmisdaden, etnocide en
nog het een en ander staan zij
terecht voor het elders in Den Haag
gevestigde tribunaal. In dit stuk
gevangenis en dus ook in deze
luchtkooi hebben de Verenigde
Naties het voor het zeggen, daar
mag geen gewone burger in.
Wij eindigen onze visite met de tot
monument verklaarde Zes Nul Eén.
Waar de gevangenis toch al geen
vrolijke omgeving is – met al dat
koude kunstlicht, dat hoge matglas,
die tralies, die tegels, dat beton, die
blinde muren, die lange gangen, die
van elke grasspriet verstoken
binnenplaatsen, die eindeloze reeks
van zware deuren die met het
bijbehorende sleutelgerammel
geopend worden en met de
bijbehorende dreun achter je in het
slot vallen – is daar dan die ene cel.
Die ene cel, gelegen midden in weer
zo’n gang, zorgvuldig in de oorspronkelijke
staat gehouden dan
wel teruggebracht. Met de oude
attributen en het oude nummer.
Honderden gevangenen hebben
vanuit cellen zoals deze hun laatste
gang gemaakt, naar het poortje in de
muur, en naar buiten, de Waalsdorper
Vlakte op, om daar doodgeschoten
en in de grond gestopt te
worden.
Jan Camperts ‘Het Lied der Achttien
Dooden’ begint – zie hieronder –
heel plastisch met de maten van ‘een
cel’. Dat de Zes Nul Eén in werkelijkheid
twee keer zo groot blijkt te zijn,
ongeveer vier bij twee, zal er voor de
lezer van het gedicht misschien niet
echt aan af- of toedoen. De
celruimte van Camperts gedicht
heeft allicht tot doel om de stap naar
het formaat van een graf te kunnen
zetten. Hoe kleiner de cel, hoe
dichterbij het graf. Een geval van
dichterlijke vrijheid. Maar in cel 601
zal elke bezoeker die het gedicht
kent toch even denken dat hij op de
plaats van handeling is aangekomen.
Eén van de cellen is in de oorspronkelijke
staat gehouden.
Nu ja: handeling – wat heet handeling,
in het geval van iemand die zijn
executie afwacht.
Campert schreef het gedicht – op de
geciteerde strofe volgen er nog zes –
nadat hij in de illegale krant Het
Parool een berichtje gelezen had
over de executie op 13 maart 1941.
Hij was zelf nog gewoon vrij man.
Maar hij gaf één van de achttien,
plaatsvervangend, een stem. Er
peinst een anonieme ik in het
gedicht. Gefusilleerd werden vijftien
Geuzen, leden van de allereerste
Nederlandse verzetsgroep, uit
Rotterdam en omstreken, plus drie
Februaristakers, uit Amsterdam.
Het gedicht werd een paar weken
later gepubliceerd, eveneens in Het
Parool, en daarna nog eens in het
illegale Vrij Nederland. Vanzelfsprekend
niet met Camperts naam
eronder. Pas na het bekend worden
van zijn dood in een Duits kamp (12
januari 1943) kon de naam van de
auteur er zonder risico bij. Uitgegeven
als rijmprent werd het gedicht
vervolgens de illegale bestseller die
het startkapitaal heeft geleverd voor
de ondergrondse uitgeverij De
Bezige Bij.
‘Een cel is maar twee meter lang / en
nauw twee meter breed, / wel kleiner
nog is het stuk grond, / dat ik nu nog
niet weet, / maar waar ik naamloos
rusten zal, / mijn makkers bovendien,
/ wij waren achttien in getal, /
geen zal den avond zien.’
De cel van het gedicht is een
verbeelde cel, dat is waar. En de Zes
Nul Eén is echt. Maar het is de
verbeelde cel die de echte een beetje
minder leeg kan maken.
9

monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
10 stedenbouw
internationaal
Geleidelijk aan worden de ambities van Den Haag om the international capital of justice te
worden, ingevuld. Begin maart werd de knoop doorgehaakt over de nieuwbouw van het Internationaal
Strafhof dat naar een ontwerp van de Deense architecten schmidt hammer lassen
gebouwd zal worden op het terrein van de Alexanderkazerne. Dat gaat deel uitmaken van een
internationale zone, met niet alleen hoofdkantoren van instellingen en organisaties maar ook
met faciliteiten voor de buitenlandse werknemers. De Rijksgebouwendienst zal in veel gevallen
een belangrijke rol spelen als ‘ facilitator’ van bepaalde opgaven, dat kan bestaat uit het verkrijgen
van vergunningen, het overleg met de gemeente, het begeleiden van de bouw.
De internationale status van Den Haag krijgt dus gestalte, ook met een markant ontwerp van
OMA (Rem Koolhaas) op het Koningin Julianaplein, en het knap verbouwde AIVD-kantoor ten
behoeve van het Libanon Tribunaal. En dan is er de wereldtentoonstelling van Shanghai die op
1 mei haar poorten opent: daar zal het Nederlandse paviljoen (centraal op deze overzichtsfoto),
zo voorspellen nu al sommigen, een blikvanger zijn. Reden te meer om deze editie van SMAAK te
wijden aan kansen en ontwikkelingen die Nederland in het buitenland op de kaart zetten.

architectuur architectuurbeleid
huisvesting
12 Deens
Rijksgebouwendienst
geeft Nederlands
gastheerschap vorm
bureau gaat
Internationaal Strafhof bouwen
internationaal
TEKST: bEn maanDag
FOTOGRAFIE: rOElOf pOt
ARTIST IMPRESSIONS: ScHmitt,
HammEr, laSSEn
Boven: de Deense architecten schmitt,
hammer, lassen.
p.13 boven: maquette van het winnend
ontwerp.
onder: de architecten samen met
vertegenwoordigers van het ICC.
De Rijksgebouwendienst is nauw betrokken geweest bij de voorbereiding van de nieuwbouw en
de architectenselectie van het Internationaal Strafhof, die uiteindelijk is gewonnen door het
Deense bureau schmidt hammer lassen. Na die uitkomst blijft de Rijksgebouwendienst bij de
bouw van het strafhof betrokken, maar in een andere, meer faciliterende rol. Binnen de dienst is
het Atelier Huisvesting Internationale Organisaties het aanspreekpunt voor buitenlandse
instellingen die zich in Nederland te vestigen of al gevestigd zijn. Projectmanager Roel van der
Mark en Rogier Bekkers, projectdirecteur van het Atelier, blikken terug en kijken vooruit.
Met de afronding van de architectenselectie
voor de permanente
huisvesting van het Internationaal
Strafhof (International Criminal
Court, ICC) is voor de Rijksgebouwendienst
een enerverende periode
ten einde gekomen. ‘Nu begint het
eigenlijke project,’ zegt Roel van der
Mark. Ook bij dat ‘eigenlijke project’,
de bouw van het nieuwe ICC-complex
op het door duinen omgeven
terrein van de Alexanderkazerne aan
de Waalsdorperweg in Den Haag,
blijft de Rijksgebouwendienst nauw
betrokken.
Terugblikkend zien Roel van der
Mark en Rogier Bekkers de bijeenkomst
van de jury voor de architec-
tenselectie eind oktober 2008 als het
voorlopige hoogtepunt in de
ontwikkeling van het permanente
onderkomen van het ICC. In de
benedenzaal van het Museon wees
de jury, onder voorzitterschap van
rijksbouwmeester Liesbeth van der
Pol en bestaande uit internationaal
bekende architecten, vertegenwoordigers
van staten die in het ICC
deelnemen en vertegenwoordigers
van het ICC zelf, drie winnende
ontwerpen aan uit de negentien
inzendingen. Deze waren na een
selectie uit 171 architectenbureaus uit
de gehele wereld overgebleven.
Kurken knalden van de champagneflessen
toen op vrijdagmiddag 31
oktober 2008 het winnende drietal
bekend werd: Ingenhoven Architects
uit Duitsland, schmidt hammer
lassen architects uit Denemarken en
Wiel Arets Architects uit Nederland.
Begin dit jaar bleek, na afsluiting van
de onderhandelingsfase door het
projectbureau van het ICC, welk van
de drie bureaus het ontwerp voor
het ICC-onderkomen mag maken. De
keuze van het ICC is gevallen op het
Deense bureau schmidt hammer
lassen.
kOrtE tErmijn
De Rijksgebouwendienst is sinds
begin 2002 betrokken bij de
huisvesting van het Internationaal
Strafhof. ‘Het ICC is in 2002 begonnen
met zijn werk in Den Haag,’ zegt

Van der Mark. ‘Het heeft toen een
tijdelijke huisvesting betrokken op
bedrijventerrein Binckhorst, in de
Haagse Arc, het vroegere hoofdkantoor
van KPN. Het probleem was
alleen dat er geen rechtszaal in het
gebouw zat. Die moest op heel korte
termijn worden gemaakt, maar er
was in feite geen programma van
eisen noch een projectteam. Het was
een kwestie van snel keuzes maken.
We hebben in hoog tempo een
projectteam geformeerd en zijn aan
de slag gegaan. Het resultaat was
dat in 2004 de rechtszaal kon
worden opgeleverd.’
Terwijl de aanpassing van de
tijdelijke voorziening in volle gang
was, begon ook het nadenken over
een mogelijke permanente huisvesting
van het ICC. Nederland had als
gastland onder meer op zich
genomen om een stuk grond
beschikbaar te stellen en de
architectenselectie voor de nieuwbouw
te verzorgen. Het ministerie
van Buitenlandse Zaken, de
Rijksgebouwendienst en de
gemeente Den Haag als meest
betrokken overheidspartijen
presenteerden het ICC een stuk
grond dat deel uitmaakte van de
Alexanderkazerne. ‘Er was toen ook
nog geen echt programma van eisen
voor de permanente huisvesting,’
herinnert Van der Mark zich.
‘Ambities voor een wereldwijde
Artist’s impressions van het toekomstige
ICC, de manier waarop het gebouw in de
omgeving staat.
architectenselectie waren er al wel,
men wilde liefst zo snel mogelijk
beginnen met een “architectenconcours”.’
Toen duidelijker werd welke eisen
het ICC aan zijn gebouw stelde en
hoeveel vierkante meters kantooroppervlak
er nodig was, bleek het
beschikbare stuk grond aan de
krappe kant. Van der Mark: ‘Je zou
dan al snel de lucht in moeten,
hoogbouw moeten plegen. We
vroegen ons telkens af of dat wel
verstandig was met zoveel randvoorwaarden
op het gebied van
veiligheid en de wens dat er ook
uitbreidingsmogelijkheden moesten
zijn. Uiteindelijk heeft het ministerie
van Buitenlandse Zaken na enkele
13

huisvesting
architectuurbeleid
architectuur
14
massastudies door het Atelier
Rijksbouwmeester besloten het
gehele terrein van de Alexanderkazerne
beschikbaar te stellen.’
nauwE SamEnwErking
Met de gemeente Den Haag
ontstond een nauwe samenwerking
om het nieuwe complex zo zorgvuldig
mogelijk in de omgeving in te
passen en daarbij maximaal rekening
te houden met de buurt en de
omliggende natuur. ‘We hebben er
toen ook voor gekozen een Milieu
Effect Rapportage te laten opstellen,’
zegt Van der Mark, ‘al was dat
misschien niet nodig. We hebben
daar stevig aan vastgehouden.
Ervaring heeft geleerd dat je het
maar beter wel kunt doen, om je
later veel ellende te besparen. We
hebben daar tot nu toe ook veel
profijt van: je vangt in een vroeg
stadium een belangrijk risico af en
het maken van het rapport zorgde
voor vertrouwen bij de bewoners
van de omliggende wijken.’
Zo raakte de Rijksgebouwendienst
steeds verder betrokken bij de
bouwplannen van het ICC. Toch
verliep het proces aanvankelijk niet
zo snel als gedacht. ‘Dat kwam
doordat het niet meeviel de
nieuwbouw op de agenda van het
ICC te krijgen,’ analyseert Roel van
der Mark. De Assembly of State
Parties (ASP), de lidstaten van het
ICC, moest over de uitgangspunten
van de nieuwbouw beslissen, maar
vergadert slechts één keer per jaar.
Lukt het niet een onderwerp tijdig op
de agenda te krijgen, dan zit er niets
anders op dan een jaar te wachten.
Van der Mark: ‘Het was een kwestie
van goed voorbereiden en vooruit
denken. Bovendien was er ook lang
onzekerheid over het programma
van eisen, de locatie en het benodigde
budget.’
Toen begin 2007 een ‘facilitator’ was
aangesteld in de persoon van Masud
Husain, beleidsmedewerker van de
Canadese ambassade, raakte het
proces in een stroomversnelling. Hij
organiseerde vanaf voorjaar 2007
expertmeetings met deskundigen uit
een aantal aangesloten landen.
Daardoor begon de nieuwbouw
urgentie te krijgen en tekende zich
langzaam maar zeker het ideaalbeeld
van een tastbaar strafhof af. De
Rijksgebouwendienst droeg in die
fase vooral zorg voor adviezen over
programma, tijd, geld en de
mogelijke organisatie van het
project. Eind 2007 wierp de nieuwe
aanpak zijn vruchten af: tijdens de
jaarvergadering in New York stemde
de ASP in met de locatie van de
Alexanderkazerne, met het voorgestelde
programma en budget, koos
bovendien voor het organisatieschema
om tot nieuwbouw te komen en
gaf ‘groen licht’ voor de start van de
architectenselectie.
OnDEr DE kErStbOOm
‘Toen die beslissing eenmaal was
gevallen, ging het snel,’ zegt Roel
van der Mark. ‘Het bureau ANP,
afkomstig uit het Duitse Kassel en
gespecialiseerd in dergelijke
omvangrijke architectenselecties,
stond al klaar in de coulissen om aan
de slag te gaan. Er was nu haast mee
gemoeid, we moesten echt direct
aan de slag. Ik weet nog dat ik in
december 2007 onder de kerstboom
alles wat van belang zou zijn bij deze
architectenselectie op papier heb
gezet in een soort draaiboek. De
bedoeling was om in 2009 met het
ontwerp te beginnen, dus moest
eind 2008 de architect bekend zijn.
En daar mochten we op vriendelijk
verzoek van het ICC gerust al oktober
van maken. En dat is uiteindelijk
gelukt. Het mandje met de drie
prijswinnaars is vervolgens half
november tijdens een feestelijke
bijeenkomst in het Haagse stadhuis
overgedragen aan het ICC.’
Na de juryuitspraak van oktober
2008 is de rol van de Rijksgebouwendienst
veranderd. ‘Eerst waren
we in opdracht van Buitenlandse
Zaken namens het gastland leidend
ten dienste van het ICC, na de
uitspraak van de jury begeleidend,’
vat Van der Mark die veranderde rol
samen. Dat betekende dat het
projectbureau van het ICC de
verantwoordelijkheid had voor de
onderhandelingen met de winnende
architecten om tot een uiteindelijke
Aan competitie ging gecompliceerd proces vooraf

keuze te komen. ‘De Rijksgebouwendienst
zat in het onderhandelingsteam
als adviseur van Buitenlandse
Zaken. De onderhandelingen waren
veel complexer en vergden veel meer
tijd dan iedereen had gedacht,’ zegt
Van der Mark. Ze leidden ertoe dat
het bureau schmidt hammer lassen,
als winnaar van de tweede prijs,
uiteindelijk werd uitgekozen. Het
Deense bureau wist binnen het
budget te blijven en speelde goed in
op onder meer de functionele
aanbevelingen van het ICC.
Stap tErug
‘We doen nu als gastland een stap
terug,’ zegt Roel van der Mark. ‘Het
is nu echt een ICC-project geworden,
uitgevoerd onder regie van hun
eigen projectorganisatie. Waar de
Rijksgebouwendienst nog voor zorgt
is dat het terrein bouwrijp wordt
opgeleverd. Voor het overige hebben
wij nu een meer faciliterende rol, om
te zorgen dat procedures gemakkelijk
verlopen en vergunningen soepel
worden verstrekt.’ Daarbij is ook de
gemeente Den Haag een belangrijke
partij. ‘De gemeente heeft de aanpak
van het project erg goed opgepakt.
De ambities zijn hoog en dat moet in
dit geval ook. Onze taak is nu om als
overheid eenduidig op te treden
namens het gastland bij de bouw
van het strafhof en hierdoor een
maximale facilitering van het ICC
mogelijk te maken.’ De Rijksgebouwendienst
zal naar verwachting tot
het einde van het project, dat eind
2015 is voorzien, bij het project
betrokken blijven.
‘Een organisatie als het ICC moet zich
hier thuis voelen,’zegt Rogier
Bekkers. ‘Dan gaat het om gastheerschap
en dienstbaarheid. Dat begint
ermee dat je als gastland één gezicht
toont. Daarin hebben we de
afgelopen jaren veel geïnvesteerd.
Voor dit project betekent dat een
consequent nauwgezette afstemming
tussen Buitenlandse Zaken, de
gemeente Den Haag en de Rijksgebouwendienst.’
Het is zaak dat
gastheerschap voortdurend actueel
te houden, benadrukt Bekkers: ‘Er is
een toenemende concurrentie van
andere Europese steden. Bovendien
hebben internationale organisaties
inmiddels een veel breder behoeftepakket
dan alleen een kantoorgebouw.
Denk aan kinderopvang, delen
van facilitaire voorzieningen,
adequate huisvesting van veelal
buitenlands personeel.’
rarE Spagaat
Ging het vroeger nog om het tot
stand brengen van een enkel
gebouw, nu komt het accent veel
meer te liggen op het bieden van een
totaalarrangement. De Internationale
Zone in Den Haag moet het
platform worden om die ambitie
inhoud te geven. Bekkers: ‘Zeker met
het huidige economisch tij zitten we
in een rare spagaat. We willen een
ruimhartig gastheer zijn, maar
worden tegelijk meer dan voorheen
geconfronteerd met beperkte
financiële middelen. De vraag wordt
dan: willen we nationaal handelen
in een internationale omgeving of
willen we internationaal handelen
in een nationale omgeving?’
Het ICC is voor de beoogde ontwikkeling
van een meer strategisch
huisvestingsbeleid zonder meer
belangrijk geweest, onderstreept
Bekkers. ‘Evenals de thans lopende
projecten als Libanon tribunaal,
Europol, Eurojust en de verplaatsing
van de Franse ambassade is het een
bouwsteen voor het actueel houden
van het profiel Nederland Gastland.
Het gaat om drive en krachtdadig
optreden, want er moet nu eenmaal
huisvesting komen. Maar ook is
fingerspitzengefühl voor politiekbestuurlijke
verhoudingen nodig, in
het nationale en in het internationale
domein. Die combinatie en het
vermogen het projectresultaat
daarmee te versterken, dat is de
meerwaarde die wij als Atelier van
de Directie Projecten van de
Rijksgebouwendienst te bieden
hebben.’
Artist impression van de de toegang
(boven) en de toekomstige zittingszaal
(onder).
15

16 architectuurbeleid
expertise
TEKST: jaap HuiSman
FOTOGRAFIE: marcEl kEntin, jOEp
jacObS, rOgEr DOHmEn, cHriStian
ricHtErS
internationaal
Sinds de gemeente Den Haag
besloten heeft juridische hoofdstad
van de wereld te worden, is er een
nieuwe, of liever gezegd, uitgebreidere
opgave bijgekomen: hoe alle
internationale organisaties afdoende
te beschermen? Dat gold al voor het
Joegoslavië Tribunaal, het Vredespaleis,
Europol, Eurojust, de
organisatie voor het verbod op
Chemische Wapens en de tijdelijke
behuizing van het Internationaal
Strafhof (ICC). Daar komen dit jaar
het Libanon Tribunaal bij, volgend
jaar de nieuwbouw van Europol en
over enkele jaren de nieuwbouw van
het ICC. Den Haag is zelfs een hele
internationale zone aan het
ontwikkelen die de instellingen met
elkaar verbindt. Dan spreken we nog
niet eens over de ambassades in de
residentie, waarvoor bij de een meer
dan voor de ander een bepaalde
gradatie van beveiliging geldt. Vorig
jaar viel om die reden na lange
onderhandelingen het besluit de
Amerikaanse ambassade op de hoek
van de Korte Voorhout te verplaatsen
naar de Waalsdorperlaan in
Alternatieven gezocht voor hekken,
grachten en heggen
Beveiliging
als ontwerpvraagstuk
Wassenaar mede omdat die daar
beter beschermd zou zijn: bovendien
vond de gemeente de provisorisch
geplaatste buffers rondom het
gebouw geen esthetische aanwinst.
Tot de verhuizing is de ambassade
achter een hek geplaatst.
In dat licht bezien valt het verzoek te
begrijpen van de Nationaal Coordinator
Terrorismebestrijding (NCTb)
aan het Atelier Rijksbouwmeester
om de komende tijd met concepten
te komen van betere en fraaiere
beveiligingsmogelijkheden. Is er nog
iets anders mogelijk dan een hek,
gracht of muur, zeker in een
compacte stedelijke omgeving?
Te vaak, zo oordelen NCTb en het
Atelier, komt de ontwerpvraag naar
een geïntegreerde beveiliging in een
te laat stadium, als het gebouw er al
lang en breed staat. Of, een andere
ongewenste situatie, dat het te
beveiligen object in feite op een
verkeerde locatie staat en daarom
moeilijk te beveiligen is. In dat
opzicht lijkt de plaats van het
Libanon Tribunaal in Leidschendam
ideaal: vrijstaand, voldoende afstand
tot een woonwijk en omgeven door
een brede sloot. Er is ook een
voorbeeld van hoe het liever niet
moet. De hekken rondom de Haagse
Arc waar het tijdelijk ICC zetelt, zijn
geen toonbeeld van een fraaie
oplossing, maar hier moet gezegd
dat dat gebouw ook niet specifiek
voor een strafhof was ontwikkeld.
In enkele workshops op het Atelier
zullen voorstellen op tafel komen die
bij eerstvolgende opgaven hun nut
kunnen bewijzen. De workshops zijn
te vergelijken met de ‘competitie’ die
voormalig Rijksbouwmeester Mels
Crouwel opzette rondom het ‘meest
duurzame kantoorgebouw’, ook een
conceptueel vraagstuk. Dé oplossing
zit er niet bij, of hoeft er niet bij te
zitten, het gaat vooral om de
uitwisseling van ideeën. Zo ook met
de opgave beveiliging. Zes specialisten,
onder wie architecten, landschapsarchitecten
en industrieel
ontwerpers, zullen aan de hand van
verschillende locaties schetsen
maken, die NCTb weer op een idee
kunnen brengen. NCTb draagt zorg
voor de veilige omgeving, dus voor

p 16
het Vredespaleis (foto Marcel Kentin)
p 17
Security booth van architect Fokke van
Dijk aan het Libanon Tribunaal (foto
Roger Dohmen)
alles wat zich rondom een instelling
voor een hek afspeelt. Charles van
Marrelo, architect bij ARBM en een
van de leiders van de workshops, is
betrekkelijk nuchter over de staat
van beveiliging. ‘Je kunt niet alles
tackelen. Je kunt hooguit voorwaarden
creëren waardoor aanvallers de
wind uit de zeilen wordt geslagen,
door vertraging in te bouwen, door
extra obstakels.’ Tegen grof geschut,
‘professionals’ volgens Van Marrelo,
zal elke beveiliging machteloos
staan, hoe fraai ook vormgegeven.
Natuurlijk is beveiliging zo oud als de
wereld. Kastelen omringd door een
slotgracht, ophaalbruggen, ommuurde
steden, vestingen, afscheidingen
(met de muur door Israël en Palestina
als meest recente voorbeeld) geven
aan hoe de mens steevast behoefte
heeft gehad aan de afbakening
tussen het eigen en openbaar domein.
Van Marrelo verzamelde voorbeelden,
niet alleen architectonische, die
de opvattingen in een bepaalde
cultuur weerspiegelen. ‘Ik denk dat
men in Zuid-Europa meer hecht aan
een zichtbare beveiliging, met
patrouillerende marechaussee of
soldaten, met lijfwachten, en dat de
cultuur in Nederland juist is om
beveiliging onzichtbaar te laten zijn.
Wij concentreren ons eerder op de
psychologie van een gebouw en
omgeving. Daarom vonden we die
stootblokken rondom de Amerikaanse
ambassade ook zo on-
Nederlands. Veiligheid of onveiligheid
willen we liever verstoppen.’ In
dat verband wordt wel als voorbeeld
aangehaald de commotie die
ontstond rondom de bodyscan op
Schiphol. In hoeverre tast die de
menselijke privacy aan? In andere,
meer hierarchisch geleide landen,
zou dat geen issue zijn.
De opgave tijdens de workshop
betreft gebouwen in het stedelijk
weefsel enerzijds en vrijstaande
complexen anderzijds, opnieuw het
onderscheid tussen de huidige plaats
van de Amerikaanse ambassade en
de toekomstige plaats in Wassenaar.
De vraag die nu al opkomt, is of je
een afschrikwekkend effect beoogt,
of juist een subtiele omheining –
daarbij speelt uiteraard een rol wat
een specifieke organisatie of ambassade
aan bedreiging kan verwachten.
Een land als Israël zal in elke diplomatieke
hoofdstad om een vrije
positie vragen, en liefst ook uit de
buurt van een ander ‘gecompliceerd’
land, zo werd duidelijk bij de opgave
in Rome enkele jaren geleden.
Waar het om gaat is hoe beveiliging
zo goed mogelijk geïntegreerd kan
worden in de architectuur (of anders
in het stedenbouwkundig ontwerp).
Een paar geslaagde voorbeelden zijn
de Nederlandse ambassade van
Claus en Kaan in Maputo (Mozambique)
waar het gebouw als het ware
overgaat in een verticaal geperforeerde
muur rondom een patio.
17

18
Mooi is ook de ambassade van
Mexico in Berlijn. Het monumentale
hek maakt deel uit van de voorgevel.
Dat geldt ook voor de Nederlandse
ambassade van Warschau, door
architect Erick van Egeraat vormgegeven
als een ‘decoratieve afleiding’.
En afleiding is maar een lettergreep
verwijderd van verleiding, want
gebouwen zoals ambassades,
rechtbanken en tribunalen moeten
wel toegankelijk blijven. Anders kun
je net zo goed een bunker neerzetten.
Een oplossing die veel voorkomt –
en ook opduikt bij het winnend
ontwerp van het ICC – is de eigentijdse
variant van de slotgracht. Een
flink stuk water dat de instelling
afscheidt ‘van de boze buitenwereld’.
Effectief tot het moment dat de vorst
binnenvalt. Interessant dilemma is
verder, verwacht Van Marrelo, het
botsende belang tussen een publieke
functie die bijvoorbeeld het Congresgebouw
heeft en de juist gesloten
organisaties ernaast. Wat te doen
met een manifestatie die voor een
buurman onwelgevallig is. Hoe dat
conflict op te lossen? En soms kun je
alles ontwerpen maar toch een
zwakke plek over het hoofd zien –
dan staat er wel een fraaie security
booth, maar is er tien meter verderop
een onbeschermde toegang.
Dat is zeker niet het geval met de
security booth die architect Fokke
van Dijk van de Rijksgebouwendienst
ontwierp voor het Libanon
Tribunaal. Het is dankzij zijn facade
van gestrekt aluminium een kleinood
waartegen het beschermende hek
wegvalt. Onzichtbaar zijn de security
scans van tassen en lichamen die in
de paar vierkante meter moesten
worden weggewerkt, de standaard
apparatuur zoals die ook op Schiphol
voorkomt. Een aparte cabine is
gereserveerd voor een toezichthoudende
beveiligingsbeambte. Alles
draait om het veiligheidscircuit.
Van Dijk: ‘Men komt binnen, wordt
gecontroleerd en kan dan doorlopen
naar het hoofdgebouw. Als ontwerper
moest ik de vermenging van
bezoekersstromen vermijden. Wie
teruggaat, loopt buitenom het
gebouwtje heen.’ Het is het idee
van een portiersloge, maar dan een
eigentijdse versie, met als doel dat
een tribunaal ongestoord kan gaan
draaien. Beveiliging is daarom nodig,
maar liefst in een zo vriendelijk
mogelijke vorm. Voor architecten en
industrieel ontwerpers ligt daar een
braak liggend terrein.
Bron: Verbouwen, de architectuur van
ambassades, Sander Grip. 2009.
rechts: meldkamer (foto Joep Jacobs)
onder: Nederlandse Ambassade in
Warschau ontworpen door Erick van
Egeraat (foto: Christian Richters)

Terugdringing auto bevordert
duurzame stedenbouw
internationaal
Duurzame architectuur is een stap in de goede
richting maar duurzame stedenbouw zet pas echt
zoden aan de dijk. Binnen het College van Rijksadviseurs
maakt Ton Venhoeven zich sterk voor
ontwerpend onderzoek naar nieuwe vormen van
stedenbouw die zuiniger met energie omgaan en
aanzienlijk minder mobiliteit genereren.
Rotterdam
Rijksadviseur
Venhoeven
voegt thema
toe aan
discussie
TEKST: EgbErt kOStEr
ARTIST IMPRESSIONS:
– DOEpEl StrijkErS arcHitEctS
(OpDracHt rOttErDam)
– ZuS (OpDracHt apElDOOrn)
– jDS arcHitEctS (OpDracHt tilburg)
– 2012 arcHitEctEn (OpDracHt HEErlEn)
– VHp StEDEnbOuwkunDigEn, arcHitEctEn
En lanDScHapSarcHitEctEn
(OpDracHt grOningEn).
stedenbouw studie
19

studie
stedenbouw
20
boven: illustratie van 2012 architecten voor de
krimpregio Heerlen.
rechts: datapark met energieproducerende
voetbalvelden van Doepel Strijkers Architecten,
voor de Stadshavens in Rotterdam.
Waarom houdt de Rijksadviseur voor
Infrastructuur zich met duurzame
stedenbouw bezig?
‘Dat ligt heel simpel. Als je nagaat
dat sommige steden vijftien keer
meer energie verspillen aan
mobiliteit dan andere steden, dan
kun je op je vingers natellen dat er
een heel duidelijke relatie is tussen
mobiliteit, energieverbruik en
stedenbouw.
In Houston wordt per inwoner
vijftien keer zoveel energie gebruikt
voor mobiliteit als in Shanghai. Dat
komt door de grote afstanden tussen
wonen, werken en winkelen in
Houston die allemaal per auto
worden afgelegd. De experimenten
die momenteel wereldwijd plaatsvinden
om een klimaatneutrale stad
te ontwerpen gaan allemaal uit van
de voetganger als dominante
verkeersdeelnemer in combinatie
met openbaar vervoer voor het
overbruggen van grotere afstanden.
Dat is een radicaal verschil met de
gangbare praktijk in de stedenbouw
sinds de jaren dertig waarin – zeker
in de VS – structureel werd vertrokken
vanuit de auto. Rond 1900 waren
de steden als gevolg van de enorme
industrialisatie veranderd in
stinkende metropolen. Om de
leefomstandigheden van de
bewoners te kunnen verbeteren
moesten de steden dus als het ware
‘oplossen’ in het omringende
landschap. En in de jaren dertig
maakte de auto dat mogelijk. De
auto lag ten grondslag aan het grote
succes van de suburbs.
Die slingerbeweging gaat nu
wereldwijd geleidelijk de andere
kant op. Steeds meer mensen
realiseren zich dat ze helemaal niet
in het groen wonen maar op een
parkeerterrein. Dat ze, zoals
bijvoorbeeld in Los Angeles, vijf uur
per dag aan het forensen zijn. Met
als gevolg kinderen die thuis alleen
opgroeien, lid worden van gangs
etcetera.’
Maar stedenbouw omvat toch meer dan
mobiliteit?
‘De relatie tussen vestigen en
bewegen is al heel oud. De eerste
steden zijn ontstaan op knooppunten
van routes en bij doorwaadbare
plekken in rivieren waar overnachtingsplekken
kwamen. Stedenbouw
is een statisch iets dat complementair
is aan de dynamiek van bewegende
mensen.
Als Rijksadviseur voor Infrastructuur
houd ik mij niet alleen met wegen
bezig maar denk ik na over infrastructuur,
mobiliteitsnetwerken en
de relatie tussen mobiliteitsnetwerken
en ruimtelijke kwaliteit. Hoe ga
je bestaande, op automobiliteit
gebaseerde steden herontwikkelen
om ze duurzamer te maken?
Vancouver is daarvoor een heel
interessant voorbeeld. In Vancouver
hebben ze in de jaren zeventig
besloten om geen nieuwe stadsuitbreidingen
meer te maken maar
knooppunt-ontwikkelingen in
suburbane gebieden te gaan
stimuleren. Die knooppunten
maakten het mogelijk om een
ov-systeem op te zetten dat de
leefbaarheid enorm heeft verbeterd.
Als je praat in termen van knooppunten,
dan kunnen de verschillen
tussen bouwen in hoge en in lage
dichtheid heel gemakkelijk gecombineerd
worden. Buiten een straal van
een kilometer laat je de bebouwingsdichtheid
afnemen tot de
dichtheid van suburbaan gebied.
Dan kun je gewoon met fiets naar
het knooppunt en stap je daar op de
trein. Daarin kun je mobiel internetten
zodat je je werk af hebt tegen de
tijd dat je aankomt. Dat zijn heel
belangrijke ontwikkelingen.’
OpEn ruimtE
‘Niet toevallig hebben de gemeenten
in de zuidvleugel van de Randstad er
onlangs voor gekozen om tachtig
procent van de bouwopgave – zowel
wonen als werken – binnenstedelijk
te gaan realiseren rondom de
knooppunten. Men is daar tot het
inzicht gekomen dat verdere
stadsuitbreiding het volbouwen van
de resterende open ruimte betekent.
Dat die gemeenten met elkaar
afspraken moeten maken om de
ruimtelijke ontwikkelingen te sturen
omdat anders de wal het schip
keert.’
‘Een ander voorbeeld: de nieuwe
rondweg van Eindhoven. Daar was
het de uitdaging om de economie
van de regio, die heel sterk gericht is
op high tech, een impuls te geven
door tegelijkertijd zowel de leefkwaliteit
als de bereikbaarheid sterk te
verbeteren. En dat voor een groep
mensen die eigenlijk gewend is om
suburbaan te wonen. We hebben het
hier over de internationale concurrentiepositie
van Eindhoven op de
wereldwijde arbeidsmarkt voor high
potentials. De regio die er het best in
slaagt om dat soort mensen aan te
trekken, die trekt ook de beste
bedrijven aan en is dus het meest
competitief. Daarom is de aanleg
van de nieuwe rondweg gecombineerd
met de reconstructie van De
Dommel, inclusief nieuwe ecologische
oevers. Vanuit de binnenstad
kunnen bewoners nu met de fiets
langs De Dommel, onder de in de
rondweg opgenomen fly-overs door,
het landschap in trekken en kunnen
omgekeerd de dieren ook de stad
bereiken. Een project van voor mijn
tijd, maar wel een heel geslaagd
voorbeeld van het geïntegreerd
verbeteren van zowel ruimtelijke
kwaliteit, mobiliteit, landschap als
economie. Allevier de ministeries die
bij het Meerjaren Investeringsprogramma
Ruimte en Mobiliteit zijn
betrokken (V&W, VROM, LNV en EZ)
werkten in dit project nauw samen.’
‘Hoe het niet moet kunje zien je in
sommige delen van de Drechtsteden.
Daar wordt het landschap door
infrastructuur met gigantische
geluidsschermen kapotgesneden,
waardoor de leefkwaliteit zwaar
achteruit gaat en mensen de neiging
hebben om nog verder weg te gaan
wonen.’
rEStwarmtE
Waarin verschilt duurzame stedenbouw
van duurzame architectuur?
‘Dat is geen fundamenteel verschil.
Theoretisch heb je de trias energetica
die bestaat uit drie stappen. Stap
1: zo zuinig mogelijk omgaan met
energie. Stap 2: zo veel mogelijk in
de resterende energiebehoefte
voorzien door energie die duurzaam
wordt opgewekt. Stap 3: voor zover
je niet ontkomt aan fossiele
brandstoffen deze zo slim mogelijk
inzetten. Bijvoorbeeld door
zogeheten cascadering waarbij de
restwarmte van energiecentrales
steeds op een lager temperatuurniveau
wordt benut voor bijvoorbeeld
industriële processen, het verwarmen
van kantoren of woningen en
het kweken van vis of verbouwen
van voedsel.’
‘Onderzoek heeft geleerd dat het
overslaan van stap 1 geen optie is.
Om de totale energiebehoefte van
het Verenigd Koninkrijk duurzaam

op te wekken zou je drie keer de hele
oppervlakte van het land nodig
hebben om windmolens en
zonnepanelen neer te zetten. Dus als
je de trias energetica op stedenbouwkundig
niveau wil toepassen,
dan begin je met beperken van de
energievraag. Stel dat het je zou
lukken om gebouwen of buurten qua
energiegebruik zelfvoorzienend te
krijgen, dan ben je al een flink stuk
verder. Maar dan heb je nog de
energiebehoefte van transport,
datacenters voor internet, openbare
verlichting en noem maar op. Vooral
transport gebruikt heel veel energie,
dus is het van belang om door
middel van stedenbouw de mobiliteit
drastisch terug te dringen. Van
alle mobiliteit heeft negentig
procent betrekking op afstanden van
minder dan zestig kilometer per dag.
Dat is het schaalniveau van de
stedelijke regio. Dus als je op dat
niveau dingen slimmer kunt
organiseren maak je een enorme
duurzaamheidsslag. Daartoe moet je
compact bouwen en er voor zorgen
dat de bevolking binnen een regio
kan profiteren van een bruisend
cultureel leven, goede scholen en
mooie stadsparken. Als je al dat
soort dingen goed regelt, beperk je
niet alleen de mobiliteit maar
gebruik je ook je infrastructuur veel
optimaler en kan je aanzienlijk
besparen op aanleg- en onderhoudskosten.’
kOElwagEnS
‘Daarnaast moet je gaan bedenken
hoe je je economie anders kan
organiseren. Nu worden garnalen
bijvoorbeeld gevangen in de Waddenzee,
gaan ze vervolgens met koelwagens
naar Marokko om gepeld te
worden, waarna ze weer terugkomen
naar Groningen om daar vandaan
over de hele wereld geëxporteerd te
worden. Dat soort dingen moet
gewoon slimmer en efficiënter kunnen.
De belangrijkste reden dat veel
productiewerk uit de EU en de VS
wordt verplaatst naar opkomende
economieën is dat arbeid daar
gewoon veel goedkoper is. Maar er
zijn ook dingen die wel lokaal kunnen.
Rotterdam zet met het Climate
Initiative bijvoorbeeld in op het
creëren van vele duizenden banen in
het installeren en onderhouden van
slimme apparatuur die woningen en
bedrijven energiezuiniger maakt
doordat men van elkaars energieoverschotten
en -tekorten kan gaan
profiteren. Die banen worden
gecreëerd met geld dat anders weg
zou vloeien naar het Verre Oosten.’
‘Vanuit het principe om zoveel
mogelijk energie te besparen
ontstaat er behoefte aan een heel
ander model van stedenbouw dat
veel meer uitgaat van mengen. Een
kantoor vraagt overdag energie, een
woonhuis vooral ’s avonds. Als je die
vlak bij elkaar zet kun je hun dal- en
piekuren onderling vereffenen.
Doordat er nu een enorme afstand
tussen piekbelasting en daluren zit,
is er heel veel overproductie van
stroom. Amsterdam is met het geld
dat het heeft gekregen voor haar
aandeel in Nuon nu bezig om een
energienet op te richten dat
particulieren de mogelijkheid biedt
om onderling energie uit te wisselen.
Een zogenaamd ‘smart grid’ dat er
voor zorgt dat je wasmachine gaat
draaien of je elektrische auto zich
begint op te laden zodra er in je buurt
veel aanbod van stroom is en weinig
vraag. Daarmee creëer je een ander
businessmodel dan een energiebedrijf
dat alleen maar probeert
stroom af te zetten en, zodra er geen
afnemers zijn, de elektriciteit in de
grond laat wegstromen.’
‘Duurzaam opwekken van energie
kun je op verschillende schaalniveaus
doen. Dus is er binnenkort
niet langer één systeem dat alles
domineert, zoals we dat de afgelopen
eeuw hebben gehad met olie.
Straks heb je niet alleen op het dak
van je woning maar ook op het dak
van je auto zonnecellen en is er ook
kleding waar zonnecelletjes in zitten.
Maar tegelijkertijd staan er ook grote
windmolens op de Noordzee te
draaien. Daarnaast heb je ook nog
de opkomst van urban agriculture
met gestapelde kassen waarin
intensieve groenteteelt plaatsvindt.
Dat biedt heel veel mogelijkheden
voor het uitwisselen van warmte,
energie en CO2. Er bestaat op dit
21

studio
stedenbouw
22
vijf case-studies
Wat is duurzame stedenbouw? Op initatief van het Planbureau voor de
Leefomgeving zijn het afgelopen jaar op diverse locaties in het land
workshops met 100 stakeholders georganiseerd om op deze vraag een
gefundeerd antwoord te kunnen geven. Vervolgens heeft Ton Venhoeven,
namens het Atelier Rijksbouwmeester, vijf architectenbureaus voorgedragen
die, op basis van door deze experts geformuleerde criteria voor
duurzame stedenbouw, elk een studieontwerp hebben gemaakt voor het
duurzaam herontwikkelen van een specifiek type bestaand stedelijk
gebied in Apeldoorn, Groningen, Parkstad Limburg, Rotterdam en Tilburg.
De idee achter deze casestudies is dat de architecten onderzoeken en
visualiseren hoe de actuele theorievorming over duurzame stedenbouw
anno 2040 in de praktijk uit zou kunnen pakken. Omdat elk stedelijk
gebied zijn eigen mogelijkheden en beperkingen heeft (arm of rijk, dicht
of dun bevolkt, groei of krimp) bieden de vijf ontwerpende onderzoeken
een breed palet aan oplossingen voor duurzame stedenbouw in heel
Nederland. Tot 2020 zullen elke twee jaar dit soort workshops en
casestudies worden georganiseerd. Door aldus de voortschrijdende
inzichten over duurzame stedenbouw steeds opnieuw aan de praktijk te
toetsen en de praktijkervaringen van de ontwerpers weer terug te
koppelen naar de theorie en zal gestaag steeds meer kennis over ‘best
practices’ worden opgebouwd.
moment al een energieproducerende
kas in het Westland die zijn
restwarmte afdraagt aan omliggende
functies.’
buurtkantinES
‘Het gaat er dus niet meer om dat je
op het niveau van huis of buurt
volledig autarkisch moet zijn. Wat je
niet op buurtniveau kan regelen, dat
schaal je op naar de stad, de regio of
verder. Dat leidt onvermijdelijk tot
meer functiemenging in combinatie
met smart grids, multimodale
bereikbaarheid en een slimmere
omgang met ruimte. Als je het zo
bekijkt begint zich een soort
biotopen te ontwikkelen waarin alle
verschillende functies van elkaar
profiteren: woningen, kantoren,
bejaardenhuisvesting, kinderopvang,
winkeltjes. Waarbij kantoren geen
eigen inpandige kantines meer
hebben maar die kantine op straat
zit, zodat de buurt er ook profijt van
heeft. Wanneer buurten op die
manier beter gaan functioneren,
krijg je ook minder piekbelasting in
je transportnetwerken. Nu is het zo
dat treinen een groot deel van de
dag bijna leeg rondrijden. En die
multimodale knooppunten gaan
alleen maar functioneren als het de
hele dag door bruisende plekken
zijn.’
Hoe kan de overheid deze ontwikkelingen
faciliteren en stimuleren?
‘We hebben afgelopen honderd jaar
allerlei wet- en regelgeving opgetuigd
om de suburbanisatie mogelijk
te maken. Daarbij is er niet of
nauwelijks gelet op milieueffecten.
Wat we nu moeten doen is dat hele
systeem ombouwen naar een
systeem dat ons leven op lange
termijn duurzamer maakt. Door
andere vormen van belastingheffing,
andere vormen van subsidiëring en
andere vormen van kostprijsberekening.
Zodat iemand niet meer gesubsidieerd
wordt om het verkeerde
gedrag te vertonen. Het principe van
de vervuiler betaalt. Bijvoorbeeld
door wegenbelasting en bpm te
vervangen door de kilometerheffing.
Of denk op mondiaal niveau aan
Apeldoorn
emissiehandel. Aan inefficiënt
transport over grote afstanden zal
door de emissiehandel in de
toekomst een steeds forser prijskaartje
komen te hangen.
Een belegger die nu overweegt om in
een overslagterrein of kantorenpark
te investeren houdt rekening met dit
soort langetermijn-ontwikkelingen.
De vastgoedwereld constateert dat
bedrijven die vroeger hun personeel
vijf dagen per week in de spits naar
kantoor lieten komen nu steeds
meer neigen om hun medewerkers
een dag per week thuis te laten
werken en een dag per week te laten
flexwerken op een satelietlocatie. De
overige werkdagen komen de
medewerkers bij elkaar in een
compact, dynamisch kantoor op een
aantrekkelijke locatie waar zij bij
wijze van spreken ook hun kind in de
peuterspeelzaal kunnen zetten.’
wagEnpark
‘Het nadenken over dit soort nieuwe
arrangementen - die ook dienen om
de mobiliteitsvraag onder controle
te krijgen - gaat nu volop beginnen.
Dat heeft onder andere te maken
met het besluit van de overheid om
met ingang van dit jaar duurzaam te
gaan inkopen. Een besluit met
enorme consequenties. Als je er
bijvoorbeeld als ondernemer met
driehonderd medewerkers een
wagenpark van driehonderd
leaseauto’s op nahoudt verlaag je je
kansen op het verwerven van een
overheidsopdracht. Als architect ben
ik zelf ondernemer, dus zelf word ik
daar ook keihard mee geconfronteerd.
Voor tachtig procent van onze
opdrachten op het gebied van
architectuur en stedenbouw zijn wij
afhankelijk van Europese aanbestedingen.
Duurzaamheid in je
bedrijfsvoering is daarbij een belangrijk
criterium waarop je kan scoren.
Een slechte duurzaamheidsscore is
weliswaar geen reden voor uitsluiting
maar verlaagt wel je kansen op
een opdracht.’

TEKST: jacO bOEr
FOTOGRAFIE: lEViEn willEmSE
internationaal
C2C zorgt voor gezond
en aantrekkelijk
leefklimaat
Operatiekamer in het Erasmus MC
Over enkele jaren wordt de hoofdzetel van het
ministerie van VROM aan de Haagse Rijnstraat
ingrijpend vernieuwd. De Rijksgebouwendienst
overweegt de operatie volgens de duurzaamheidsprincipes
van ‘cradle to cradle’ uit te voeren. Het
Erasmus MC in Rotterdam zoekt ook naar manieren
om deze filosofie in praktijk te brengen en een aangenaam
en gezond leefklimaat te realiseren. Zowel
in de oudbouw als de geplande nieuwbouw wordt
zwaar op duurzaamheid ingezet.
Rijksgebouwendienst laat zich
inspireren door Erasmus MC
Taco van Iersel is om. Het Erasmus
MC in Rotterdam moet aan de slag
met ‘cradle to cradle’. De projectmanager
huisvesting staat niet alleen in
zijn enthousiasme over de nieuwe
duurzaamheidsfilosofie, waarin afval
als voedsel wordt gebruikt voor
nieuwe producten. Tot in de Raad
van Bestuur leeft de overtuiging dat
de organisatie als semi-publieke
partij en belangrijke speler in de
gezondheidszorg een specifieke
verantwoordelijkheid heeft in het
realiseren van een duurzame en
gezonde omgeving. “Als grootinkoper
kunnen we de markt ook een
flinke duw in de goede richting
geven”, aldus Van Iersel. “We
beheren op dit moment al zo’n
380.000 vierkante meter aan
gebouwen, die voortdurend worden
aangepast. Over acht jaar is dat
443.000 vierkante meter geworden.
Bovendien kan duurzaamheid je op
langere termijn financieel voordeel
opleveren. Onze apparaten gebruiken
nu bijvoorbeeld nog veel
stroom. Maar je zou meer kunnen
doen met de restwarmte die daar
vrijkomt. Het zou toch fantastisch
zijn als we niet alleen energie
verbruiken, maar het ook opwekken
binnen ons bedrijf.”
SamEnwErking mEt rgD
Er moet bij het Erasmus MC nog wel
veel gebeuren, voordat alle kansen
van C2C ook werkelijk benut worden.
“We zijn pas een half jaar serieus met
het onderwerp bezig. Er moet nog
heel veel worden uitgezocht”, vertelt
collega projectmanager Henri
Scholten. De organisatie krijgt
daarbij steun van Senter Novem en
de medewerkers van C2C-grondlegger
Michael Braungart die een
bijzondere leerstoel aan de Erasmus
Universiteit bekleedt. Bovendien
bezoekt het tweetal regelmatig
referentieprojecten en wisselt
ervaringen uit met andere partijen
die C2C willen toepassen in hun
organisatie. Eén van de organisaties
waarmee wordt gepraat, is de
Rijksgebouwendienst. Deze bereidt
op dit moment de grootschalige
duurzaamheid
architectuurbeleid
23

24
vernieuwing van het VROM-hoofdgebouw
aan de Haagse Rijnstraat
voor. Daarbij wordt het toepassen
van C2C-principes serieus overwogen.
“We zijn beiden niet alleen een
grote opdrachtgever die de markt in
beweging kan krijgen, maar we
zitten ook in dezelfde fase van
onderzoek”, aldus Scholten. Hij
erkent dat de Rijksgebouwendienst
met haar onderzoek naar de
renovatie van het VROM-departement
andere accenten legt dan het
Erasmus MC. Maar dat belet de twee
organisaties niet om waar mogelijk
met elkaar samen te werken. “We
zijn allebei behoorlijk enthousiast
over C2C. Dat schept een band.”
DriE SpEErpuntEn
Voorlopig heeft het universitair
medisch centrum drie projecten
uitgekozen, waar in de komende
jaren met de nieuwe duurzaamheidsfilosofie
wordt geëxperimenteerd.
Zo wordt bekeken op welke
manier C2C kan worden ingezet bij
de grootschalige renovatie van de 40
jaar oude faculteitstoren. Geen
gemakkelijke klus, want het is een
gemeentelijk monument. Bovendien
komt bij die operatie veel afval vrij,
dat volgens C2C zoveel mogelijk zal
moeten worden hergebruikt. “Hoe
we dat precies gaan aanpakken, is
nog niet bekend”, aldus Van Iersel.
Binnen de faculteitstoren gaat het
Erasmus MC ook proberen om de
laboratoria zoveel mogelijk in te
richten naar C2C-principes. Zo wordt
geprobeerd om de kringloop van
rubber- en latexhandschoenen te
sluiten. En voor de afzuiging van de
zuurkasten wordt naar een duurzame
oplossing gezocht. Tenslotte
zal de organisatie bij de inkoop van
zijn producten ook meer naar de
‘total cost of ownership’ kijken in
plaats van kale aanschafprijzen als
uitgangspunt te nemen. “Van alle
producten gaan we de kosten
gedurende hun hele levensduur op
een rij zetten, voordat over de
aankoop wordt beslist”, licht Van
Iersel toe.
In de afgelopen oktobereditie van
SMAAK is dieper ingegaan op het
begrip ‘cradle to cradle’ en de
mogelijkheden van deze
duurzaamheidsfilosofie voor de
vernieuwing van de VROMhoofdzetel
aan Rijnstraat 8.
Van EcO-VErf tOt
c2c-bEDrijfSrEStaurant
Behalve in deze drie belangrijke
thema’s zal C2C in het Erasmus MC
steeds vaker in kleine verbouwingen
en projecten mee lopen. Dat kan
variëren van het besluit om een
bepaalde afdeling met LED-verlichting
uit te rusten tot een experiment
met een C2C- bedrijfsrestaurant. Ook
zullen traditionele materiaalkeuzen
voor vloerbedekking, verf en
plafondplaten worden heroverwogen.
Voorlopig ligt het accent op het
zoeken naar duurzame producten
die het gebouw ingaan. “Daar
kunnen we op korte termijn al het
verschil mee maken en aanpassingen
in de toekomst mee voorkomen”,

aldus Scholten. Voor het scheiden en
hergebruiken van afgedankte
materialen moet de organisatie nog
veel onderzoek doen. Toch zal ook
op dit terrein duurzaamheid
uiteindelijk leidend worden. Zo
wordt een parkeerdek dat overbodig
is geworden, over enige tijd uit
elkaar gehaald en aan een nieuwe
gebruiker verkocht.
DuurZamE niEuwbOuw
Voor het eerste deel van de ambitieuze
nieuwbouwplannen van het
Erasmus Medisch Centrum kwam het
denken over C2C te laat. De eerste
duizend heipalen voor de 185.000
nieuwe vierkante meters aan
vloeroppervlak zitten al in de grond.
Over zeven jaar zal het gezondheidscentrum
op Hoboken behoorlijk zijn
uitgebreid. Zo wordt het Sophia
Kinderziekenhuis uitgebreid en
verhuist de Daniël den Hoed kliniek
uit Rotterdam-Zuid naar de
centrumlocatie. Ook worden zowel
het Thoraxcentrum als het onderwijscentrum
ingrijpend vernieuwd.
Toch zal in de nieuwbouw duurzaamheid
een grote rol spelen, legt
nieuwbouwmanager Stephan
Versteege uit. “Het levert op langere
termijn niet alleen lagere exploitatielasten
op, maar op korte termijn
ook een gezond en prettig werk- en
leefklimaat.” Op de nieuwbouw van
het Erasmus MC komen daarom
groene daken en worden er veel
duurzame materialen zoals hout met
het FSC-keurmerk, gebruikt.
Bovendien bereikt de organisatie
met een uitgebreid isolatieprogramma,
de toepassing van warmtekoude
opslag in de bodem en de
installatie van energiezuinige verlichting
en ventilatiesystemen een
EPC-waarde (energieprestatiecoëfficiënt)
die lager ligt dan de eisen uit
het Bouwbesluit. Volgens Versteege
is zelfs aan het beperken van
bouwafval bij toekomstige interne
verhuizingen gedacht: in de
nieuwbouw worden op plekken waar
veel verbouwingen worden verwacht,
demontabele wandsystemen
gebruikt en is het mogelijk om de
capaciteit van de ventilatielucht te
vergroten. “De gebouwen kunnen
daardoor zonder veel schade aan de
omgeving veel flexibeler worden
gebruikt.”
boven: Laboratorium. Ook over de ver-
werking van afval wordt nu nagedacht.
p. 24: overzicht van het ziekenhuiscomplex.
25

26 architectuur
huisvesting
Rechtszaal in oude
AIVD-gebouw is een
digitaal wonder
Het Libanon Tribunaal is een
internationaal
Het is de klassieke foto die gewoonlijk
van een uiterlijk wordt gemaakt:
vóór en na de behandeling. Dat
procédé kan ook op een interieur
worden toegepast. In het vroege
voorjaar van 2009 verzamelde de
pers zich in een gymzaal in Leidschendam,
een ruimte met een groene
rubberen vloer met belijning,
ventilatieroosters, patrijspoortramen.
Het was de voormalige sportzaal van
de AIVD die het pand in 2007 heeft
verlaten. Een jaar later is daar niets
meer van te herkennen. Een stemmige
rechtszaal in bruintinten is er
voor in de plaats gekomen met op
een verhoging de zetels van de vijf
rechters. Rechts van die rechters
zullen de beklaagden plaatsnemen,
aan de andere zijde links de aan -
klagers. De beklaagden worden
geflankeerd door het bewakend
personeel. Pal tegenover het
presidium bevindt zich de plaats
waar de getuigen kunnen worden
gehoord. Daarboven steekt een
publieke tribune over de volle
breedte de zaal in, afgescheiden van
de rechtszaal met beveiligd en
akoestisch glas. De wanden zijn
bekleed met vierkante panelen in
een suede-look die ook een gedempte
akoestiek garanderen – dusdanig
effectief dat zelfs gefluister hoorbaar
blijft. Het geheim van de non-woven
wandbespanning is dat ze met
klittenband is vastgezet. Ze kan er
dus ook weer eenvoudig af.
Het voormalige AIVD-hoofdkantoor in
Leidschendam is omgebouwd tot hoofdvestiging
van het Libanon Tribunaal.
Pronkstuk is de rechtszaal, maar vooral het
proces: in een ongelofelijk hoog tempo is een
kantoorgebouw veranderd in een gerechtsgebouw.
TEKST: jaap HuiSman
FOTOGRAFIE: rOgEr DOHmEn
p. 26
links: gang voor het publiek in de patio.
midden: Publieke tribune achter een
stevige glaswand.
p 27 links: exterieur van het tribunaal.
rechts: ontvangsthal in zachtgroen.

gebouw in een gebouw
Zie daar het hart van STL, het Special
Tribunal for Lebanon.
Er is reden voor trots. In de onwaarschijnlijk
korte tijd van een jaar is het
interieur van het nondescripte
gebouw van de AIVD getransformeerd
tot een zwaar beveiligd tribunaal.
Men is binnen het budget gebleven,
dat ook. Succesfactor daarvoor is het
samen optrekken van de direct
betrokken partijen gedurende het
gehele proces. En niet te vergeten de
servicegerichte opstelling van de
gemeente Leidschendam-Voorburg.
De Rijksgebouwendienst, vertegenwoordigd
door Aad Kouwenhoven
en Rogier Bekkers, beiden van het
Atelier Huisvesting Internationale
Organisaties, overlegde soepel met
de vertegenwoordigers van het
tribunaal, Herman Von Hebel
(waarnemend griffier) en Philip
Mitnick (hoofd interne zaken),
bijgestaan door Jan Brands (hoofd
facilitair bedrijf). En dan was er nog
de architect die het interieur zou
transfomeren, Piet Grouls van
Architecten Van Mourik. De laatste
kent het klappen van de zweep. Hij
verbouwde eerder de Haagse Arc als
tijdelijk onderkomen voor het ICC.
Maar, zo luidde de uitdrukkelijke
opdracht van de Rijksbouwmeester:
‘het mag geen kopie worden’. Het
Libanon Tribunaal diende een eigen
identiteit te krijgen. Het heeft ook
een eigen opdracht, namelijk de
verdachten van de aanslag op
oud-premier Hariri te berechten.
Daarvoor wordt nu onderzoek
gedaan in Beiroet. Zodra dat is
afgerond, zullen de beklaagden,
getuigen en rechters naar Leidschendam
komen. Von Hebel schat dat er
een klein aantal verdachten terecht
zal staan – het Libanon Tribunaal is
daarmee duidelijk van een andere
orde dan het Joegoslavië Tribunaal.
‘We zijn ook korter actief’. Drie,
hooguit vier jaar, schat hij de
doorlooptijd in. Die tijdelijkheid is
niet aan de kwaliteit van de
verbouwing af te zien.
fOrt
Toen de VN aandrong op een
berechting van de verdachten van de
aanslag en Den Haag polste om een
27

28
geschikte locatie, ging Philip Mitnick,
met vertegenwoordigers van de
Rijksgebouwendienst en het
Ministerie van Buitenlandse zaken
een drietal panden af. Men was
ogenblikkelijk gecharmeerd van het
voormalige AIVD-kantoor. Mitnick:
‘Als hier de Nederlandse veiligheidsdienst
heeft gezeteld, weet je zeker
dat het optimaal beveiligd is. Het
staat vrij in de omgeving en wordt
omringd door een gracht. Het is net
een fort.’ Een kunstwerk op de
binnenplaats, nog geplaatst in de
AIVD-tijd, is een vernuftige afweer
tegen mogelijke helikopterlandingen,
de bestaande garage is geschikt
om verdachten geïsoleerd per auto
naar binnen te voeren.
Maar het belangrijkste is wel dat er
een gescheiden circulatie in het
vierkante gebouw gerealiseerd kon
worden. Architect Grouls boorde op
sommige plekken stalen trappen
door de vloeren, bracht een speciale
lift voor de verdachten aan en aparte
tracés voor de rechters, getuigen en
belangstellenden. ‘We hebben een
volledige nieuwe routing in het
gebouw aangelegd.’ Uiteraard was
er ook dagdetentie nodig, achter de
zittingzaal voor korte onderbrekingen.
Zijn analyse van het gebouw: ‘Het is
niet uitnodigend, want nogal
hermetisch, maar dat maakt het zeer
geschikt voor zo’n speciale rechtbank.
Die heeft geen nadrukkelijke
buitenkant nodig.’ Een bord op de
gevel ontbreekt dan ook, men
volstaat met een subtiele vlag met
daarop het logo. Typerend voor het
gebouw is de vierkante vorm met
vier hoektorens van glazen bouwstenen.
‘Dat is niet zo’n makkelijk
uitgangspunt’, zegt Grouls, ‘omdat je
je binnen niet zo goed kunt oriënteren.’
Dat blijkt ook bij een rondleiding
door de rechtbank – je raakt in
het gangenstelsel met zijn gescheiden
looproutes al gauw je richtinggevoel
kwijt. Voor je er erg in hebt,
zwaait een deur open naar de
rechtszaal die bijna onzichtbaar in de
wand opgaat. Grouls voegde er nog
een gang aan toe, in de patio, die het
publiek naar de tribune moet leiden.
Om te voorkomen dat buitenstaanders
bijvoorbeeld getuigen zouden
ontmoeten, zijn sommige ramen
rond de patio geblindeerd. Een
tribunaal kent zo zijn eigen wetmatigheden.
Een daarvan is de tafel
voor de getuigen (blind witnesses) die
desgewenst onder de overhangende
publieke tribune geschoven kan worden
om herkenning te voorkomen.
cOmputErS
Boven de derde verdieping veranderde
er niets. Grouls concentreerde
zich op de onderste twee etages, en
dan met name op de rechtszaal. ‘Dat
heeft toch altijd iets van een theater.
De rechters die opkomen, de sfeer,
de setting. De wereld van de
rechtspraak heeft een eigen jargon
en een eigen logica. Wat stel je daar
dan als architect tegenover?
Opvallen wat moet opvallen, dat was
mijn uitgangspunt.’ Met trots laten
Mitnick en Von Hebel zien wat
Grouls heeft bedoeld: de ontvangstruimte
heet je welkom met een
zachtgroene kleur die zich uitstrekt
van vloer tot balie, de persruimte
baadt in een babyblauw, de andere
kleur van het logo van het STL.
Mitnick: ‘Het is een volledig
gedigitaliseerd complex, een
papierloze rechtbank.’ Elke journalist
heeft een aansluiting voor zijn
laptop, de rechtbank zelf is uitgerust
met een computervloer, overal
hangen schermen waarop de
zittingen zijn te volgen. De zittingzaal
heeft de meest geavanceerde
courtroom technology die ooit is
toegepast. Omdat zoveel beeldschermen
het blikveld in de
zittingszaal wel eens zouden
verstoren, heeft Grouls een list
bedacht. De computerschermen zijn
verzonken aan het uiteinde van het
tafelblad, zodat de rechters over hun
medewerkers kunnen heenkijken in
de richting van de getuigen. Het

Libanon Tribunaal fungeert grotendeels
onder het Libanese recht – dat
is ontleend aan het Franse stelsel.
Libanon heeft voor de helft bijgedragen
aan het budget, de rest komt
van een aantal afzonderlijke
VN-lidstaten. Von Hebel hoopt nog
op wat fondsen die de ontbrekende
vijf procent van de begroting moeten
dekken, en heeft daar alle vertrouwen
in. Mitnick bracht zijn ervaring
als professioneel opdrachtgever mee
als procescoördinator bij het
Joegoslavië Tribunaal en het
Cambodja Tribunaal. Daar is geleerd
hoe het nog beter en efficiënter kan.
Dat manifesteert zich in de gescheiden
verkeersroutes en de voorzieningen.
Zo zijn er vier cabines voor
tolken aan de koppen van de
zittingszaal ingericht, want er zal ook
Engels, Arabisch en Frans gesproken
worden.
aannEmEr
De korte vernieuwbouwtijd was
mogelijk, zegt Kouwenhoven,
dankzij een zogeheten bouwteamconstructie.
Dan wordt de aannemer
(in casu WEBA uit Naaldwijk) actief
betrokken bij het voorlopig ontwerp;
hij brengt zijn expertise in, die het
ontwerp van de architect sneller
uitvoerbaar maakt. ‘Het is in dit
geval de meest geëigende vorm’,
aldus Kouwenhoven, ‘het brengt
oplossingen dichter bij, het kan een
ontwerp ook sterker maken.’ Er zijn
aparte sessies met risicoanalyses
georganiseerd die volgens Grouls
nuttig waren om het ontwerp te
evalueren. ‘Je kunt wel alles
bedenken, maar er zijn ook punten
waar je overheen kijkt.’ De Rijksgebouwendienst
was gevraagd het
tribunaal in februari/maart op te
leveren, omdat toen de eerste
verdachten zouden arriveren. Die
komen echter later, de justitiële
doop wordt nu verricht met de zaak
tegen de voormalige president van
Liberia, Charles Taylor. Ook het
tribunaal voor Sierra Leone is
namelijk sinds kort gevestigd in dit
gebouw. Von Hebel: ‘Dat is voor ons
een mooie testcase om te zien hoe
het complex werkt.’
Rond de 300 werknemers trekken in
het gebouw, een stuk minder dan de
900 die er indertijd voor de AIVD
werkten voordat de dienst vertrok
naar het voormalige ministerie van
onderwijs in Zoetermeer. Nog een
getal: op de tribune is plaats voor 96
belangstellenden, in de rechtszaal
zelf kunnen 76 mensen terecht.
DE buurt
Het overleg met de buurt verliep al
net zo soepel als de verbouwing.
Bekkers: ‘Dat is vooral te danken aan
de volstrekt transparante wijze
waarop het Libanon tribunaal,
samen met de gemeente, Buitenlandse
Zaken en de Rijksgebouwendienst
de buurt tegemoet is
getreden. In een tweetal open
huis-bijeenkomsten is met respect
voor elkaars belangen het Libanon
Tribunaal van een enclave tot een
onderdeel van de buurt geworden’.
De bewoners zien nu in dat ze in een
van de veiligste buurten van de
Haagse regio wonen. Hier mag of zal
niets gebeuren. Daarvoor heeft de
NCTb (Nationaal Coordinator
Terrorismebestrijding) zorg gedragen
die heeft geïnvesteerd in de
omgeving, in de vorm van verhoogde
en kloeke trottoirbanden, een hek
rondom het complex en allerlei
andere obstakels tegen ‘kwaad
willenden’. Een kleine parel bij de
ingang is de security booth van de
Rgd-architect Fokke van Dijk. Hier
worden alle bezoekers van het
tribunaal via detectiepoortjes
gescreend, moeten broekriemen
losgekoppeld en tassen bekeken.
Het beveiligingsniveau is ongekend.
Daarom mag het dan ook een
bijzonderheid heten dat het
gebouwtje er zo vriendelijk uitziet.
Bekkers: ‘Het had net zo goed de
entree van een modern museum
kunnen zijn, van buiten dan.’
De Rijksgebouwendienst en de
vertegenwoordigers van het STL
kijken terug op een soepel verlopen
proces dat een court heeft opgeleverd
waarvoor zich het best de term
‘special’ leent. Vier jaar kan het
perfect draaien als tribunaal, daarna
zou het gebouw in de ogen van
Bekkers ook geschikt zijn als zwaar
beveiligde rechtbank, te vergelijken
met de bunker van Osdorp. Treffend
is de formulering van de architect
over de manier waarop hij het
AIVD-kantoor heeft getransformeerd.
‘Ik heb een gebouw in een
gebouw gemaakt, met een kralenketting
van ruimtes.’ En iedereen zal
dat snoer op zijn eigen, gescheiden,
manier beleven.
p. 28
boven: persruimte met aansluiting voor
laptops.
onder: zittingszaal met akoestische wand.
p. 29
boven: ingebouwde schermen en
toetsenborden: de plaats van de
aanklagers. 29

30 architectuur
SERIE
op weg naar
shanghai 2010
aflevering 7
De generale repetitie voor de opening van
Happy Street, het Nederlands paviljoen in
Shanghai, is begonnen. Een nep-Maxima en
nep-Willem-Alexander hebben hun opwachting
gemaakt. Intussen wordt geleidelijk aan
duidelijk dat het Nederlands paviljoen een van
de opvallendste op het terrein is.
De Nederlandse gemeenschap in
Shanghai telt naar schatting zo’n
vijftienhonderd zielen. Nu lijkt dat
misschien veel – meer dan duizend
kaaskoppen in een Chinese stad -
maar voor wie er woont, lijkt het
soms verdacht veel op een dorp.
Zoals buitenlandse families in
Nederland bij elkaar willen wonen,
klitten Shanghainese Nederlanders
bij elkaar om zich thuis te voelen in
deze kolkende metropool vol
andersdenkenden, anderspratenden
en andersdoenden. Er is een
maandelijkse Oranjeborrel, een
jaarlijks Benelux-gala en in november
stomen de Sint en zijn Pieten
goedgeluimd de stad in met een
boot over de Huangpu-rivier.
De folklore terzijde is ook mij niets
menselijks vreemd. Zeg nu eerlijk: af
en toe wil je toch gewoon even
kunnen discussiëren over de
absurditeit van politieke ontwikkelingen
in de polder. En niets ten
nadele van de voortreffelijke Chinese
keuken, maar elke dag alleen maar
rijst? Dat houdt de gemiddelde
Europeaan niet vol. Een goed glas
wijn en een bord pasta op zijn tijd
zijn bittere noodzaak.
Bovendien, zo hoor je nog eens wat
over de Nederlandse bijdrage aan de
World Expo.
Rond de Hollandse dorpspomp
zoemde het de afgelopen week over
een hilarische bijeenkomst op het
Nederlandse consulaat. Alle Chinese
Hoe
Nederlanders
overleven in
Shanghai
TEKST: micHiEl HulSHOf
FOTOGRAFIE: franS ScHEllEkEnS
en Nederlandse medewerkers waren
opgetrommeld voor een bijzondere
loting in de vergaderruimte. Onder
zenuwachtig gegiechel vouwde
iedereen zijn briefje open.
Daisy, een Chinese secretaresse van
het consulaat, bleek de gelukkige.
‘Kijk! Mijn carrière gaat de goede
kant op!’, was naar verluidt haar droge
commentaar, toen ze de anderen liet
zien welke naam er op haar briefje
prijkte: ‘Princess Máxima’.
En zo kon het gebeuren dat Daisy op
een zonnige zaterdagochtend met
een stralende glimlach uit een
touringcar op het Expo-terrein
stapte, arm in arm met een andere
Chinese medewerkster van het
consulaat die het briefje ‘Willem-
Alexander’ had getrokken.
‘Zijne en Hare Koninklijke Hoogheid’
werden ontvangen door de Nederlandse
consul-generaal Eric Verwaal
en het hoofd van het Nederlandse
Expo-bureau Walter van Weelden.
Gezamenlijk liep het viertal al
keuvelend over het rode wegdek van
Happy Street richting de Koninklijke
Kroon bovenin het paviljoen, die
onderdak biedt aan de VIP-ruimte.
Het is inmiddels officieel: op 18 mei
bezoeken prins Willem-Alexander en
prinses Máxima het Nederlandse
paviljoen op de Shanghai Expo. Het
rollenspel vormde onderdeel van de
generale logistieke repetitie op
verzoek van de Chinese organisatoren,
die zo een vlekkeloze ontvangst

hopen te kunnen garanderen.
Op 25 maart liet het ministerie van
Economische Zaken via een persbericht
aan de buitenwereld weten
dat het moment daar was: de
bouwwerkzaamheden aan Happy
Street waren voltooid. Nederland
kan beginnen met de inrichting,
zodat alles precies op tijd klaar is
voor de ongetwijfeld uitbundige
openingsceremonie op 1 mei.
Nu de straat rood is geverfd, de
hangende huisjes wit, de relingen
zilver en de kroon op de VIP-ruimte
geel, wordt duidelijk dat Happy
Street met zijn afwijkende vorm en
heldere kleuren een van de opvallendste
bouwwerken op het
Expo-terrein is. Het gebouw valt van
veraf duidelijk te onderscheiden van
de andere landenpaviljoens.
Ook het naastgelegen Britse paviljoen
heeft zich ontpopt tot een heuse
eyecatcher. Het ontwerp van Thomas
Heatherwick is een soort blob van
vijfentwintig meter hoog, bedekt
met zestigduizend dunne transparante
buizen van zeven meter lang
die naar buiten hangen als de haren
van een enorme uitgebloeide
paardenbloem. Gedurende de dag
trekken ze zonlicht aan om de
binnenkant te verlichten, en ’s avonds
baant het elektrische licht van
binnen zich door de fibers een weg
naar buiten door in de wind wiegende
sprieten, die daardoor een wat
mysterieuze aanblik bieden.
De Expo-autoriteiten gaan er nog
altijd vanuit dat alle werkzaamheden
op tijd klaar zullen zijn. Wie rondloopt
op het Expoterrein heeft moeite
dat te geloven. Overal staan bouwvakkers
nog druk te bouwen. Maar
Chinezen kunnen snel werken. In rap
tempo worden de wegen tussen de
verschillende paviljoens geasfalteerd
en de lijnen geverfd.
Een andere belofte van de Shanghainese
autoriteiten is inmiddels
uitgekomen: in het kader van de
Expo-slogan ‘Better City Better Life’
heeft de stad haar openbaar
vervoernetwerk een maand voor het
begin van de wereldtentoonstelling
uitgebreid met vier metrolijnen die
de naar schatting zeventig miljoen
bezoekers zonder problemen naar
het Expo-terrein moeten vervoeren
en die ook daarna een enorme
verbetering betekenen voor de
bereikbaarheid van de stad.
Uit de geruchtenmachine van de
Nederlandse gemeenschap in
Shanghai kwam nog een ander
nieuwtje, interessant voor de lezers
van de vorige column. Architect John
Körmeling lijkt zijn strijd tegen het
oranje tulpenlogo van de Nederlandse
overheid te hebben gewonnen.
Als op 1 mei het Nederlandse
paviljoen zijn deuren opent, hangt
bovenaan het gebouw een enorm
blauw bord met daarop een rode
acht die verwijst naar de vorm van
Körmelings creatie. Daarboven staat
in grote letters niet de door de EVD
voorgestelde supporterskreet
‘Holland’, maar de naam van de
Nederlandse bijdrage: ‘Happy
Street’.
p. 30: opgang van Happy Street
p 31 boven: Happy Street gezien vanaf de
centrale hoofdstraat
onder: het Britse paviljoen van Thomas
Heaterwick.

kunst
32
De magie van
kabbelend,
krabbelend
schrift
Kan tekst bewegen? Ja, het kan zelfs landschappen
aannemen, kaarten of plattegronden, zo laat de Deense
kunstenaar Kapser Andreasen zien in zijn installatie voor
de vernieuwde vleugel van het Letterkundig Museum.
Tekst is schrijven, zegt de kunstenaar en dat brengt hij in
praktijk door een levendig werk met de naam The writing
of the land.
internationaal
In de gerenoveerde vleugel van het
Letterkundig Museum in Den Haag is
onlangs een nieuwe installatie van
beeldend kunstenaar Kasper
Andreasen officieel voor publiek
toegankelijk gemaakt. In de
ontvangstruimte, grenzend aan de
fameuze portrettengalerij van het
museum, bevindt zich The Writing of
the Land. Het kunstwerk, dat bestaat
uit een wandvullende installatie, een
video en een publicatie, past
naadloos in zijn ‘literaire’ omgeving:
het gaat erin op en bevraagt de
context, tegelijkertijd. The Writing of
the Land toont in beeld wat menig
schrijver in weloverwogen bewoordingen
tracht te formuleren: dat
tekst méér is dan een verwijzing naar
TEKST: ilSE Van rijn
FOTOGRAFIE: kaSpEr anDrEaSSEn
die zogenaamde werkelijheid.
Voor de in Brussel woonachtige
Deen Andreasen (1979), die drukkunst
en typografie studeerde aan
de Gerrit Rietveld Academie te
Amsterdam en zich als beeldend
kunstenaar aan de Maastrichtse Jan
van Eyck Academie concentreerde op
cartografie, is tekst geen onschuldig
communicatiemiddel. Taal is geen
neutraal vehikel dat enkel en alleen
een boodschap transporteert van de
ene spreker naar de andere.
Geschreven taal is, aldus Andreasen,
ingebed in de omgeving waarin het
ontstaat én gelezen wordt. Zoals
ieders handschrift elke dag anders is,
tekenen vertoont van de gemoedstoestand
waarin de schrijver zich
bevindt en telkens anders wordt
geïnterpreteerd. Tekst is ‘schrijven’,
zegt Andreasen: het proces van het
schrijven, waarvan de beweging in
het schrift herkenbaar is. Tekst is niet
eenduidig en kent een keerzijde die
over het hoofd wordt gezien in het
dagelijkse gebruik.
Het werk The Writing of the Land
ontleent zijn titel aan een twintig
vierkante meter tellende tekening op
panelen die zich uitspreidt over een
muur in de ontvangstruimte van het
Letterkundig Museum. Twee lijnen,
een zwarte en een haarfijn gegraveerde
lijn die de onderliggende
bruine laag zichtbaar maakt, lopen
parallel aan elkaar, achtervolgen
elkaar en overlappen elkaar, zo nu en
dan. De woekerende lijnen houden
het midden tussen een krabbelend,
kabbelend schrift en contouren die
de grenzen aangeven van een vaste
vorm. Neem je enige afstand dan
lijkt het of de lijnen samen een
wereldkaart verbeelden. Soms
herken je een landtong, denk je: een
Noorse fjord, Schouwen-Duiveland.
De combinatie van de twee lijnen, de
getekende en de gegraveerde,
suggereert diepte en refereert mogelijk
aan het feitelijke land waarop wij
staan. Maar deze kaart is een illusie,
geen grens tussen land en zee houdt
uiteindelijk stand. Want nader je The
Writing of the Land, dan vallen
markeringen en afbakeningen uiteen
in dat waaruit zij zijn opgebouwd:
pure lijn.
Er wordt niet over een continent
geschreven in The Writing of the Land,
land schrijft zichzelf. Geen hiërarchische
verhouding tussen tekst en
werkelijkheid bestaat en evenmin
een onderscheid tussen schrijven en
tekenen: beide zijn tekst. Tussen de
beschrijving van een landschap en
het werkelijke landschap positioneert
zich hier de geschreven dan
wel getekende tekst. Het voorkomen
van de tekst, of het nu een literaire
uitweiding betreft of een landkaart,
vertelt een eigen verhaal dat, bewust
of onbewust, een rol speelt tijdens
het lezen. En zelfs: de lezing van de
tekst keert terug in de beleving van
het ‘eigenlijke’ moment. Want wie
herinnert zich niet het servetje

waarop de route naar een bezienswaardigheid
was uitgestippeld
wanneer je het monument opnieuw
bezoekt? Hybride vormen tussen
tekening en werkelijkeheid, realiteit,
verbeeldingskracht en herinnering
ontstaan. Tekst en ‘werkelijkheid’
kunnen volgens Andreasen niet
losgekoppeld worden van elkaar.
Deze onlosmakelijke verbondenheid
wordt eens te meer duidelijk in
Psychography, een twintig minuten
durende video geprojecteerd hoog
op een pilaar bij de entree van de
ontvangstruimte van het museum.
Hierin staat niet het ambivalente
schrijfsel, maar het schrijfproces
centraal. De video laat een wit vel
papier zien dat van onderen wordt
belicht. Op het blad wordt geschreven,
getekend of gekrabbeld. We
zien de schaduw van een hand
waarvan de vingers een pen
omklemmen. Onder de dansende
penpunt ontstaan schetsen van
rotondes waarop meerdere wegen
uitkomen. De tekeningen worden
afgewisseld met zinnen, voor de
toeschouwer geschreven van rechts
naar links, lijstjes, aantekeningen.
Omcirkelde woorden worden
gecombineerd met in elkaar
vervloeiende letters die, zodoende,
verworden tot dikke lijnen of
contouren. Het onderscheid tussen
de verschillende vormen van
schrijven is, opnieuw, diffuus. Wie
denkt een verhaal te lezen in
Installatie in Letterkundig Museum
brengt tekst tot leven
Psychography komt bedrogen uit. Wie
denkt een stad, Parijs? Londen? te
herkennen in de wirwar aan lijnen
(straten?) eveneens. De tekeningen
doen eerder denken aan kattebelletjes,
notities die het directe
verlengstuk zijn van het menselijk
handelen. In Psychography wordt
zichtbaar wat we eerder stelden:
voor Andreasen kent schrijven, zelfs
letterlijk, een keerzijde of achterkant.
In de publicatie Land Route verbeeldt
hij dit gegeven door een tekst in
spiegelbeeld af te drukken, de
ommezijde van een vel papier
waarop met viltstift een boodschap
staat genoteerd. Het bericht is bijna
onleesbaar, de letters zijn als zodanig
moeilijk herkenbaar. Maar de tekens
zijn gedrukt, ze bestaan: tekst wordt
beeld.
In het zorgvuldig gecomponeerde
The Writing of the Land zet Andreasen
de toeschouwer (of lezer?) op het
verkeerde been. De zwart-witte tekst
is ambivalent. Tekst kent een eigen
beweging, een ontstaanswijze en
een lezing, een eigen meervoudig
karakter, met andere woorden, dat
intervenieert in de realiteit, die we in
het dagelijks leven, voor het gemak,
gescheiden houden van de tekst.
Wanneer je de persoonlijke documenten
afkomstig van schrijvers als
Lucebert of Vestdijk tentoongesteld
in de portrettengalerij van het
Letterkundig Museum bestudeert,
dan wordt duidelijk dat voor hen
schrijven eveneens nauw verbonden
was met leven. Dagboekfragmenten
en ansichtkaarten doen je het
ontstaan van novelles en gedichten
begrijpen. Persoonlijke, vaak
onleesbare notities zijn sporen van
leven. Literatuur is ook tekst. En
tekst, zo toont Kasper Andreasen in
The Writing of Land, tekst vertelt een
eigen verhaal.
kunst
33

ouwproject
architectuur
34
Ontwerp na jaren sleutelen en overleggen eindelijk aanvaard
Bijnaam gevraagd
voor Koolhaas’
schepping
Plannen voor een door Rem Koolhaas ontworpen prestigieus en lijvig
nieuw gebouw op het Koningin Julianaplein in Den Haag stonden bij gebrek
aan een gezonde ontwikkeling en exploitatie lange tijd op een laag pitje.
Maar in februari 2010 kwam er dan toch een begin van groen licht van de
gemeente. De M of De Kies past in de facelift van Den Haag Centraal.
internationaal
TEKST: rOlf DE bOEr
ARTIST IMPRESSIONS: Oma
Op het tafeltje op het terras van café
Von in de flank van het Haagse
gemeentehuis liggen twee piepschuimen
bouwwerken op schaal en
een boekje. De modellen zijn de
eerste ontwerpen die architect Rem
Koolhaas maakte voor de nieuwbouw
op het Koningin Julianaplein
voor het Centraal Station van Den
Haag. De titel van het boekje is ‘The
Hague To Be Continued’, het laatste
boekje dat stadsstedenbouwer
Maarten Schmitt maakte in een serie
van vijf over stedenbouw in Den
Haag. Hij is nu stadsstedenbouwer in
Leiden (‘ik zit er net vier dagen’),
maar is even terug op zijn oude plek
om over de het gebouw van Rem
Koolhaas te praten.
Na tien jaar puzzelen lijkt dat er
eindelijk te komen. Schmitt was in
dit project gangmaker van het eerste
uur en hij is Koolhaas’ grootste fan.
“Alle animals are equal but some
animals are more equal than others”,
citeert hij George Orwell. “Het zou
mijn droom zijn om stedenbouw in
Den Haag te koppelen aan de

mentaliteit van Rem Koolhaas. We
hebben samen ontzettend leuke
stedenbouwkundige studies gedaan.
Zo heeft hij ook het stedenbouwkundig
plan voor de Binckhorst
ontworpen. Als je Koolhaas vergelijkt
met Berlage, die honderd jaar
geleden ook stedenbouwer en
architect in Den Haag was, dan
ontwerpt Koolhaas vanuit de context
en was Berlage een tekenaar van
plattegronden. Berlage leverde een
product dat aan de verwachtingen
voldeed, terwijl OMA een zwaar
beroep op je doet.”
Hij pakt het grijze model van het
allereerste ontwerp. Het lijkt een
haarborstel op de kaptafel van
Wilma Flinstone. Of een hunebed.
Schmitt noemt het solid, de
massieve, sculpturale architectuur
van het gebouw en de dikke poten
eronder. “Het is een heel nieuwe
typologie. Het heeft iets weg van het
CCTV-gebouw van OMA in Beijing.”
VEnStEr
Dat Koolhaas ontwerpt vanuit de
context bleek toen op een bepaald
moment het Nationaal Historisch
Museum een plek zou krijgen in het
gebouw. Hij tekende een enorm
venster in de gevel aan de stadskant
waardoor bezoekers van het
museum op hoogte konden uitkijken
over de historische binnenstad van
Den Haag. “Een ontwerp van hem is
meer dan een compositie van het
gebied, hij definieert het gebied”,
zegt Schmitt.
Het ontwerp moest een open
afscheiding vormen tussen het groen
van het Malieveld, de Koekamp en
het Haagse Bos erachter aan de ene
kant en de stad aan de andere kant.
Een soort stadsmuur die Den Haag
nooit had. “Het idee was goed, maar
één poot van het gebouw zou in de
‘groene’ Koekamp komen te staan
en dat was politiek onbespreekbaar.”
Ook het tweede ontwerp haalde het
niet. Schmitt draait de haarborstel
180°. “Het gebouw werd over
Stichthage heen gelegd, het gebouw
van de Nederlandse Spoorwegen
boven het station, maar dat paste
niet goed.” Hij pakt het definitieve
pitchwinnende ontwerp in piepschuim.
Het is niet grijs, maar blauw
en een beetje roze. “De poot waar
geen plek voor was, hakte Rem eraf.
Met het idee van: de Venus van Milo
is zonder armen ook veel interessanter
dan met. De plek van de
amputatie is straks ook goed te
zien.”
gEknOkt
De keuze voor OMA is omstreden
geweest. Rem Koolhaas en OMA
hadden het imago veel te vasthoudend
te zijn in hun overtuiging,
garant te staan voor lange discussies
en te ingewikkeld te zijn in hun
ideeën. Het idee bij politiek,
gemeente en opdrachtgevers leefde
dat het project alleen hierdoor al
veel te duur zou worden. De
toenmalige wethouder bouwen en
wonen Hilhorst wilde zelfs een
andere architect inschakelen, die dan
ongeveer hetzelfde zou doen
als Koolhaas. Schmitt: “Ik heb
geknokt om Koolhaas te behouden.
Een bureau met zo’n reputatie moet
je als gemeente koesteren. Daar kun
je niet mee rommelen. Als je geen
volledig commitment hebt, moet je
je ambities laten varen en een ander,
gewoner plan verzinnen.”
Bij alle discussies kon Koolhaas
cynisch worden. Schmitt: “Die zei:
‘Doe het dan maar zo. Haal alles er
maar af’. Het was voor hem toch al
een emotionele tijd. Het hotel in het
CCTV gebouw was net afgebrand.
Maar wat je dan overhoudt is een los
gebouw dat je overal kunt neerzetten,
terwijl het juist een integraal
ontwerp is dat niet los gezien kan
worden van zijn omgeving. Je moet
oppassen dat je er niet zoveel afhaalt
dat je het overal kunt neerzetten.”
Koolhaas was eager genoeg om
terug te vechten. “In de periode dat
het ontwerp zijn karakter begon te
verliezen, heb ik hem er weer
bijgehaald. Met veel energie heeft hij
het toen teruggebracht naar een
betekenisvol ontwerp.”
Met de komst van de nieuwe
wethouder bouwen en wonen
Marnix Norder in 2004 had Schmitt
een bondgenoot gekregen die het
project de finale zet gaf. Eind 2008
werden de plannen definitief. “Het
speelde zich gelukkig voor de
recessie af, anders was er nooit een
definitief ontwerp gekomen”, zegt
Schmitt. Het oorspronkelijk ontwerp
bleef overeind. Er was wel bezuinigd
in de detaillering en de materiaalkeuze.
En er was een nieuwe
opdrachtgever. Projectontwikkelaar
Multi Vastgoed had het stokje
over-gegeven aan Eurocommerce.
gEbruikErS
Een van de financiële pijlers voor de
haalbaarheid van het project waren
de gebruikers van het gebouw. Die
waren niet op voorhand aanwezig.
Het gebouw had eenvoudig plaats
kunnen bieden aan de ambtenaren
van Justitie en Binnenlandse Zaken,
maar die lieten hun oog vallen op de
plek waar toen nog de beruchte
Zwarte Madonna stond. En ook
Financiën koos voor een renovatie
van het eigen gebouw. Even was het
Nationaal Historisch Museum in
beeld, maar dat was voorbij toen
minister Plasterk het museum aan
Arnhem gunde. Een gebruiker werd
niet gevonden. Ondertussen
ontwikkelde het Koningin Julianaplein
zich tot een niemandsland. Een
tochtig gebied waar honderden
fietsen en een enkele taxi op de oude
taxistandplaats voor het station een
rit probeert te scoren een verwaarloosd
straatbeeld vormen tussen het
nieuwe Babylon en andere gebouwen
die binnen het project Den Haag
Nieuw Centrum in de buurt verrijzen.
Op 18 februari 2010 stond opeens
het bericht in de krant dat de
gemeente Den Haag groen licht gaf
voor de bouw. Maar op 19 februari
stonden een paar politieke partijen
op hun achterste benen. Ze trapten
op de rem. ‘Rem op Koolhaas-project’
kopte het AD vervolgens heel
gevat. “In de gemeenteraadsvergadering
van 18 februari namen PvdA,
VVD, Groen Links en D66 een motie
aan dat ze positief stonden tegenover
de ontwikkeling van het
gebouw”, verklaart wethouder
bouwen en wonen Marnix Norder.
“Alleen het document waarin de
financiële gevolgen staan, was er
toen nog niet.
Daar konden we ook niet over beslissen.
Maar dat document is intussen
in concept gereed. Er moet alleen
nog een accountantsverklaring bij
komen. Eind april ligt alles in de raad
op tafel en kunnen we er definitief
over beslissen. Ik denk dat het
project heel verantwoord kan
worden uitgevoerd binnen de
budgetten die we hebben.”
Norder is de wethouder die zich hard
maakte voor het ontwerp van OMA.
“Ik ben geen stedenbouwkundige en
ook geen architect maar ik vind het
een fantastisch gebouw omdat het
een heel aantal dingen in één keer
goed doet. Het zorgt dat het plein
een begrenzing krijgt, waardoor het
een beslotenheid krijgt. Het is een
fantastisch ontwerp voor die plek,
het geeft een heel nieuw aanzicht
van de stad. Het is een heel mooi
gebouw dat we als gemeente
moeten koesteren.
Als dit gebouw niet gebouwd wordt,
hebben we nog een ander probleem.
Dan kan de fietsenstalling niet gereali-
SOliD
lOcatiE:
Koningin Julianaplein,
Den Haag
arcHitEct:
Rem Koolhaas/Office for
Metropolitan Architecture,
Rotterdam
OpDracHtgEVErS:
Gemeente Den Haag (voor de
prijsvraag), Multi Vastgoed en
NS Vastgoed. De rol van Multi
Vastgoed is in 2010 overgenomen
door ontwikkelaar
Eurocommerce.
Het totale vloeroppervlak
bestaat uit 92.000 m 2 :
– 44.000 m 2 kantoren
– 31.100 m 2 woningen
– 12.600 m 2 parkeren
– 4.200 m 2 voor fietsen-
stalling
– 4.000 m 2 voor retail
35

36 stedenbouw architectuur
bouwproject
seerd worden onder het station, kan
het plein niet afgebouwd worden,
blijft de rommel maar liggen, worden
de oude luifels bij het station ook
niet verwijderd, de hele vernieuwingsimpuls
stopt dan. En juist aan
de kant die voor de stad het meest
zichtbaar is. Een gemankeerd gezicht
van de stad vind ik onacceptabel.”
criSiS
Juist omdat projecten van dit
formaat moeilijk te realiseren zijn in
dit tijdsgewricht, heeft de gemeente
gekeken naar de blokkades die er
voor partijen liggen om aan de slag
te gaan. Niet alleen voor het
OMA-gebouw maar voor heel Den
Haag. Net als andere steden dat
doen. “Het zou in deze tijden van
crisis moeilijk worden als je de markt
niet meer financiële ruimte geeft. We
kunnen dat doen door bijvoorbeeld
later te laten betalen voor de grond.”
De gemeente zelf koopt eventueel
een kwart van de kantoren maar
alleen als achtervang. En is vrij om
die te gebruiken of weer te verkopen.
“Nu of niet, het is heel simpel. Als we
het nu doen, gaat het mee in de
bouwstroom in het gebied die er
toch al is. Anders moet de boel
over een paar jaar weer overhoop
gegooid worden. Bovendien moet
je, als je wacht, straks weer alle
procedures starten, ook voor een
nieuw ontwerp. Dat brengt ook weer
kosten met zich mee. Het plan dat
er ligt is goed, het alternatief
onaantrekkelijk.”
Ze noemen hem al de ‘M’ , ‘de kies’
of ‘de olifant’ vanwege de dikke
poten. Hoe gaat ie eigenlijk heten?
Norder: “Hagenaars moeten de
naam nog verzinnen. Dat doen ze
heel creatief, want zo gaat het altijd
in Den Haag. Iedereen heeft het over
de ‘Haagse tieten’ voor het onderkomen
van het Ministerie van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport
en met ‘het ijspaleis’ bedoelen ze het
gemeentehuis. Ik ben benieuwd.”

andere
smaken
38 | Rechtbank Haarlem
42 | Spencer Finch
44 | Joop van Oosten (BAM)
48 | Slangtafels voor de PI
42
50 | Landgoed Soestdijk
53 | Longstay Zeeland,
Noord-Brabant
57 | Nationaal Historisch
Museum
60 | Rijksarchieven:
Middelburg
64 | Paviljoen Volkenkunde
60
48
stedenbouw
monumenten
architectuur
architectuurbeleid
kunst
66 | Boeken
53
38
xx
stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
37 37

monumenten architectuur restauratie & renovatie
38
Ook een rechtbank moet proefdraaien
andere
smaken
TEKST: frank Van DE pOll
FOTOGRAFIE: maartEn nOOrDijk
Historisch complex
Haarlem geschikt
voor civiele zaken
p 38
onder: grote hal na binnenkomst met
kunstwerken van finch rechts.
boven rechts: stijlkamer annex rechtszaal
p 39
links: de rechtbank bestaat uit twee
complexen, links het voormalig
Bisschoppelijk Museum en rechts het
pand van Metzelaar uit de 19e eeuw.
rechts: uit Engeland werd een speciaal
behang aangevoerd.
Het oorspronkelijke gebouw van W. H. Metzelaar
in Haarlem is tot in de puntjes gerestaureerd –
een karwei dat langer duurde dan men had
verwacht. Dat komt door de ingewikkelde
logistiek en door de wens speciale producten
in het interieur onder te brengen. Bovendien
streefde de Rijksgebouwendienst naar een
duurzame invulling van een monumentaal
interieur. Maar nu is ‘Haarlem’ operationeel.
De verbouwing van het rechtbankcomplex
aan de Haarlemse Jansstraat,
locatie van de civiele tak van
de Haarlemse rechtbank, loopt bijna
ten einde maar rustig achterover
leunen is er niet bij. Tot de opleverdatum,
later in het voorjaar, vindt de
meest cruciale fase van de renovatie
plaats: het testen van alle installaties
en apparatuur. Gaan de alarmbellen
op tijd en op de juiste plek af?
Functioneert de brandbeveiliging
naar behoren? En misschien wel het
belangrijkst: werken de scanstraten
bij de balie, het kloppend hart van de
rechtbank, optimaal? Het kleinste
mankement kan grote gevolgen
hebben. Een vormfout bijvoorbeeld,
waardoor een zaak door de rechter

als niet-ontvankelijk wordt verklaard.
Daarom volgen er na de
oplevering ook nog eens drie
maanden van proefdraaien om er
zeker van te zijn dat alles werkt.
Toch oogt projectleider Peter
Schuchard van de Rijksgebouwendienst
tamelijk ontspannen. ‘Als je
bedenkt wat we al allemaal aan
perikelen achter de rug hebben, dan
word je niet meer zo snel zenuwachtig’,
zegt hij in een van de vergaderruimtes
op de vierde etage van de
vestiging Haarlem van de Rijksgebouwendienst,
die tegen het station
is aangebouwd.
Schuchard is de derde projectmanager
op rij in twee jaar tijd en heeft de
klus driekwart jaar geleden over-
genomen van zijn voorgangster
Patricia Zuidwijk, die nog wel op de
achtergrond als vraagbaak figureert.
‘Dat is absoluut nodig, want je hebt
in een tijdsbestek van een klein jaar
niet zomaar alle ins en outs van deze
renovatie in de vingers. Het is een
zeer ingewikkelde opgave. Het gaat
om elf duizend vierkante meter
vloeroppervlak en dat leverde nogal
wat hoofdbrekens op. Vooral op het
constructieve vlak. Alle denkbare
betonconstructies zijn in het
complex toegepast, dus dat geeft
wel aan hoe moeilijk het soms was
om de juiste beslissingen te nemen.
Bovendien waren er maar liefst vijf
partijen bij betrokken: de sloper, de
bouwer, de beveiligingsmensen,
warmte-installateurs en een
tuinarchitect. En die stromen
moesten allemaal in goede banen
zien te worden geleid. Op een aantal
dingen na is dat tot nu toe goed
gelukt.’ Zo moest in een eerder
stadium een van de externe
adviseurs vervangen worden omdat
hij de wensen van de rechtbank
negeerde en in zijn ontwerp geen
rekening hield met de gestelde eisen.
En is er enige vertraging opgelopen
omdat het behang, speciaal gemaakt
in Engeland voor het voormalige
Bisschoppelijk Museum, een van de
vier gebouwen die tezamen het
rechtbankcomplex vormen, niet op
tijd kan worden geleverd.
buitEn jE ScHulD
Soit, vindt Schuchard. Zolang dit
soort zaken buiten je schuld om
gebeurt en je het goed aan de klant
kunt uitleggen, moet je daar niet al
te krampachtig mee omgaan.
Sommige dingen heb je nu eenmaal
niet in de hand. Neem nu de kwestie
van dat behang. Dat had wel eerder
geleverd kunnen worden maar de
levertijd viel precies samen met de
start van de bouwvak. De aannemer
was bang voor schade als het behang
zolang moest worden opgeslagen.
Bovendien ging tot overmaat van
ramp de leverancier ook nog eens
failliet en moest voor een vervangend
alternatief eerst uitgebreid
overlegd worden met de kunst-
commissie van de rechtbank, met de
nodige vertraging als gevolg. ‘De
rechtbank gaat bij deze renovatie
allereerst voor kwaliteit’, zegt
Schuchard. ‘Als er af en toe beslissingen
moesten worden genomen die
de kwaliteit ten goede kwamen dan
deed men niet al te moeilijk.’ Wat
dat betreft is hij dan ook dik
tevreden over de samenwerking met
de gebruiker, die vanaf het begin tot
nu toe altijd voorbeeldig is geweest.
Maar Schuchard is bovenal trots
omdat, ondanks alle tegenslagen, de
kosten maar nauwelijks boven het
investeringsbudget zijn uitgestegen.
En dat mag best tot vrolijkheid
stemmen, in tijden waarin het bijna
gemeengoed is geworden om bouwkosten
te laag in te schatten en uiteindelijk
hoger uit te komen. Vooral
als je beseft wat voor extra’s er tijdens
het proces nog allemaal moesten
worden gedaan. Zo leverde, na het
strippen van alle overbodige toevoegingen,
het voormalige Bisschoppelijk
Museum zoveel interessante
gegevens op, dat men besloot om
een kostbaar bouwhistorisch onderzoek
te doen. Kleur onderzoek wees
verder uit dat de oorspronkelijke
kleurstelling toch net even anders
was als verondersteld. Daarnaast
veranderde de gebruiker af en toe
nog wel eens wat aan het wensenpakket,
vanwege allerlei veranderingen
binnen de eigen organisatie. Het
39

40 monumenten architectuur
onderwerp
restauratie & renovatie
was, zegt Schuchard, een klus die
vooral financieel behendigheid
vereiste om alle bijkomende kosten
in het geraamde budget in te passen.
warmtE-kOuDE OpSlag
En natuurlijk is de renovatie ook
duurzaam. Vanzelfsprekend bijna.
Want verzin tegenwoordig maar
eens een overheidsgebouw waarin
niet hoog is ingezet op duurzaamheid.
Lukt niet meer. In het geval
van de Haarlemse rechtbank wordt
bijvoorbeeld gebruik gemaakt van
warmte-koude opslag. ‘Het is
eigenlijk een relatief simpel
systeem’, legt Schuchard uit.
‘Vroeger werd hier op gas gestookt
maar vanaf nu wordt de temperatuur
van het grondwater gebruikt
om de gebouwen in de winter te
verwarmen en in de zomer te koelen.
Het grondwater wordt boven de
grond verwarmd dan wel afgekoeld
en vervolgens door de gebouwen
rondgepompt. Dat is weliswaar een
forse investering maar het levert ook
een grote energiewinst op. Na vijf
tot zeven jaar zijn de kosten volledig
terugverdiend.’ Daarnaast zijn er
bij de verbouwing zoveel mogelijk
onderhoudsvrije materialen
gebruikt. Zo ligt er bijvoorbeeld een
slijtvaste kunstharsvloer. Andere
materialen, zoals de tapijten, zijn
uitgekozen op de te verwachte
vervuiling. Schuchard: ‘Je kunt er op
wachten dat er tijdens een vergadering
een keer een kop koffie of thee
omvalt dus in de rechtbank liggen
straks geen tapijten maar tapijttegels,
die makkelijk verwijderd
kunnen worden om schoon te
maken of eventueel vervangen
kunnen worden’.
Flexibel gebruik van materialen,
kortom, maar er is meer. Zo kan de
gebruiker voor het onderhoud straks
gebruik maken van een Manual Of
Good Housekeeping. Een handleiding
waarin precies staat vermeld hoe het
onderhoud dient te gebeuren, vooral
bedoeld voor de kwetsbare materialen
in de twee rijksmonumenten dat
het complex omvat. Want naast het
voormalige Bisschoppelijk Museum
is er ook nog het Johezhuis, het
voormalige 18 de eeuwse woonhuis
van de directeur van gelddrukkerij
Johan Enschedé. En dat is echt nodig,
beklemtoont Schuchard, want in de
jaren ‘80 van de vorige eeuw zijn er
wel eens wat dingen verkeerd
gegaan. ‘De muren van het Johezhuis
waren bewerkt met een pleisterlaag
van zand en kalk en wit gemaakt met
een witkalk. Dat werd op den duur
natuurlijk smerig, maar wat deed
men vervolgens? Daar werd latex
over heen gesmeerd. Het nadeel van
latex is echter dat het niet hecht dus
wij konden er niet de noodzakelijke
stucwerkreparaties op verrichten,
maar moesten het oude pleisterwerk
eerst helemaal verwijderen. Zonde
van al het werk, want het was niet

nodig geweest. Om dit soort ondeskundigheid
in de toekomst te
voorkomen kan de rechtbank straks
gebruik maken van een onderhoudshandleiding
op wetenschappelijke
basis.’
lOgiScHE Structuur
Tijdens een rondgang door het bijna
voltooide rechtbankcomplex met
architect Jan Bakers blijkt pas goed
hoe het voormalige doolhof van
gangen, trappen en ruimtes, waar
zo’n beetje elke logische structuur
aan ontbrak, is omgetoverd tot een
heldere en efficiënt ingerichte
binnenruimte. ‘In het ontwerp is er
naar gestreefd het karakter van het
totale complex te behouden, maar
de overzichtelijkheid en de structuur
te verbeteren en te optimaliseren’
legt Bakers uit. ‘Het opnieuw
gebruiken van al aanwezige
onderdelen, zoals de fraaie binnentuinen,
de twee monumentale
panden en de karakteristieke
voorgevel van de oorspronkelijke
rechtbank van W.C. Metzelaar,
hebben gediend als uitgangspunt
voor het ontwerp’.
Allereerst is daarom de samenhang
tussen exterieur en interieur weer in
ere hersteld, door de zittingzalen de
oorspronkelijke indeling van de vier
gevels te laten volgen. Ook de entree
met de voor Metzelaar zo typische,
monumentale bordestrap, is weer in
gebruik genomen, want voorheen
kwamen de mensen via het
souterrain naar binnen. Verder is
dankzij een aantal ingrepen de
interne routing van het complex
verbeterd en zijn het Johezhuis en
het Bisschoppelijk Museum beter in
het totaalplan geïntegreerd. Bakers:
‘Die twee rijksmonumenten zijn
allereerst ontdaan van alle ingrepen
van de voorlaatste renovatie uit de
jaren tachtig van de vorige eeuw,
zoals de verlichting en de installaties,
en vervolgens weer in oude luister
hersteld. We hebben de niveauverschillen
handig opgelost door ze
door middel van steektrappen weer
te laten aansluiten op de gangenstructuur
van het Metzelaargebouw.
Verder hebben we de sfeer in de
monumenten wat meer voelbaar
willen maken door de trappen te
vernauwen. Er is slechts ruimte voor
een persoon.’
Eenmaal voorbij de portiersbalie en
de scanstraten komt men in het
observatiegebied, de wachtruimte
voor het publiek, die verdeeld is over
het souterrain en de begane
grond verdieping, en toegang geeft
tot de elf zittingzalen. Drie daarvan
bevinden zich in het Bisschoppelijk
Museum. De zalen zijn opvallend
neutraal ingericht. ‘Dat komt’, legt
Bakers uit, ‘omdat in het civiele recht
mediation een belangrijke rol speelt.
Het is dus niet de bedoeling, zoals in
het strafrecht meer gebruikelijk is,
om ontzag in te boezemen, maar om
beide partijen zoveel mogelijk op
hun gemak te brengen. Het gaat er
uiteindelijk om te proberen ze bij
elkaar te brengen. En daar past een
wat sobere en eenvoudige inrichting
bij. Over dit soort gevoelige zaken
hebben we heel goed nagedacht,
want uiteindelijk is dat mede
bepalend voor het optimaal
functioneren van de rechtbank.’
p40: wachtruimtes en trappenhuis.
p41 boven: gang in fel oranje.
p41 onder: de kantine.
41

kunst
architectuurbeleid
42
Vrouwe Justitia
superminimaal
verbeeld
Het blijven aardige verhalen. De
anekdotische faux pas van een
bezoeker die in een galerie een
brandblusser staat te bewonderen.
Tot het pijnlijke moment dat het
meisje van de galerie hem vertelt dat
het – eh, slik – geen kunstwerk is,
maar een echte blusser. Het
Duchampiaanse denken zit nu
eenmaal diep verankerd in het kijken
naar moderne kunst. Een twaalf in
een dozijn pissoir kan zo maar
topkunst zijn.
Een soortgelijk moment leverde een
bezoek aan de rechtbank van Haarlem
op. De Amerikaanse kunstenaar
Spencer Finch heeft een vijftal
lichtwerken voor het gerechtsgebouw
gemaakt. Twee grote werken
hangen in de twee rechtszalen aan
een wand, twee kleinere werken
bevinden zich elk op een gangmuur.
In het exterieur van het gebouw
komt een vijfde werk, verwerkt in
het plafond van het met classicistische
zuilen gestutte entreeportaal.
Lichtwerken
van Spencer
Finch in
Haarlemse
rechtbank
andere
smaken
TEKST: XanDra DE jOngH
FOTOGRAFIE: maartEn nOOrDijk
Hoe beeld je gerechtigheid uit? Voor de rechtbank
in Haarlem kan het begrip niet abstract
genoeg worden aangepakt. De Amerikaan
Spencer Finch maakte vijf lichtwerken die
gebaseerd op de weegschaal van Vrouwe
Justitia simultaan een uitgebeende representatie
geven van recht en onrecht.
Tijdens het bezoek is de interne
vernieuwbouw van het historische
pand in de Jansstraat nog niet
helemaal klaar, werklui doen de
laatste klusjes. Beneden in de gang
hangt in een inham een lichtarmatuur
aan de muur. Een ‘gewoon’
ogende wandlamp. Maakt het
onderdeel uit van het werk van Finch

of is het een functioneel bedoelde
lichtarmatuur? Hans van den Ban,
begeleidend kunstadviseur van het
Atelier Rijksgebouwendienst, twijfelt
even. Helemaal zeker weten doet hij
het niet. Maar Van den Ban mag dat
soort twijfel - “als zogeheten
kunstkenner nota bene” - wel. Als
een kunstwerk je op het verkeerde
been zet, zichzelf niet overschreeuwt.
tl-buiZEn
Zichzelf overschreeuwen doet het
werk van Spencer Finch (1962) zeker
niet. De lichtwerken in de Haarlemse
rechtbank zijn zeer minimalistisch in
hun verschijningsvorm. Horizontale
en verticale lijnen van tl-buizen in
verschillende kleurencombinaties.
Elk werk bestaat uit een compositie
van twee, horizontaal gepositioneerde
tl-buizen. Naast elkaar, maar
niet op dezelfde hoogte, de rechter
horizontale lijn ligt steevast iets
lager. Op de twee lijnen bevindt zich
een opeenstapeling van (kortere)
horizontale, en een enkele keer
verticale geplaatste tl-buizen in
verschillende kleuren.
Finchs tl-buizen vormen een
geabstraheerde versie van de
weegschaal, het symbolische
attribuut waarmee Vrouwe Justitia
als personificatie van gerechtheid
traditiegetrouw de beschuldigingen
tegen de bewijzen afweegt. In de
lichtwerken abstraheert Finch
gerechtigheid tot een minimale
voorstelling van een paar lijnen. De
horizontale, witte lijnen zijn de
weegschalen, de gekleurde buizen
erboven vormen de inhoud ervan.
Het materiaalgebruik is sober en
eenvoudig. Kleur wordt verkregen
door filters over de tl-buizen te
schuiven.
Less is more is het adagium in deze
uitgebeende representatie van recht
en onrecht. Het blijkt ook uit de
summiere titel Untitled (Scales of
Justice), het werk van de kunstenaar
is doorgaans allesbehalve ongetiteld.
(Finch noemt het zelf min of meer
ironisch “a sort of strange title”.)
Finch leek aanvankelijk ook meer
voor more te gaan. Maar zijn eerste
ontwerp was de kunstcommissie
niet abstract genoeg. De keuze voor
Spencer Finch was juist ingegeven
vanwege het vrij abstracte werk dat
hij doorgaans maakt. Dat sloot aan
bij de wens van de Haarlemse
rechtbank voor een kunstwerk, dat
zich in grote mate van abstractie zou
verhouden tot het begrip gerechtigheid.
Van de superminimale versie
waar Finch vervolgens mee kwam
was de kunstcommissie dan ook
meer gecharmeerd.
pOëtiScHE OmHElZing
Lichtsculpturen maken een belangrijk
deel uit van het oeuvre van
Spencer Finch (1962). Voor de
Amerikaanse kunstenaar, die vorig
jaar te zien was op de Biënnale van
Venetië, zijn licht en kleur het
belangrijkste gereedschap in zijn
werk. Voor Finch zijn het de
graadmeters van een gegeven tijd,
plaats en herinnering. Zo wordt in
het biënnale-werk Moonlight letterlijk
de couleur locale van Venetië gevangen
door het aanbrengen van
gekleurde filters op verschillende
bestaande ramen in een tentoonstellingsruimte.
Finch probeert door middel van
objectieve wetenschappelijke
methodes zijn subjectieve ervaring
van licht en kleur op een specifieke
plaats en tijd te repliceren. Het
onderzoek naar licht, kleur, geheugen
en waarneming vormt dan ook
de basis van zijn werk. Voor de
objectieve wijze van kijken hanteert
Finch onder meer colorimeters (lichtmeters
voor kleur en intensiteit),
voor het eigen kijken en vervolgens
weergeven zet hij zijn geheugen in.
De combinatie van deze twee vervult
zijn werk met een melancholie die
Spencer Finch zelf omschrijft als “het
onmogelijke verlangen jezelf te zien
kijken.” Ook het werk Eos (Dawn, Troy)
uit 2002 komt uit dit verlangen voor.
Finch is geïntrigeerd door het idee te
zien wat de Griekse held Achilles zag.
Hij bezoekt de plaats van het oude
Troje in Noordwest-Turkije en
bedenkt dat het enige dat in
drieduizend jaar op deze plek
onveranderd moet zijn gebleven het
aanwezige licht is. De kunstenaar
neemt verschillende lichtmetingen
tijdens dageraad, het tijdstip dat
immers frequent figureert in de Ilias
van Homerus. Eenmaal terug in New
York tovert Finch als een hedendaagse
alchemist een enkel moment van
het ochtendglorenlicht van Troje.
Het is een gerecreëerde werkelijkheid
die louter uit licht en kleur
bestaat.
wHat timE iS it On tHE Sun?
Het ‘in de koffer meenemen’ van een
ervaring om deze vervolgens over te
hevelen naar een andere plaats en
tijd komt bij Finch frequent voor.
Voor Sunlight in an empty room (Passing
cloud for Emily Dickinson, 2004) peilde
Finch het licht, inclusief overkomende
wolken, op een zomermiddag in
de tuin van Emily Dickinson’s huis in
de Amerikaanse staat Massachusetts.
Kunst en wetenschap vinden zich
elkaar bij Finch niet zelden in een
poëtische omhelzing. Zoals de tros
ballonnen in de lucht, waarvan de
blauwe kleur van de ballonnen (na
zorgvuldige kleurmetingen) exact
overeen komt met het blauw van de
lucht op een bepaald tijdstip.
Poëtisch alleen al is de (van de
filosoof Ludwig Wittgenstein
overgenomen) titel van het werk
What time is it on the Sun? Zonder
zonlicht zou de mens niets zien,
maar naar de directe bron kijken lukt
niet zonder verblind te raken. Het is
voor Finch een metafoor voor de
onvolkomenheid van alle representatie.
Ondanks deze zekerheid rest
ons niets anders dan te blijven
kijken. En ons tegelijk bewust te zijn
van de vele gradaties van onze
perceptie en herinnering.
Die gedachte sijpelt ook door in de
lichtwerken die Finch maakte voor
de Haarlemse rechtbank. Door in de
verschillende werken te variëren in
de positionering van de tl-buizen en
kleurencombinaties, raakt Finch aan
het gegeven dat in de rechtspraak
zaken niet altijd met eenzelfde
eenheid te meten zijn. En dat in
sommige zaken gerechtigheid
diffuser is dan in andere gevallen -
het ene onrecht laat zich makkelijker
wegen dan het andere. Kijk naar het
werk dat in het entreegebied op de
begane grond hangt. Bovenop de lijn
van de ‘linkerschaal’ staan zes
verticale lichtbuizen in de kleuren
rood en blauw. De rechter weeg-
schaal bevat zes horizontale
tl-buizen, in dezelfde kleurencombinatie
als bij de linker schaal. De
verticale compositie versus de
horizontale compositie geeft het
verschil tussen de schalen duidelijk
weer en benadrukt visueel bovendien
dat de rechter weegschaal lager
hangt; zwaarder weegt dan de linker.
Beschuldiging en bewijs tekenen zich
hier duidelijk af.
Een stuk minder expliciet is de weegschaal
in de rechtszaal verderop. In
de louter horizontale compositie van
tl-buizen zijn de twee ‘schalen’ nagenoeg
gelijk aan elkaar. Het is een
werk dat ter contemplatie dient van
alle aan wezigen in de rechtszaal. Van
beschuldigde en aanklager tot rechter,
ze houden zich gedurende een
gegeven tijd en plaats bezig met
dezelfde abstractie. Wat is gerechtigheid?

44 stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
onderwerp
‘Met het woord prestigeproject
moet je oppassen’
andere
smaken

Joop van Oosten van BAM verweert zich tegen de crisis:
Nederland heeft weer een
bouwminister nodig
Joop van Oosten is sinds 2005
voorzitter van de Raad van Bestuur
van BAM. Het bouwconcern heeft
zijn projectontwikkelingsactiviteiten
begin 2010 samengevoegd met
die van AM. BAM Vastgoed is AM
geworden omdat AM in die markt
een sterker merk is. Voor BAM
komt de crisis, net als voor andere
vastgoedondernemingen, hard
aan. Honderden arbeidsplaatsen
zijn verloren gegaan, nieuwe
projecten komen tot stilstand,
zeker in gebieden waar krimp van
de bevolking wordt verwacht. Van
Oosten beziet de crisis, de samenwerking
met de Rijksgebouwendienst,
de toekomst van publiekprivate
samenwerking en de
betekenis van duurzaamheid.
Wat merken jullie van de crisis?
‘Heel veel. Wie de cijfers van BAM
volgt, ziet dat de crisis ons midscheeps
heeft geraakt. Aan verliezen
op vastgoed hebben we vorig jaar
266 miljoen euro moeten afschrijven,
wat voor BAM enorm is, ook
historisch gezien. We hebben in 2009
nog wel winst gemaakt.’
‘In 1981 bij de vorige crisis was BAM
een wezenlijk andere onderneming
en zat de bouwsector anders in
elkaar. Bedrijven waren kleinschaliger
en werden nog harder geraakt
dan nu omdat ze zoveel woningen
op voorraad hadden. Dat is nu
minder het geval. Al in 2008 waren
er signalen over een haperende
economie, maar iedereen dacht dat
het voor de bouw wel zou meevallen.
Dat het in het vastgoed zo hard
omlaag zou gaan, hadden we niet
gedacht. De stop van de woningverkoop,
in feite een kopersstaking, was
binnen een maand het geval. We
dachten dat het tijdelijk zou zijn
maar kennelijk werkt de menselijke
geest zo. Veel projecten die we in
uitvoering hadden, hebben we tegen
lagere prijzen moeten verkopen.’
TEKST: jaap HuiSman
FOTOGRAFIE: lEViEn willEmSE
Wat voor soort projecten hebben jullie
moeten cancellen?
‘Gecompliceerde, stedelijke
projecten met een groot deel
appartementen erin. In het najaar
van 2008 merkten we dat die niet
liepen en die vraag heeft zich in 2009
niet hersteld. Bij dergelijke projecten
halen we de 70 procent van de
voorverkoop niet die nodig is om
met de bouw te beginnen. Het
betreft vaak de luxueuzere plannen
met appartementen in de hogere
prijsklassen.’
Sommige architecten vragen zich of
bepaalde eilanden van IJburg nog wel
zullen doorgaan.
‘Ja, dat kun je je afvragen. Dat is een
discussie van een jaar geleden over
gebiedsontwikkeling met de vraag
of je concessies moet doen aan de
kwaliteit of juist niet. Ik geloof in de
noodzaak van concessies. In de
steden zie je altijd jaarringen.
Waarom niet in dat soort gebieden?
Alleen bestaat er wel een onderkant.
Er zijn in de jaren tachtig huizen
gebouwd waar we nu niet trots op
zijn. Die zijn al gesloopt of staan op
de nominatie om gesloopt te worden.
Je moet wel op een bepaald ambitieniveau
blijven bouwen, maar als er
geen markt is, vergeet het dan maar.’
‘Het komt altijd goed, is mijn
ervaring. Het duurt even, de uitweg
is heel plat. Een bepaald aantal
mensen wil wat kopen, vanwege een
erfenis of een echtscheiding. De
economie suddert voort. Maar zodra
de zekerheid over het inkomen
toeneemt, gaat men weer kopen. De
verkoop in het eerste kwartaal van
2009 liep heel slecht, daarna werd
het redelijk en kregen we hoop
totdat de verkoop in het derde
kwartaal weer terugviel. Het vierde
kwartaal was al weer beter en de
eerste acht weken van 2010
betekenen een verdubbeling ten
opzichte van die periode in 2009.
Het is nog altijd de helft van 2008,
dat wel.’
Wat loopt altijd wel?
‘Projecten waar starters naar toe
kunnen, mensen die geen bezit
achterlaten dat ze moeten verkopen.
Grondgebonden woningen op een
prachtige plek verkopen ook.’
interview
architectuur architectuurbeleid
45

46 architectuur architectuurbeleid
interview
Nu de Vinex-opgave grotendeels is
afgerond, roepen experts, onder meer bij
het Atelier Rijksbouwmeester, dat
stedelijke verdichting nodig is.
‘Daar liggen kansen, maar onderschat
niet de financiële voorwaarde
om bouwrijpe situaties te creëren.
Ik heb discussies gehad met
architecten die zeiden goedkope
plannen te kunnen ontwikkelen.
Daarbij vergaten ze de grond- en
saneringskosten. Ruimtelijk gezien
kan ik me de opgave heel goed
voorstellen, ben zelf ook een
voorstander van het wonen in de
steden, maar met een overheid die
goed op zijn financiën moet letten,
wordt dat lastig.’
Zouden dan meer wijken uit de jaren
tachtig gesloopt en herontwikkeld moeten
worden?
‘Misschien kan dat, maar dan wil ik
daarvan wel de boekwaarde weten.
De verwerving is moeilijk. Want er
zijn veel appartementsgebouwen
uitgepond aan individuele eigenaren,
zodat die uit het bezit van de
corporaties zijn verdwenen. Ga er
maar aanstaan op die weer te
verwerven.’
Was je daarom teleurgesteld dat het
kabinet viel? Omdat er nog zoveel te doen
is?
‘Ik ontmoette bij ADO Den Haag een
bevriend politicus die tegen me zei:
‘Goed hè, Joop?’ Toen antwoordde
ik: ‘Een grof schandaal is het’. We
hadden even een woordenwisseling.
Dat politici op een moment als dit
geen verantwoordelijkheid voor het
economisch herstel nemen, vind ik
onbegrijpelijk.’
Had jij hoge verwachtingen van Van der
Laan bij de prachtwijken?
‘Ik denk dat minister Van der Laan
een heel inspirerende en goed
bestuurder was. Hij moest doorgaan
waar Vogelaar was gebleven. Het
dossier is best lastig. We merkten al
gauw dat er om financiële redenen
ontwikkelingen werden tegengehouden.
Het heeft lang geduurd voordat
het kabinet begreep dat de bouwsector
voor de economie als geheel
cruciaal is. Eind 2008 mocht ik een
bijeenkomst van Economische Zaken
bijwonen. De hele industrie was daar
aanwezig. Er werd wel naar de
maakindustrie geluisterd, zoals
Corus, DSM en zo, die met een flinke
vraaguitval te maken had, maar wat
er met de bouw zou gebeuren,
daarvoor leek geen interesse. Politici
lijken het laatcyclische karakter van
de bouw niet te begrijpen. We
hebben lange doorlooptijden. Bij een
besluit van vandaag is een architect
over een half jaar bezig, en een jaar
later kun je pas gaan bouwen.’
Maar jullie hebben toch de machtigste
man van Nederland, Elco Brinkman, als
lobbyist?
‘Van mij geen kwaad woord over
Elco. Hij doet dat heel goed. Maar
zelfs hij kreeg het niet voor het
voetlicht.’
Hoe verklaar je dat?
‘Zolang er geen vijftigduizend
bouwvakkers naar het Malieveld
trekken, is het niet interessant voor
een kabinet. Bovendien waren in
2008 nog volop bouwvakkers aan
het werk. Iedereen was aan het
timmeren, en niemand, behalve de
sector zelf, zag de urgentie. Op een
bepaald moment zagen we de
orderboeken aflopen. De boodschap
kwam niet over. Later wel, maar dan
ben je al te laat. Bij architectenbureaus
tekenen zich drama’s af.
Architecten hebben soms hun
pensioen in hun bureau gestopt, en
krijgen nog onvoldoende werk. Als
de pijplijn daar leeg is, hoeven
bouwers niet lang te wachten tot
zijzelf aan de beurt zijn.’
Op wat voor soort stimulerende
maatregelen had je gehoopt?
‘Dat het kabinet niet te lang zou
praten, maar beslissingen zouden
nemen. De Belgische overheid heeft
de BTW op bepaalde woningen
onmiddellijk verlaagd, terwijl hier de
overheid een praatcircus is begonnen.
Moet de overdrachtsbelasting
er af, of de BTW? Het leidt ertoe dat
je op verjaardagen hoort dat het
dom is om nu een huis aan te
schaffen. Dat klimaat is fnuikend
voor de sector. Er is, ook in de
Kamer, niet naar ons geluisterd.’
‘Ik denk dat het imago van de bouw
ons in de politiek nog steeds parten
speelt, hoewel de bouwfraude
mijlenver achter ons ligt. De directies
van de Rijksgebouwendienst en
Rijkswaterstaat hebben een
geweldige rol gespeeld om de sector
er bovenop te helpen. Maar dan
komt de ellende met de vastgoedfraude.
Een hoop mensen weten het
verschil tussen bouw en vastgoed
niet en zeggen: ‘Daar heb je ze weer!’
Iedereen heeft in zijn hoofd dat
vastgoedontwikkelaars veel geld
verdienen. Dus als het dan zakelijk
tegenzit, is de reactie: ‘je red je
maar’. De enige manier om dat beeld
recht te trekken is je werk zo goed
mogelijk te doen en de bouwsector
goed neer te zetten.’
Hebben jullie baat bij een actieve rol van
de Rijksgebouwendienst?
‘Na de bouwenquete is de Regieraad
Bouw ingesteld om de vernieuwing
in de gehele bouwketen aan te jagen
en verbeteringen te borgen. Ik heb in
de tweede Regieraad mogen zitten
waar ik Peter Jägers van de Rijksgebouwendienst
en Bert Keijts van
Rijkswaterstaat tegenkwam. Ik denk
dat de Rijksgebouwendienst het
beste uit de sector heeft gehaald
door een aantal projecten zo goed
mogelijk in de markt te zetten. Ze is
nu eenmaal de huisvester van het
Rijk. Wat jammer is, is dat we de
bouwminister zijn kwijtgeraakt.
Vroeger stond VROM daar voor, nu is
Economische Zaken het ministerie
van de sector. Den Haag denkt zeker
dat het volk inmiddels wel gehuisvest
is. Klaar. Terwijl in de wederopbouwtijd
en de jaren daarna de
bouw werd gezien als motor van
onze economie, met een minister die
zich er speciaal voor inzette. Dat is
voorbij. Mijn advies aan een nieuw
kabinet zou zijn om een minister
specifiek te belasten met de
verantwoordelijkheid voor de
sector.’
Jullie werken veel met de Rijksgebouwendienst.
‘Andere bouwers natuurlijk ook. Wij
doen JuBi (de nieuwe ministeries van
Justitie, Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties), Scheepvaartmuseum,
de Sterrenwacht Leiden en
helaas maar een stukje van het
Rijksmuseum.’
Kunnen jullie dat even goed, restaureren
en nieuwbouw?
‘We moeten op alle facetten van de
bouw goed zijn. Onze strategie is dat
we alle aspecten van het vak willen
beheersen, de timmerman op zijn
plek, het ontwerpbureau en ik op
mijn plaats.’
Hoe schat je van te voren zo’n ingewikkeld
project als het Rijksmuseum in?
‘Dat is een project met een moeilijke
voorgeschiedenis, dus ik vind het
niet zo verstandig dat weer op te
rakelen. We maken nu een deel van
het werk, de fundering.’
Was het spannend toen bestaande
kolommen onder de onderdoorgang
werden vervangen door poeren?
‘Dat weet ik niet. Ik ken de details
onvoldoende. Ik ben er zelf nog niet
geweest. Het is in deze functie
onmogelijk al onze werken te
bezoeken. Maar als je de foto’s ziet,
is het spectaculair. Dat de hele
aanbieding in kavels is opgeknipt, is
voor ons toch een pijnlijke zaak. We
hebben niet de kans gehad er samen
uit te komen, wat met de Rijksgebouwendienst,
denk ik, wel was
gelukt. Het opknippen van het
project is een slechtere oplossing,
vind ik, die politiek gedreven is. Er
komt uiteindelijk wel een goed
gebouw uit, alleen vijf jaar te laat.
Wij hadden het zeker in twee of drie
jaar geklaard. Ik zou niet graag voorzitter
van City Marketing Amsterdam
willen zijn die moet uitleggen waarom
alle grote musea in Amsterdam
gesloten zijn. Maar ik heb er zo al
meer dan genoeg over gezegd.’
Dat oudzeer begrijp ik. Toch ben ik
benieuwd als buitenstaander hoe je zo’n
omvangrijk complex overziet?
‘Nou, laat ik het Scheepvaartmuseum
nemen, prachtig oud gebouw,
prachtig gelegen in de stad. Van te
voren denk je genoeg te weten. Kom
je toch onverwachte problemen
tegen. Dat zijn tegenvallers. Met
nieuwbouw proberen we alles goed
te plannen. JuBi bijvoorbeeld, is een
machine. Zo uitgekiend. Je hebt een

goede architect, bekwame mensen
van ons, van de Rijksgebouwendienst,
en er is goed gesproken over
de rolverdeling. We hebben het
geluk gehad dat we lang hebben
moeten onderhandelen over de
prijs want het complex werd in de
hoogconjunctuur in de markt gezet.
Dat heeft ertoe geleid dat alles tot in
detail, tot op de spijker is uitgewerkt,
maar ook in 3D. En dat ook de Rijksgebouwendienst
elke spijker kent.
Wat toen een ongeluk was, is nu je
geluk. Ik kom er niet vaak, maar als
ik er ben, ben ik er trots op. Dat
hebben ze slim bedacht, denk ik dan.’
Wat dan?
‘Hoe alles in systemen is uitgedacht,
de gevel, de ruw- en afbouw, en hoe
er over kranen en hijsinstallaties is
nagedacht. Prachtig om te horen.
En dan bouw je ook nog op een
prominente plek.’
Geldt dit voor jullie als prestigeproject?
‘Met dat woord moet je oppassen.
We hebben hier in huis een wet die
geldt: ‘hoe mooier de foto, hoe
slechter het werk’. Ik heb wel eens
architectuurjaarboeken aan de
mannen uitgereikt met de mededeling
‘ik ben trots op jullie, we
staan er dit jaar niet in’. Er zijn wel
projecten waar we trots op zijn en
veel kennis in kwijt hebben gekund.’
Over JuBi is wel gezegd dat als het eerder
was begonnen dat het dan een ideaal
pps-project zou zijn geweest.
‘Ik vraag me dat af. Dan had je
een model moeten kiezen waar de
architect en opdrachtgever nog
niet zo ver waren geweest. Bovendien
is het een uitermate gevoelige
plek met veel partijen waaronder
de gemeente die zijn eisen stelt. Het
verschil met Financiën is dat dat
gebouw er al stond, bestemmingsplan
stond vast, randvoorwaarden
lagen beter. Je had het stedenbouwkundig
model moeten uitontwikkelen
en zelfs het voorlopig ontwerp.
Dat VROM wel in aanmerking komt
voor pps, begrijp ik, omdat de
bouwmassa vaststaat.’
Wat zijn in jouw ogen de voors en
tegens van pps?
‘Je ontzorgt de klant voor een
deel en je krijgt, denk ik, een
beter gebouw. Je bent namelijk
genoodzaakt een gebouw te
ontwikkelen met optimale levensduurkosten.
Omdat je tientallen
jaren verantwoordelijk blijft,
verdiepen we ons nog meer dan in
traditionale contractvormen in de
projecten die we aanbieden. We
proberen de risico’s van het
bouwproces in de hand te houden.
Je leert anders na te denken over wat
je aanbiedt en wat je aan de klant
vraagt. Dat betekent niet alleen
ontwikkelen en realiseren maar ook
exploiteren. Voor de opdrachtgever
zit er een voordeel aan omdat je er
financieel zo lang bij betrokken bent.
Ik zie prachtige voorbeelden, het
ministerie van Financiën maar ook
de scholen in het Verenigd Koninkrijk
die we exploiteren. Daar leveren we
de maaltijden en kopen violen voor
het muziekonderwijs.’
Hoort dat wel bij jullie taak?
‘Nou, koken moet je niet doen.
Maar als je kijkt hoe we gegroeid
zijn als bedrijf....We zijn allang geen
capaciteitsaanbieder meer of een
pure aannemer. Voor het Verenigd
Koninkrijk hebben we een facility
management-bedrijf opgericht, dat
ook bijdraagt aan de winst. Op dit
moment zijn we voor vier miljard
aanbiedingen aan het voorbereiden
in de vijf Europese landen waar we
actief zijn. Niet dat we die allemaal
gaan winnen, eenderde is ook al
mooi. Het interessante ervan is dat
ze zo verschillen, een parlementsgebouw
in Brandenburg, een gevangenis
in Zwitserland, infrastructuur in
Ierland.’
Vorig jaar heeft BAM de projectsont-wikkelingsbedrijven
BAM Vastgoed
en AM samengevoegd. Waarom was dat
nodig?
‘Het is een fusie op niveau van
werkmaatschappijen. Via een joint
venture is AM in 2006 al bij BAM
binnengekomen, met de afspraak
dat als ING uit AM zou stappen, dat
aandeel aan ons verkocht zou worden.
Politiek begrijpt laatcyclische karakter van de bouw niet
BAM Vastgoed en AM vulden elkaar
goed aan. Bij AM lag het accent op
huisvesting en gebiedsontwikkeling
met een mooie grondbank, BAM was
van oudsher wat minder flitsend. Wij
verkochten huizen, AM de lifestyle,
dat is het verschil. De bedrijven
hebben elk ook een ander type
mensen. We hebben altijd geloofd in
twee werkmaatschappijen, met twee
vlaggen en merken, maar dat laat de
huidige markt niet toe. Toen die
slecht bleef, besloten we naar een
fusie toe te werken. We vroegen ons
af welk merk het sterkst was, en dat
is AM.’
Wie stelt dat vast?
‘In de vastgoedmarkt vonden we
dat AM een sterker merk was. We
hebben toen die keus gemaakt. Nu
moeten we doorzwemmen.’
Tenslotte het thema van deze tijd,
duurzaamheid. Slaat dat door?
‘Nee, zeker niet. Het gaat om
simpele dingen, zoals de bouwmaterialen
die je gebruikt, het
inrichten van de bouwplaats en de
verwerking van het afval. We geven
dit jaar voor de derde keer een
duurzaamheidsverslag uit, waarin
we bijvoorbeeld concreet aangeven
hoe we met de CO2-uitstoot
omgaan. Nee, het slaat niet door. Je
merkt bij beleggers van instituten al
dat ze uitsluitend panden aankopen
die aan de hoogste duurzaamheidseisen
voldoen. Zij verwachten dat
het over vijf jaar een topic is als ze
het weer moeten verkopen. Het
merendeel van de bestaande
voorraad wordt de grootste opgave
voor duurzaamheid. Het ministerie
van VROM kan alleen op niveau
worden gebracht als je het helemaal
kaal maakt. Een opdrachtgever als
het Rijk komt daar wel uit, bij een
particuliere opdrachtgever ligt het
anders. Als die het geld er niet voor
over heeft, zal die toch sneller sloop
overwegen.’
47

design
48
Voormalig staatssecretaris Albayrak heeft de
Tweede Kamer beloofd strengere maatregelen te
nemen om de invoer van drugs in gevangenissen
tegen te gaan. De plaatsing van zogenaamde
Engelse slangtafels in de bezoekersruimten draagt
daar stevig aan bij. Architect Remco Bruggink
ontwierp de tafels voor het gehele gevangeniswezen
in Nederland.
andere
smaken
TEKST: liESbEtH fit
FOTOGRAFIE: maartEn nOOrDijk
Slangtafel moet
drugs uit
gevangenis
bannen

Speciaal ontwerp geleidelijk
ingevoerd in penintentaire inrichtingen
Het idee van de slangtafel is eenvoudig
maar geniaal. Een langwerpige
tafel die zich als een slang door de
ruimte kronkelt en daarbij bezoekers
en gedetineerden van elkaar scheidt.
De tafel heeft geen poten en is vanaf
het blad tot aan de vloer gesloten.
Door het toepassen van bochten
ontstaat er voldoende oppervlakte
voor een van te voren bepaald aantal
mensen. De slang begint meestal
ergens tussen twee deuren, waar
bezoekers en gedetineerden los van
elkaar door naar binnen komen, en
baant zich vervolgens een weg naar
het andere einde van de bezoekerszaal.
Het oorspronkelijke idee voor
de tafel stamt uit Engeland, waar de
tafels al enige tijd in gebruik zijn.
Vandaar dat Justitie er de naam
Engelse slangtafel aan gaf.
Remco Bruggink, architect van de P.I.
in Alpen aan de Rijn, ontwierp ook
een slangtafel voor de bezoekerszaal
aldaar. Omdat die goed beviel, vroeg
Justitie hem om de tafels voor het
landelijke project te verzorgen.
Bruggink: ‘Het is een project voor het
hele gevangeniswezen, dus alle
gevangenissen en huizen van
bewaring krijgen er een. Een stuk of
tien hebben er zelf in de afgelopen
jaren een gemaakt, waarvan sommige
bevallen en andere niet. Bij de dienst
huisvesting van Justitie was dat een
doorn in het oog omdat er geen
eenheid in zat. Dus hebben ze mij
gevraagd om voor dit project één
ontwerp te maken. De eerste is net
in gebruik genomen in Lelystad. De
rest wordt dit jaar nog geplaatst.’
Het doel van de tafels is tweeledig:
het scheiden van de stroom
bezoekers en gedetineerden, vooral
om de invoer van drugs tegen te
gaan. Op het moment is dat nog
steeds een groot probleem in de
Nederlandse gevangenissen. Daar
zijn de tafeltjes over het algemeen
los in de ruimte geplaatst, zoals in de
aula van een ziekenhuis. Aan iedere
tafel is plaats voor een gedetineerde
met één tot maximaal drie bezoekers.
‘Dat is best chaotisch’, aldus
Bruggink. ‘Er is wel toezicht, maar
toch is het er rumoerig en druk en
kan het heel vol zijn, dus daar zijn
mogelijkheden om drugs te
overhandigen. Het onder de tafel
doorgeven is een van de manieren
en een andere is bijvoorbeeld via de
koffie. De bezoeker laat de drugs die
hij achter zijn kiezen heeft in zijn
koffie vallen. Dat kopje wordt dan
vervolgens verwisseld met die van
de gedetineerde die de drugs daarna
in zijn mond neemt. Beide methoden
zijn met de slangtafel ondervangen.
Bezoeker en gedetineerde zijn fysiek
van elkaar gescheiden door de tafel.
En door de plaatsing van een schot
boven op de tafel, moet je je handen
echt een stuk optillen om iets te
doen. Dat valt de bewakers snel op.
Een ander voordeel is dat er soms
wel eens ontvluchtingen uit
bezoekerszalen voorkomen. Als er
veel mensen zitten is persoonsverwisseling
mogelijk. Dat kan nu niet
meer omdat je over de tafel heen
zou moeten klauteren.’
plattEgrOnDEn
Om tot een juiste vorm voor de
tafels te komen deed de architect
eerst vooronderzoek bij vijf inrichtingen.
Hij tekende bij wijze van test
plattegronden. Per gevangenis mag
slechts een bepaald aantal mensen
op bezoek komen of bezoek ontvangen.
Dat heeft meestal niet zozeer
met de capaciteit van de zaal als wel
met andere organisatorische belangen
te maken. Met dat getal moest
Bruggink dus werken. Voor efficiënte
ruimteverdelingen keek hij in eerste
instantie naar cafés en restaurants.
‘Daar hebben ze bedacht hoe ze veel
mensen in een relatief kleine ruimte
kunnen krijgen. Veel compacter dan
een opstelling met vier mensen om
een tafel heen krijg je het niet.’ Al
experimenterend met die gegevens
kwam hij tot zijn ontwerp. Een
doorlopende slangtafel met daaraan,
op vaste afstand van elkaar, steeds
een uitstulping waaraan vier mensen
kunnen zitten, zoals bij een klein
cafétafeltje. Per bezoekersruimte
kan gevarieerd worden met de
lengte en de hoeveelheid bochten
omdat de tafel wordt opgebouwd uit
losse modules.
Toch bleef het nog spannend of alle
bezoekers wel in de ruimte zouden
passen. ‘Je denkt, dezelfde hoeveelheid
mensen weer in die zaal, dat
moet toch altijd kunnen’, legt
Bruggink uit. ‘Maar de verkeersruimte
neemt ook plaats in. In de huidige
bezoekerszalen bestaan dubbel
gebruikte looppaden. Bezoek en
gedetineerde verlaten de ruimte
weliswaar na elkaar maar maken wel
gebruik van dezelfde routes. Met de
slangtafels wordt de hoeveelheid
verkeersruimte vergroot. Uit de test
is gebleken dat dat gaat. Soms zijn er
iets kleinere tafeltjes tussen gestopt
om de capaciteit te verminderen.
Daar kunnen dan minder mensen
aan plaatsnemen, en toch zit het
zelden helemaal vol.’
cOmpact
Naast een efficiënte tafel heeft
Bruggink ook geprobeerd er een
aantrekkelijke tafel van te maken.
Dat was ook de vraag. Bezoek
ontvangen is toch een van de
bijzondere momenten in een
penitentiaire inrichting. Het is het
moment dat een gedetineerde
contact heeft met de buitenwereld.
‘Dat mag er dan ook goed uitzien’,
vindt Bruggink. ‘Ik wilde een zo
vriendelijk en compact mogelijke
tafel maken waar je met zijn vieren
aan kan zitten; alsof je aan een soort
bar zit. Mensen hebben behoefte
aan privacy. De slangtafel moet je
zien als iets wat zich tussen de benen
van het bezoek en de gedetineerde
doorslingert. Waar in Alphen aan de
Rijn de tafel heel rechttoe rechtaan is
en de mensen relatief ver uit elkaar
zitten, is de nieuwe versie gecomprimeerd.
Daarmee wordt het leuker.
De tafel is vormspecifieker en meer
golvend, aantrekkelijker en vrolijker.’
Die vrolijkheid ontleent de tafel ook
aan de felle kleur die hij meekrijgt.
Bruggink maakte daarvoor een
inventarisatie van de kleuren die al
gebruikt werden in de bezoekersruimten.
Dat waren er niet veel;
soms zat er wat kleur in de vloer of in
enkele details van de ruimte. Zo
kwam hij tot een spectrum van zes
kleuren waar hij bij aan kon sluiten.
Om de kleuren wat sprekender te
maken koos hij voor een meer
verzadigde, zwaardere uitvoering.
De kleur slingert zich nu als een
uitbundige baan door de ruimte.
De tafel leverde niet alleen Bruggink
werk op. Voor de uitvoering ervan
werkte hij samen met de P.I.
Noord-Holland Noord. Onder leiding
van Jan Hoffs, projectleider van
‘Project Werkt’, de arbeidsorganisatie
nieuwe stijl van de Dienst Justitiële
Inrichtingen, werken gedetineerden
op twee locaties, Zwaag en
Zuijderbos aan de tafels. ‘Wat ze
daar doen is de tafels assembleren,
in elkaar zetten dus’, vertelt
Bruggink. ‘In Alphen was de tafel
ambachtelijk en op maat gemaakt.
Deze nieuwe tafels bestaan uit in
België gemaakte halffabrikaten.
Omdat gekozen is voor een modulair
systeem en het een grote productie
is kun je daar mallen voor laten
maken. In Zwaag worden alle
montage onderdelen gefabriceerd
en in Zuijderbos worden de halffabrikaten
tot modules in elkaar gezet.
Het is een tafel van gedetineerden
voor gedetineerden, zeg ik altijd
maar.’
49

landscahp
monumenten architectuurbeleid
50
Oranjes kochten telkens een stuk gebied bij
Park Soestdijk was
en is een collage van
landschappen
Landschapsarchitect Peter Verhoeff deed onderzoek naar het karakter van
het landgoed Soestdijk waar met name in de 18e en 19e eeuw veel aan
veranderd is. De befaamde tuinarchitect Zocher maakte er tijdens Anna
Paulowna een landschapstuin met vijverpartijen, slingerlanen en kassen.
Die lanen bleken in de loop der tijd overwoekerd. De studie was nodig ter
inspiratie van het herbestemmingsplan.
andere
smaken
TEKST: annE VErSlOOt
FOTOGRAFIE: pHb
p 50
Gravures van het oorspronkelijke
landgoed
p 51
Een schema van de zichtlijnen en
looproutes
Nee, hij was nooit eerder in de
tuinen, parken en bossen rondom
Paleis Soestdijk geweest. Zo biecht
landschapsarchitect Peter Verhoeff
(42) van Stichting Particuliere
Historische Buitenplaatsen (PHB) uit
Heerde eerlijk op. Hij kende het
paleis alleen van vroeger, van de
televisie. Uit de tijd van de defilés op
Koninginnedag, met koningin Juliana
en prins Bernhard en de rest van de
koninklijke familie. ‘Een groot wit
gebouw,’ herinnert Verhoeff zich uit
zijn kinderjaren, ‘met een bordes vol
bloemen en zwaaiende prinsjes.’
Toen hij vorig jaar de opdracht kreeg
om het landgoed van Soestdijk te
bestuderen in het kader van de
nieuwe bestemming van het paleis
(een project van de Rijksgebouwendienst
dat na de dood van prins
Bernhard in 2004 begon) ging hij er
onmiddellijk een kijkje nemen.
Verhoeff: ‘Die eerste keer was ik net
een toerist. Alles was nieuw voor me.
Nooit geweten dat er in de tuinen
achter het paleis ook een ijskelder
was en zulke mooie prieeltjes.’ Een
beetje onder de indruk was hij ook

wel. ‘Het is toch hét paleis van
Nederland. Een echte koninklijke
buitenplaats.’
Al snel volgden meer bezoeken en
keek hij louter met professionele
ogen naar het landgoed. Ook begon
hij met inlezen. Zo stortte hij zich op
kersverse bouw- en cultuurhistorische
rapporten, nieuw archeologisch
onderzoek en verdiepte hij zich in de
laatste gegevens met betrekking tot
flora en fauna. Een hele kluif had hij
aan al die door het programmateam
Paleis Soestdijk uitgezette deelstudies,
geeft hij toe. Vervolgens ging hij
gericht aan de slag.
Allereerst bracht Verhoeff samen
met zijn collega’s van Stichting PHB
de geschiedenis van de tuinen, de
parken en de bossen in kaart. In
samenhang met het paleis. Het hele
ensemble dus. Daarna zoomde hij in
op de verschillende cultuurhistorische
elementen in dit groene gebied
en vroeg hij zich af welke het meest
bepalend zijn voor de identiteit van
Paleis Soestdijk. Dit alles met de
bedoeling om de hoofdlijnen, de
tradities van het complex te
doorgronden. En belangrijker nog:
ter inspiratie van het herbestemmingsplan.
Want dat plan mag nooit beknot
worden door allerhande weetjes en
heiligverklarinkjes waar ik op ben
gestuit, zegt Verhoeff. ‘Zo’n
diepteonderzoek moet juist iedereen
op mooie ideeën brengen.’
paarDEnbOS
In het gebied rondom Paleis
Soestdijk viel het de landschapsarchitecten
van PHB op dat elk deel
een eigen gezicht heeft. Het ene is
meer bosachtig, het ander aangelegd
als park. Dat bepaalde de uiteindelijke
indeling in vijf regio’s. Het
Paleispark, rondom het paleisgebouw
zelf, het ernaast gelegen
Paardenbos en Roosterbos, dan het
Baarnse Bos aan de overkant van de
Amsterdamsestraatweg en de smalle
weidestrook vlak bij Soest die
bekend staat als Praamgracht. Bij
elkaar is het gebied maar liefst 460
hectare groot.
Verhoeff: ‘De grondpolitiek van de
Oranjes speelde bij deze indeling een
belangrijke rol.’ Het Paleispark met
de oudste kern van het paleis is door
stadhouder Willem III in 1674
gekocht van de Amsterdamse
burgemeester De Graeff – om het als
jachtslot te gebruiken. Daarna kwam
er langzaamaan gebiedsuitbreiding.
Het Baarnse Bos kochten de Oranjes
in 1776 van een naburige familie, het
Paardenbos was daarna aan de beurt
en als laatste werd de Praamgracht
toegevoegd. Door de tijd heen is elk
terrein met opzet verschillend
gehouden. Het is nooit tot een
eenheid gesmeed.
Per deel deed Verhoeff ook onderzoek
naar de ontwikkeling door de
jaren heen. Dat deed hij aan de hand
van oude plattegronden, tekeningen,
contracten en (lucht)foto’s. Daarop
kwam hij aardig wat veranderingen
tegen.
Het Baarnse Bos is echt een
achttiende-eeuws parkbos, zegt hij.
Heel geometrisch, met hoofdassen,
een sterrenbos en dwarslanen. Maar
toen het in handen kwam van de
Oranjes zijn er juist zwierige
slingerlanen bijgekomen. Weer in
andere stukken bos kwam hij op
historische kaarten nog duidelijk
doorgaande lanen tegen. Daarvan
zijn sommige stukken inmiddels
helemaal dichtgegroeid. Ook zag
Verhoeff een hertenkamp verschijnen,
verdwijnen en weer in ere
hersteld worden. Er verrijzen
tennisbanen en een zwembad. Dan
wijst hij nog even op een gebouwtje
in het Paleispark.
‘Na de opening van het treinstation
in Baarn – mét koninklijke wachtkamer
– ontstond in Nederland aan het
eind van de negentiende-eeuw de
traditie van het paleisbezoek.
Mensen wandelden via het Baarnse
Bos naar Soestdijk, waar achter in
het Paleispark een uitspanning was
die gerund werd door het hofpersoneel.’
Later sloten Juliana en
Bernhard de tuin weer grotendeels.
gEkaptE bOmEn
Lange tijd deed trouwens het
gerucht de ronde, gaat hij verder, dat
ten tijde van koningin Juliana geen
boom gekapt mocht worden
rondom het paleis. Maar dat verhaal
ligt genuanceerder. Hij pakt er een
paar sepiakleurige prenten bij om
zijn verhaal te illustreren.
‘Op deze oude foto’s uit 1865 zie je
dat er aan de achterkant nog jonge
aanplant staat. Zo had iedereen
vanuit het corps de logis, het
centrale deel van het paleis, een
mooi uitzicht op de vijver. Aan de
voorzijde hebben de grote bomen
een duidelijke coulissewerking. De
Soester en Baarnse vleugels waren
vanaf de Amsterdamsestraatweg
niet zichtbaar.’ Verhoeff laat
vervolgens op een foto uit 1964 zien
dat er flink gesnoeid en geschoren is.
Ook zijn er bomen omgehakt.
‘Juliana wilde zo het uitzicht op de
vijver behouden en rondom het huis
licht en ruimte creëren. Iets wat
meer mensen in die tijd op hun
buitenplaatsen deden.’ Onze
voormalige koningin ging dus
gewoon met haar tijd mee.
Uiteindelijk onderscheidt Verhoeff
tien tijdslagen op Paleis Soestdijk.
Van de vroegste geschiedenis tot de
eenentwintigste eeuw. In elke
periode vindt wel een belangrijke
51

monumenten landscahp
52
aanpassing plaats. Een hofstede die
jachtslot wordt, de aanleg van een
park in Hollands-classicisische stijl
tijdens stadhouder Willem III, nieuw
elan onder koning Willem II, de
bloemrijke tuinen tijdens koningin
Emma en een duidelijke versobering
van Soestdijk onder Juliana en
Bernhard.
De meest bepalende periode vindt
hij de eerste helft van de negentiende
eeuw, toen het landgoed als
nationaal geschenk is overhandigd
aan Willem II en zijn Russische
echtgenote Anna Paulowna. Toen is
het paleis prachtig gerenoveerd en
uitgebreid, zegt de landschapsarchitect.
Het is ook het moment dat de
Baarnse en Soester vleugels en de
statige parkaanleg in landschapsstijl
zijn toegevoegd.
ZOcHEr
Het Paleispark is destijds ook onder
handen genomen. Het werk van de
befaamde Nederlandse tuinarchitecten
Zocher senior en junior. Zij
maakten er een fraaie landschapstuin
van. Met een grote waterpartij,
een flink hertenkamp, een oranjerie
en een stelsel van wandel- en
rijlanen die door het gebied heen
waaieren. Het wordt dan echt een
familiehuis, zegt Verhoeff. Als Anna
weduwe wordt, gaat ze verder met
het verfraaiien van Soestdijk. Er
komen nieuwe prieeltjes en tuinen,
en een van de jachtpaviljoens wordt
verbouwd tot kapel. Het tuindeel
Anna Amaliaoord met twee glazen
kassen wordt gebouwd – eentje
daarvan zal later sneuvelen door een
omgevallen boom – en het aantal
slingerlanen in het Zocherpark wordt
bijna verdubbeld.
‘Het is alleen zo jammer,’ zegt
Verhoeff, ‘dat de oorspronkelijke
tekeningen van de Zochers niet
bewaard zijn gebleven. Veel van het
ontwerp heb ik zelf bij elkaar moeten
deduceren. Ik voelde me soms net
Olie B. Bommel. Het lijkt er op dat de
bochtige lanen van Zocher helemaal
hadden moeten doorlopen tot in het
gebied van de Praamgracht. Maar
dat is nooit uitgevoerd.’ Hij trekt op
een gekopieerde plattegrond de
wegen door naar dat terrein. En
inderdaad, er ontstaat plotseling een
harmonieus geheel van lanen die
mooi bij elkaar komen en min of
meer cirkels vormen.
Doordat niet bekend is wat tot de
oudste Zocher-aanleg behoort, blijft
het gissen naar zijn precieze
bedoelingen. Maar Verhoeff
vermoedt dat de tuinontwerper via
de Russische Anna Paulowna
geïnspireerd is geraakt door het
buitenpaleis Pavlovsk, even buiten
Sint-Petersburg. Een landgoed dat
een beetje in dezelfde stijl aangelegd.
Ook het grootschalige
Paleispark van Soestdijk is on-
Nederlands van opzet. Zo wilde Anna
Paulowna de Russische hofcultuur
laten landen in Nederland.
Verhoeff: ‘Dat laat in elk geval zien
dat de Oranjes meedoen met de
andere koninklijke families uit die
tijd. Al kun je Paleis Soestdijk wat
omvang betreft niet vergelijken met
Versailles of Buckingham Palace.
Maar Nederland krijgt zeker allure.’
ijSkElDEr
Door zijn onderzoek naar de
(historische) ontwikkelingen van de
tuinen, parken en bossen van Paleis
Soestdijk kwam Verhoeff in een
‘rollercoaster van ontdekkingen’
terecht. Zoveel nieuwe details,
verrassende vondsten en opvallende
ontwerpaanpassingen kwam hij
tegen tijdens zijn speurtocht. Die
zullen vast meer dan genoeg
inspiratie geven en bijdragen aan de
nieuwe plannen voor de toekomst
van Soestdijk. Daarvan is Verhoeff
overtuigd.
De mooiste openbaring voor
hemzelf, als landschapsarchitect,
was toen hij op de ijskelder bij de
vijver klom. Om een prieeltje eens
nader te inspecteren. Toen hij vanaf
dat punt plotseling om zich heen
keek, kon hij zijn ogen bijna niet
geloven. ‘Dat had ik nooit verwacht.
Over het hele Paleispark kon ik
kijken,’ zegt hij. ‘Van het hertenkamp
naar het paleis, en zo de andere kant
op richting een boerderijtje en “het
Zwitserse landschap”. Wat een
panoramisch uitzicht! Zochers
ontwerp bleek groter dan de
vijverpartij alleen.’
Ook viel het hem bij zijn bezoeken
aan Soestdijk op dat de schaal
huiselijker was dan hij had verwacht.
‘Een echt familiehuis is het,’ zegt de
landschapsarchitect. ‘Waar de lanen
en tuintjes en stukken park de
namen van de koninklijke familie
dragen. Het Emma-park, het Anna
Amalia-oord, de Alexanderlaan en
het Annabos. Er staat ook nog een
monument in de tuin bij de oranjerie
dat door het hofpersoneel aan
koningin-regentes Emma geschonken
is. Van die dingen.’
Als hij door het groen van Soestdijk
wandelde, liep hij vaak ook even
naar het voorplein van het paleis.
Daar bleef dan even stil staan en
keek langzaam om zich heen.
Verhoeff: ‘Hier was nou dat beroemde
defilé, dacht ik dan. Zoiets is en
blijft toch een magisch moment.’
links: vista’s vanuit het park op het paleis.
rechts: impressie van hoe Soestdijk begin
1800 was (rechts).

andere
smaken
De structuur van het dorp van Asterix en Obelix vormde een inspiratiebron bij
de nieuwbouw van een tbs-instelling door de Rijksgebouwendienst. ‘Binnen
de omheining kunnen mensen in een veilige en begeleide context in relatieve
vrijheid leven.’
Tbs-kliniek Zeeland: vrijheid binnen soms onzichtbare grenzen
Iets tussen bejaardentehuis
en studentenflat in
De tbs-kliniek Zeeland ligt in een
golvende tuin van Caspar Slijpen
TEKST: anka Van VOOrtHuijSEn
FOTOGRAFIE: jOEp jacObS
Aan het begin van de gang klinkt luid
gekwetter. Een paar meter verderop
is, door een wijd open celdeur, een
grote kooi vol vogels te zien die op
een paar op de vloer uitgespreide
oude kranten staat. Twee deuren
verderop staan twee elektrische
gitaren in standaards en geeft de
bewoner net de plantjes in z’n kamer
water.
De sfeer hier doet aan als een
bijzondere mix: iets tussen een
bejaardenhuis en een studentenflat
in. Het is geen van beiden. We
bevinden ons op een woonunit van
een tbs kliniek in de Brabantse
gemeente Zeeland. Een zogenaamde
longstay-instelling, een vorm van tbs
waarin moeilijk behandelbare
long-stay instelling
53

long-stay instelling
architectuur
54
patiënten niet meer actief op
terugkeer naar de maatschappij
worden voorbereid. Psychiatrische
behandeling noch medicatie hebben
totnogtoe het gewenste effect
gehad. Om de maatschappij tegen
hen te beschermen zullen ze hier
waarschijnlijk de rest van hun leven
gedwongen verblijven.
Hoe valt dat gegeven te rijmen met
het scheppen van een menselijke
leefomgeving? Dat was de opgave
waarvoor het ontwerpteam van de
Rijksgebouwendienst zich geplaatst
zag, zegt projectarchitect Fokke van
Dijk, die onder leiding van architect
Jules van Vark aan deze opgave
werkte. De nieuwe tbs-kliniek
bevindt zich op het terrein van de
voormalige jeugdinrichting De
Corridor in het Noord-Brabantse
dorp Zeeland. Buiten de bebouwde
kom, omringd door bossen.
fOrEnSiScHE pSycHiatriE
De medewerkers van de Pompestichting,
een particuliere instelling
voor forensische psychiatrie en
verantwoordelijk voor de begeleiding
van tbs-patiënten, waren op
zoek naar een nieuw woongebouw
voor 88 tbs’ers. Het ontwerpteam
ging uitgebreid in gesprek met
zowel gebruiker (Pompestichting)
als opdrachtgever (Ministerie van
Justitie).
De medewerkers van de Pompestichting
benadrukten daarbij vooral
het belang van een menselijke
leefomgeving voor deze mannen,
die waarschijnlijk nooit meer buiten
deze paar hectares zullen wonen,
omschrijft architect Fokke van Dijk.
‘De Pompestichting beschouwt een
longstay-afdeling als een inrichting
waar mensen beschermd wonen, en
niet als een ‘gevangene’ worden
behandeld.’ In het programma van
Justitie ligt de focus nadrukkelijker
boven: de gangen in de kliniek zijn ruim.
onder: de strenge buitenkant wordt
gecompenseerd door een humaan
interieur
p 56
Balkons zijn afgeschermd met tralies.
op de samenleving die beschermd
moet worden tegen deze mensen.
Dus vooral op de veiligheid van het
gebouw en de onmogelijkheid om te
ontsnappen. Vanuit de samenleving
gezien draait het hier natuurlijk
nadrukkelijk wél om een ‘gevangenis’.
Twee uitgangspunten die met
elkaar lijken te conflicteren, maar
waar de ontwerpers een bijzondere
draai aan hebben weten te geven.
Fokke van Dijk: ‘Binnen de context
van veiligheid wilden we zoveel
mogelijk ruimte scheppen.’
kunStEnaarScOllEctiEf
Het deel van de paviljoens, dat kon
blijven staan, werd gerenoveerd. Er
bevinden zich nu ondermeer
werkplaatsen en kantoren. Sommige
oudbouw werd gedeeltelijk gesloopt:
kunstenaarscollectief Het Observatorium
gebruikt die restanten als
startpunt voor een nieuw omgevingskunstwerk
waar aan samen met
een aantal bewoners wordt
gesloopt, getimmerd en gebouwd.
Hoe vind je een balans in de

architectuur als je een groep mensen
blijvend af wilt schermen van de
maatschappij, maar diezelfde groep
daar niet 24 uur per dag mee wilt
confronteren? Een leefomgeving die
wordt gedomineerd door tralies,
afrasteringen en betonnen muren is
wellicht effectief tegen uitbraakpogingen,
het is hoogstwaarschijnlijk
funest voor een leefbare omgeving.
De oplossingsrichting diende zich
aan toen een lid van het ontwerpteam
de plaats van de tbs-inrichting
in de samenleving, vergeleek met de
positie van het dorpje van Asterix en
Obelix binnen Gallië. Een enclave,
waarbij de buitenwereld wordt
beschermd tegen de bewoners die
zich in een ‘ommuurd’ dorp
bevinden, in dit geval een vijf meter
hoog penitentiair hekwerk en
uitgebreide bewaking. Binnen die
afscheiding zijn de bewoners - in een
veilige en begeleide context - relatief
vrij in hun doen en laten. ‘Voor een
longstay-afdeling is het belangrijk
binnen de grenzen een atmosfeer te
creëren los van de werkelijke wereld
die erbuiten ligt.’
fitnESSruimtE
Bijna alle voorzieningen voor de
bewoners bevinden zich dus binnen
de hekken: een fitnessruimte,
sportvelden, een kerkgebouw, een
moestuin en een houtwerkplaats en
zelfs een glas-in-loodatelier,
waarvan het vakmanschap vermaard
is in de omgeving. Particulieren en
kerken weten waar ze terecht
kunnen met opdrachten op dat
gebied. Ook de houtwerkplaats heeft
afnemers in de buitenwereld: het
tuinmeubilair van trendy steigerhout
vindt gretig aftrek.
De nieuwbouw staat op het
voormalige sportveld. Een carrévormig
gebouw van twee verdiepingen
dat een binnentuin heen omsluit.
Het woongebouw biedt plaats aan
88 bewoners, verdeeld over de vier
vleugels. Er zijn 86 zit-slaapkamers
(17 vierkante meter per unit) en twee
wooneenheden voor mindervalide
patiënten. Dat moeten er in de
toekomst wellicht meer worden
gezien de oplopende leeftijd van de
bewoners. Aan twee kanten van het
strenge vierkant steken ‘oortjes’ uit:
daar bevinden zich een isoleerruimte,
een logeerkamer en kantoorruimte.
balkOnS
Vanaf de buitenkant maakt de
nieuwbouw van afstand een wat
strenge indruk door het stramien van
grijze betonnen vakken: het doet
door kleur en materialisering
enigszins denken aan de architectuur
van architect-kloosterling Dom Hans
van der Laan. Eenmaal dichterbij
ontstaat een ander beeld. Dan krijgt
het gebouw een meer open karakter.
Er blijkt veel hout in de buitengevel
verwerkt te zijn, in dit geval
duurzaam gekookt grenen, en de
gevel maakt een relatief open
indruk. Het meest opvallende zijn de
balkons. Elke woonunit beschikt over
een eigen buitenruimte van een paar
vierkante meter. Uiteraard van
beneden tot boven van tralies
voorzien, maar door de doordachte
vormgeving van dat ijzerwerk oogt
het eerder decoratief dan agressief.
Door het traliewerk, dat natuurlijk
uitbraakpreventief is, werd het
mogelijk om de wand daarachter
zachter en opener te maken: met
relatief veel glas en hout. De balkons
zijn een fantastische vondst van de
architecten in hun wens om
leefbaarheid te garanderen. Het
geeft de bewoners de mogelijkheid
om naar keuze een deur naar ‘de
buitenwereld’ open te zetten in hun
cel. Maar ook om hun eigen
privé-buitenruimte in te richten. De
aanwezigheid van tuinsetjes, (kunst)
planten, pindaslingers, vetbollen en
hele verzamelingen tuinkabouters
maken in één oogopslag duidelijk
dat de bewoners hiermee erg
ingenomen zijn en ten volle
profiteren van de geboden mogelijkheden.
binnEntuin
De keuze voor een afgesloten patio
als binnentuin is ook belangrijk voor
de kwaliteit van leven in deze
inrichting. Het zorgt ervoor dat de
bewoners gecontroleerd in een tuin
kunnen verblijven. Om uitbraken te
voorkomen, heeft het woongebouw
aan die binnenzijde een flink
overstek van beton gekregen. Die
bouwkundige ingreep maakt een
onaangenaam netwerk van
detectiedraden over die patio,
overbodig. ‘Als je het uitbraakprobleem
bouwkundig goed oplost, heb
je geen noodmaatregelen nodig’,
zegt Fokke van Dijk. ‘Zo word je niet
24 uur per dag nadrukkelijk geconfronteerd
met het feit dat je
opgesloten zit.’
Ook in de gangen hebben de
ontwerpers door een eenvoudige
bouwkundige ingreep de nare
aanblik van zo’n typische ‘bajesgang’
met dikke celdeuren en kijkluikjes,
weten te vermijden. De celdeuren
zijn per twee units in een nis in de
gang geplaatst, zodat ze pas
zichtbaar worden als je er langs
55

architectuur long-stay instelling
56
loopt. De galerij oogt vooral als een
lange lichte ruimte (de vloer is een
crèmekleurige gietvloer) waarbij de
aandacht automatisch naar de
aangrenzende binnentuin wordt
getrokken. De binnenmuren zijn
vriendelijk afgewerkt met licht
Siberisch larixhout, dat brandwerend
is geïmpregneerd. De akoestiek is
opgelost door flinke naden tussen de
planken.
HEiDElanDScHap
De binnentuin wordt ingericht door
landschapsarchitect Caspar Slijpen,
die er een enigszins glooiend
heidelandschap van heeft gemaakt.
Er staan al wat berken en struiken en
kleine heideplantjes en een slingerpaadje
en terrassen van van klinkers.
Een landschap dat past in deze
omgeving en ook hier krijgen de
bewoners enige mate van zeggenschap:
ze mogen hier hun eigen
paadjes ‘in’ gaan lopen, zodat het
geheel straks natuurlijk oogt.
Elke verdieping telt vier woonvleugels
met elk 11 zit-slaapkamers, een
overzichtsruimte voor het personeel
en een gemeenschappelijke
woonkamer met keuken. Een aantal
bewoners kookt zelf, maar er is ook
een gemeenschappelijke keuken op
het terrein die de maaltijden
verzorgt. Elke bewoner heeft een
persoonlijk pasje, waarbij in de
elektronica is ingeprogrammmeerd
wie welke deuren door mag, op welk
tijdstip van de dag. Overtredingen
kunnen leiden tot (tijdelijke)
inperking van zulke vrijheden.
De ‘schil’ van het tbs-terrein is
natuurlijk zwaar beveiligd. Hekken,
afrastering, sluizen, bewakers.. maar
wat eenmaal binnen opvalt, is juist
het ontbreken van zichtbare
beveiliging. Geen detectiedraden,
geen tralies voor de vele ramen.
Natuurlijk zijn die van een speciale
kwaliteit beveiligd glas gemaakt,
maar ze leveren vooral licht en
transparantie die je niet verwacht in
zo’n omgeving.
Het ontwerpteam is erin geslaagd de
grenzen op te zoeken en de
bewoners binnen hun opsluiting het
maximaal haalbare te bieden aan
vrijheid en kwaliteit van wonen. Wie
‘zomaar’ in de binnentuin wordt
gezet, heeft geen idee in wat voor
woongebouw hij zich bevindt. Een
verzorgingshuis? Een studentencomplex?
boven: unit van een van de bewoners.
onder: de groepszaal met tafelvoetbal.

andere
smaken
Designerslab gaat
talent en inventaris
onderzoeken
De wording van het
Nationaal Historisch
Museum
TEKST: ilSE Van rijn
FOTOGRAFIE: micHiEl Van niEuwkErk
v.l.n.r:
Ontwerpers Stefan Scholten en Carole
Baijings en museumdirecteuren Erik
Schilp en Valentijn Bijvanck.
Op 1 maart van dit jaar is het
Nationaal Historisch Museum
gestart met Lab INNL, een
platform dat de ideeën onderzoekt
voor de inrichting van het
nog te bouwen Nationaal
Historisch Museum (NHM). Lab
INNL is een initiatief van het
designersduo Scholten & Baijings,
dat bekend staat om de zinsbegoochelende,
vaak kleurrijke
ontwerpen van meubels en
interieurproducten waaruit oog
voor detail spreekt en een
weloverwogen toepassing van
materialen en technieken. Zo
ontwierpen ze in Woven Willow
(2008) objecten en voorwerpen
gebruik makend van een nagenoeg
vergeten zeventiendeeeuwse
weeftechniek. In Truly
Dutch (2008) reflecteerden ze in
een eigentijdse interpretatie op,
onder andere, de Marker kasten
uit de collectie van het Zuiderzeemuseum
op de Nederlandse
designgeschiedenis, haar
ambachten en tradities. In de
huidige samenwerking tussen
Scholten & Baijings en het NHM
spelen niet alleen vervlogen
gewoonten een belangrijke rol.
Nieuwe benaderingswijzen
worden onderzocht, onbekende
paden worden betreden, immers
hoe ontwerp je voor een museum
dat niet is gehuisvest in een
gebouw en evenmin een collectie
beheert? Een gesprek met Stefan
Scholten en Carole Baijings, Erik
Schilp en Valentijn Byvanck, de
directeuren van het NHM.
57 museum

58 museum
Kunnen jullie iets vertellen over de
achtergrond van Lab INNL?
Erik Schilp: Toen ik begon bij het
NHM, ontstond de gedachte in de
inrichting van het nieuw te bouwen
museum een overzicht te bieden van
het designtalent dat in Nederland
beschikbaar is. Stefan en Carole
kwamen met het idee om dat in de
vorm van een laboratorium te
onderzoeken. Onze behoefte en hun
idee hebben we bij elkaar gevoegd.
Hoe krijgt het onderzoek concreet gestalte?
Stefan Scholten: Het onderzoek
duurt vooralsnog een jaar. Omdat we
nog niet weten hoe het museum er
straks uit gaat zien leek het ons een
goed idee alvast na te denken over
de inboedel van het museum. Ons
voorstel was om in het NHM met
Nederlands design te werken en het
ook daadwerkelijk te gaan gebruiken.
Dat is nieuw. Veel musea
hebben wel een schitterende
collectie Nederlands design, maar de
ontwerpen worden meestal op een
sokkel geplaatst: ze zijn bedoeld om
naar te kijken. De toekomstige
inboedel van het NHM zou vóór
gebruik moeten worden getest, zo
vonden wij. Je moet weten of een
ontwerp werkt. Verschillende
ontwerpers lenen hiertoe spullen
aan Lab INNL.
Waarop berust jullie keuze voor een goed
ontwerp?
Scholten: ‘Het moet een relatie
hebben met de historie. We houden
ons aan de zes werelden van het
museum [‘ik en wij’, ‘land en water’,
‘rijk en arm’, ‘oorlog en vrede’,
‘lichaam en geest’, ‘mens en macht’,
IvR]. Daaraan koppelen we ontwerpers,
architecten, beeldend kunstenaars,
fotografen en designers.’
Kunnen jullie een voorbeeld geven van een
dergelijke koppeling?
Scholten wijst op de vazen en glazen
van ontwerper Bas van Beek. De
grillige vormen uit ondoorzichtig glas
zijn gebaseerd op de mallen van
beroemde en in onbruik geraakte
ontwerpen van bijvoorbeeld Andries
Copier die zich bevinden in het depot
van het Glasmuseum in Leerdam. De
link met de Nederlandse geschiedenis
is belangrijk, benadrukt Scholten.
Maar niet altijd zichtbaar, vult
Baijings aan. Bij de selectie voor de
uiteindelijke ontwerpen houden we
er rekening mee dat iedereen zich
straks thuis moet voelen in het NHM,
licht Schilp toe. Het is de bedoeling
dat ontwerpen uit de voormalige
Nederlandse koloniën en zogenaamde
herkomstlanden ook een plek
krijgen. We willen vooral zo veel
mogelijk designers stimuleren om na
te denken over de omgeving van het
NHM. Met als doel één sfeer te
creëren. Het NHM moet één ervaring
worden. De inboedel hoort daarbij.
Hoe kunnen jullie iets bedenken voor een
museum dat architectonisch nog niet
bestaat?
Carole Baijings: ‘Onze benaderingswijze
is vergelijkbaar met die van het
inrichten van je eigen huis. Een
inrichting is een verzameling. Bij de
inrichting van het NHM draait het
om het naast elkaar zetten van items,
het bevragen van hun onderlinge
samenhang en het onderzoeken van
het karakter ervan. We hebben het
voordeel dat we kunnen putten uit
een rijke traditie.
Scholten: ‘De uitkomst van het
onderzoek zou tevens als leidraad
kunnen dienen voor de interieurarchitect.
Valentijn Byvanck: ‘Het gaat om het
ontwikkelen van een bepaalde
gevoeligheid. Als je niet weet wat
voor een gebouw je straks hebt is het
goed na te denken over het comfort
van het museum. Een museum is
niet alleen een esthetische omgeving,
waar alles wat je mag aanraken
extreem duurzaam en, vaak, extreem
lelijk is. Het wordt tijd dat we anders
gaan nadenken over een museum: in
het NHM zijn straks alle objecten in
principe aanraakbaar. Een voorwerp
is niet óf mooi en interessant óf
bruikbaar.
Schilp: ‘Je moet, denk ik, breder
kijken dan de zes werelden, de
richtlijnen voor het museum die wij
hebben geformuleerd. We hebben
straks kantoren, een entree, dus een
grote publieke ruimte, de expositieruimtes
en de lounges, een soort

portalen die daarbij horen, een
restaurant waarin je bestek en
servies nodig hebt. We willen een
bepaalde sfeer. Maar de keuze van
de redactie wordt ook bepaald door
de duurzaamheid van een ontwerp,
immers het gaat om een gebruikscollectie.
Een bord moet straks het
gebruik door honderden bezoekers
kunnen doorstaan. Naast het
ontwikkelen van een gebruikscollectie,
moet de inrichting van het NHM
ook een permanent project zijn. Het
kan zijn dat we een object uit de
collectie schenken aan een museum,
omdat het goed past binnen hun
verzameling. Vervolgens kunnen wij
dan een nieuwe opdracht geven aan
een andere ontwerper, zodat je als
museum als opdrachtgever kunt
blijven fungeren en een inspirator
bent voor nieuw werk. De geschiedenis
blijf je schrijven.’
Vanaf dag één is het NHM geen
traditioneel museum geweest. Het
heeft geen collectie, beheert niet en
behoudt niet, zoals gezegd. Schilp en
Byvanck hebben de gelegenheid
aangegrepen om de functie van het
museum te herzien, zo blijkt. Het
toekomstige museum schrijft niet
alleen opdrachten uit, maar idealiter
kun je er straks producten bestellen
en kopen. De bezoeker wordt van
toeschouwer koper. Voor ontwerpers
moet een platform in commerciële
zin worden gecreëerd, aldus het
NHM. Wellicht kan het museum worden
gebruikt als plek om uit te
vinden hoe de nu nog vaak conceptueel
sterke Nederlandse ontwerpen
makkelijker in productie kunnen
worden genomen, vult Scholten aan.
Baijings licht toe hoe straks, zoals
dat bij een kunstwerk gebruikelijk is,
door middel van stempels de
herkomst en geschiedenis van de in
het museum bestelde aanschaf voor
de koper zichtbaar kan worden
gemaakt. Wie weet gaan alle
verliefde stelletjes voor de inrichting
van hun huis straks niet meer naar
IKEA maar naar het NHM! Toekomstmuziek
of een utopie?
Byvanck: ‘Het ontwerpproces is een
dynamisch proces. Voor de totstandkoming
van het NHM zijn we
regelmatig in gesprek met andere
partijen, waaronder ook het Atelier
Rijksbouwmeester. Lab INNL past
goed in dit concept. ‘
In de levende samenwerking tussen
Scholten & Baijings en het NHM
worden wederzijds suggesties
aangedragen voor mogelijke
toekomstige te gebruiken ontwerpen.
Ze worden getest in de studio
en kleine expositieruimte van
Scholten & Baijings aan de Westerdoksdijk
in Amsterdam. Ook
prototypes, zoals de Rotterdam Chair
(2008) van Hella Jongerius, die
momenteel naast de Zigzagstoel
(1932) van Rietveld staat opgesteld,
kunnen op deze manier worden
geprobeerd alvorens ze in productie
te nemen. De opstellingen variëren
hier voortdurend, net als in een
woonhuis. Dit zal in het nieuwe
museum straks eveneens het geval
zijn. In het atelier van Scholten &
Baijings ontstaan discussies met
vakgenoten. Maar ook de reacties
van het publiek blijven welkom.
Zijn Scholten & Baijings nog zichtbaar in
Lab INNL?
Scholten: ‘Nee, dat is niet de
bedoeling. We stellen ons terughoudend
op.’
Schilp: ‘Ze zijn wel erg bescheiden. Er
is in het Nederlandse design sprake
van een hergroepering. De rollen
worden opnieuw verdeeld. Stefan en
Carole zijn in dat gat gesprongen. En
wij doen graag mee.’
Aan het einde van ons gesprek
komen we terug op de context van
het Nationaal Historisch Museum,
die ik eerder als weinig neutraal en
als ‘beladen’ bestempelde, een
karakterisering waartegen door het
NHM en door de beide ontwerpers
verontwaardigd werd geprotesteerd.
‘De geschiedenis als omgeving is
voor ons juist een uitdaging en
oneindig interessant’, aldus de
designers. Van een gebrek aan
vrijheid in het ontwerpproces binnen
deze context is geen sprake. Schilp:
Het bijzonder aan dit project is dat
iedere deurknop, iedere tafel en
stoel zou moeten passen binnen de
context. Alles kan opnieuw worden
bedacht. Dat is uniek.
59

60 kunst
onderwerp
serie
rijksarchieven
deel 2
TEKST: cariEn OVErDijk
FOTOGRAFIE: rOElOf pOt
ZEEuwS arcHiEf in HEt kOrt
OntStaan uit:
fusie (in 2000) van het rijksarchief in
Zeeland met de gemeentearchieven
van Middelburg en Veere
gEVEStigD in:
stadspaleis in Middelburg (1765,
ontwerp Van Baurscheit, met
aanpassingen in 1954 (De Lussanet
de la Sablonière) en 2000 (Bouwstra),
en aansluitende nieuwbouw (2000,
Benthem)
OppErVlak:
10.000 vierkante meter
lOcatiE DEpOtS:
ondergronds, drie lagen onder de
nieuwbouw
OmVang cOllEctiE:
17 kilometer documenten
capacitEit:
27 kilometer
OuDStE Stuk:
Oorkonde (1189) waarin bisschop
Boudewijn van Utrecht de parochianen
van het Zeeuwse gehucht
Hoogeland toestemming geeft een
kapel te stichten, mits ze de kapelaan
zelf betalen
bijZOnDErE ScHat:
archief van de Middelburgse
Commercie Compagnie, met veel
materiaal over de transatlantische
slavenhandel in de 18e eeuw
Zeeuws Archief transformeert met
behoud van stijl
Stadspaleis
met
versterking
p 60: Documenten van de Transatlantische
slavenhandel.
p 61: Archiefruimte met ladenkasten
(boven) en leeszaal (onder).
p62: Verbinding tussen monument en
nieuwbouw, rechts tuinzaal met terras.
p 63: Frans Franciscus beschilderde de
muren in de kantoren.
Oud en nieuw combineren, het blijft
riskant. Vooral wanneer je dat
bijvoorbeeld doet in het kwetsbare
middeleeuwse hart van Middelburg,
waar een Duits bombardement in
1940 al zulke gaten had geslagen.
Roelof Koops, tot 2000 rijksarchivaris
in Zeeland en sinds de fusie (zie
kader) directeur van het Zeeuws
Archief, zag zo’n oud-nieuw
ensemble dan ook niet zitten. Zijn
Zeeuwse rijksarchieven, destijds te
krap behuisd in het oude Middelburgse
Abdijcomplex, verdienden
nieuwbouw, vond hij. Op een
slooplocatie in de buurt van het
station kon een modern onderkomen
het uitdijende archief toekomstbestendig
maken.
Het liep anders. In 1994 kreeg
toenmalig Rijksbouwmeester Kees
Rijnboutt naast Koops’ voorstel een
tweede Middelburgs plan onder
ogen. Het gerechtshof, al anderhalve
eeuw gevestigd in een royaal 18 e
eeuws stadspaleis, ooit gebouwd
voor het patriciërsechtpaar Van de
Perre, moest eveneens uitbreiden.
Ambities om de binnentuin vol te

Het Zeeuws archief in
Middelburg herbergt
vermoedelijk de gaafste
maar onthutsende
documentatie over de
Trans-atlantische slavenhandel.
En dan zijn er ook
ponskaarten van de Deltadienst
die we vanwege het
gebrek aan machines niet
meer kunnen ontcijferen.
Dat alles bevindt zich in een
stadspaleis dat van zichzelf
al een monument is – en
zijn bijzondere geschiedenis
vertelt. Het is tien jaar
geleden door architectenbureau
Benthem Crouwel
ingenieus gemoderniseerd.
Deel 2 van een serie over
’s rijks schatkamers.
bouwen waren echter al stukgelopen
op protesten van omwonenden en
de Bond Heemschut.
‘Rijnboutt zag dat de rechtbank hier
niet meer paste’, vertelt Koops in zijn
met reusachtige gobelins beklede
werkkamer in datzelfde Van de
Perrehuis. ‘Ondergronds was
natuurlijk nog wel ruimte, maar
mensen kun je niet onder de grond
stoppen. Archieven wel. Dus de
rechtbank kreeg de nieuwbouwlocatie,
en ik moest van het ene
monument naar het andere, met de
belofte van een aanbouw met een
diepe kelder. Ik was des duivels.’
Des duivels, terwijl je een toplocatie
krijgt aangeboden? ‘Wij rijden graag
met karretjes’, zo vat Koops de
logistiek van zijn branche samen. ‘Ik
vreesde een slechte aansluiting
tussen het monument en de
nieuwbouw.’
Tot zijn opluchting verzon Jan
Benthem ‘het ei van Columbus qua
infrastructuur.’ Het bureau Benthem
Crouwel Architecten was door de
Rijksgebouwendienst uitgekozen om
samen met restauratiearchitect Cor
Bouwstra de nieuwe behuizing van
het Zeeuws Archief te ontwerpen.
De architect zag kans om op drie
niveaus de gangen vanuit het
monument door te trekken naar de
nieuwbouw. Met een aangrenzend
trappenhuis-met-lift creëerde hij
drie gelijkvloerse, drempelloze
verbindingen. Toen hij bovendien de
hoge sponningen van de waterkerende
depotdeuren met een metalen
opklapstuk ook gelijkvloers bleek te
kunnen maken, was ‘bouwpastoor’
Koops om.
brOuwErijpOOrt
Aan het Hofplein manifesteert het
Van de Perrehuis zich prominent,
met een statige, naar binnen
krommende gevel. Benthems
uitbreiding van glas en staal, alweer
tien jaar oud, verstopt zich deels
achter een oude brouwerijpoort.
Hoewel het bovengronds in volume
nauwelijks onderdoet voor het
aanpalende stadspaleis, schikt het
zich terughoudend tussen de
historische bebouwing.
61

62
Achter het paleis herstelt de
westgevel van de aanbouw de
symmetrie. De glazen pui begrenst
daar, recht tegenover de ‘Lussanetvleugel’
van 1954, een vierkante
binnentuin. Ook de oostkant voegt
zich naar de omgeving, parallel aan
een openbare tuin, die tegelijk een
doorgang vormt naar een zuidelijker
straatje. De driehoekige vorm die uit
deze inpassing ontstond, kreeg een
schuin aflopend dak. Vanuit de
openbare tuin oogt de aanbouw
daardoor extra bescheiden.
Boven de depots in hun vijftien
meter diepe betonnen bak liggen de
publieksruimten. Bezoekers
passeren eerst de bakstenen
brouwerijpoort van ‘De dry tonnekens’
voordat zij in de entreehal
belanden, die toegang geeft tot de
studiezaal en een café met buitenterras.
De hal biedt een horizontaal
doorkijkje in het Van de Perrehuis én
uitzicht omlaag, in de vide die de
depotkelders verbindt.
Bovenin, waar het dak hoog aansluit
op het monument, hangt een soort
stalen ruimteveer. ‘Ik wilde een
auditorium met zestig plaatsen’,
verklaart Koops. ‘Dat zou aanvankelijk
ín het huis komen, maar de
benodigde aanpassingen bleken te
kostbaar. Gelukkig zag Jan Benthem
hier nog ruimte. Hij kon niet meer
dan 47 plaatsen in deze cilinder
kwijt, maar het is een mooi, intiem
zaaltje geworden.’
DigitalEringSStraat
Na de ingebruikname bleef de
nieuwbouw niet onaangetast. ‘In de
ontwerpfase waren we gefixeerd op
de studiezaal’, vertelt de directeur.
‘want het aantal bezoekers groeide
sterk. Maar inmiddels zijn onze
gasten merendeels sitebezoekers
geworden, tienduizenden per jaar.
De studiezaal is verkleind en er zijn
werkkamers van de zolder naar
beneden verplaatst. Op zolder is nu
een digitaliseringsstraat, waar we
onze collectie stapsgewijs laten imagen.
We hebben al 125.000 pagina’s
verwerkt. Onlangs is de burgerlijke
stand van Zeeland aanbesteed.’
Met enthousiasme leidt Koops zijn
bezoekers naar het gerestaureerde
monumentale deel. Hier zijn de
meeste werkruimten ondergebracht.
‘Ik wilde graag een gevoel van
eenheid in het hele gebouw’, aldus
de directeur, ‘en dat is gelukt.
Benthem Crouwel moest met
Verlaan & Boonstra een maatschap
vormen voor dit project. Er is in grote
harmonie samengewerkt, ook aan
de details. Zo zie je ook hier stalen
trappen, maar nu met een houten
balustrade. En Cor Bouwstra heeft
met veel zorg meubilair en armaturen
uitgezocht die de stijl van het
huis niet zouden verstoren. Ze
bleken ook goed bij de nieuwbouw
te passen.’
Het oude huis biedt anekdotische
verrassingen uit alle gebruiksperiodes.
Zo heeft de oorspronkelijke
wachtruimte voor gasten imposant
beschilderde wandpanelen, terwijl
de gerestaureerde verflaag ergens
nog de contouren toont van een
uitgehakt luikje: zo had de rechtbankportier
uitzicht op een aangrenzend
cellenblok.
Het originele comptoir van de heer
des huizes diende later als griffie en
dankt daaraan een diepe loketkast in
de muur. De bibliotheek met houten
panelen, nu in gebruik als vergaderzaal,
bevat een sierlijk wasbakje en
een nog werkende windroos,
attributen voor Van de Perre’s
hobby’s. Diens houten planetarium,
nu een pronkstuk in de marmeren
hal, stond er eerst misschien ook.
kabOutErS
De zonnige tuinzaal op de begane
grond is gedurfd eigentijds getransformeerd.
Kunstschilder Frans
Franciscus decoreerde hem met
goudkleurige – symbolisch zaaiende,
oogstende en wakende – kabouters
boven de deurposten, met vallende
bladeren en blauwwitte kleurvlakken.
De secretaresses die er werken,
maakten het af met Xenos-paddestoelen
op de ladenkasten.
De voormalige zittingszaal in de
twintigste-eeuwse Lussanetvleugel,
nu restauratie-atelier voor papieren
documenten, bevat een fraai
vrijgelegd stucplafond met dooreen
geweven salmiakmotieven (Delftse
School). Elders in het huis openbaart

zich juist weer het oerverleden.
Achter glasplaten zijn resten
(kloostermoppen, loodslabben,
roetsporen) blootgelegd van een
middeleeuwse commanderij, een
soort bijkantoortje van een charitatieve
ridderorde. Het stond eeuwenlang
op deze plek en werd vrijwel
onzichtbaar weggewerkt in het
paleisontwerp.
Onder de nieuwbouw rust, tussen de
vele kilometers stads-, provincie- en
rijksarchief, een collectief geheugen
van een totaal andere orde.
Directeur Koops leidde al menigmaal
zijn gasten naar de onthutsende
archieven van de Middelburgse
Commercie Compagnie.
‘Het zijn de oudste archivalia over de
Transatlantische slavenhandel’, licht
hij toe, ‘en hoewel dit archief kleiner
is dan dat van de Westindische
Compagnie, zijn deze documenten
gaver en vollediger behouden
gebleven.’ Hij toont gave kasboeken
met aan- en verkoopgegevens van
scheepsladingen genummerde
slaven, verhandeld tegen florijnen,
zakken meel en andere waar. Er zijn
rapportages van de scheepschirurgijn,
die de hoge percentages
sterfgevallen moest verantwoorden.
En er zijn scheepsjournaals. Een
overlijdensbericht van een matroos
krijgt in de kantlijn een poppetje met
vleugeltjes, terwijl een gestorven
slaaf steevast zonder vleugels is
afgebeeld. Heidense handelswaar
ging niet naar de hemel.
De collectie gevat ook rijk geïllustreerde
topografische atlassen. En
bijzonderheden als een poster die
‘een extra-ordinair en welbezeyld
Snaauwschip’ te koop aanprijst.
Het is Koops’ missie om hét digitale
informatiecentrum van Zeeland te
worden. Maar het gebouw dan? ‘Dat
blijft de fysieke ontmoetingsplek,
met exposities, lezingen en films,
voor elke geïnteresseerde Zeeuw. En
het is natuurlijk onze bewaarplaats.
Het gaat in het archiefvak weliswaar
niet meer primair om informatiedragers,
maar wat nog tastbaar is,
conserveren we wel. Dat blijft
Dit artikel maakt deel uit van een serie
over de provinciaal gevestigde
archieven in rijksmonumenten. In het
volgende nummer van Smaak:
Regionaal Historisch Centrum
Limburg.
spannend, juist in deze overgangsfase
naar digitalisering. We hebben
bijvoorbeeld ponskaarten van de
Deltadienst, terwijl er nauwelijks
meer machines zijn die ze kunnen
lezen. Ik wil ervoor zorgen dat alles
goed terechtkomt.’
63

64
monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
onderwerp
restauratie
andere
smaken
TEKST: linDa HuijSmanS
FOTOGRAFIE: maartEn nOOrDijk
Achter Museum Volkenkunde in Leiden staat een gebouwtje
uit 1876 waar vroeger patienten met besmettelijke ziekten
werden ondergebracht. Daar is bouwkundig rekening mee
gehouden: een glazen plaat onder de vloer voorkomt dat
het vocht optrekt. Nu is het ingrijpend verbouwd als gastenverblijf
voor het museum.
Kwijnend chalet
op de valreep
gered
Aan de buitenkant lijkt het nog het
meest op een charmant chalet zoals
je die in chique kuuroorden vindt.
Maar in plaats van in Zwitserland ligt
Het Paviljoen in Leiden, achter het
Museum Volkenkunde. Het is ook
nooit gebouwd voor patiënten die
fors konden betalen voor de
gezonde buitenlucht, maar voor
besmettelijke zieken van het
Academisch Ziekenhuis. In 1876
verrezen drie ziekenbarakken achter
het hoofdgebouw. Twee daarvan zijn
allang verdwenen, de derde is
recentelijk flink gerenoveerd tot een
modern en comfortabel gastenverblijf.
Kinny van der Most en Reinald
de Vlieg waren nauw bij die
metamorfose betrokken.
rechts: lantaarn brengt licht in de gangen
van Het Paviljoen.
Voormalig
ziekenbarak bij
museum nu
ingericht als
‘hotel’
Lange tijd leidde het gebouwtje een
bestaan in de luwte. Niet alleen
letterlijk, het ligt een beetje verstopt
achter dat grote Museum Volkenkunde,
maar ook figuurlijk. De
diverse betrokkenen konden het
maar niet eens worden over de
toekomst van Het Paviljoen. ‘Er
waren zelfs partijen die er wel voor
voelden om het maar af te breken’,
zegt toezichthoudend architect
Kinny van der Most. Niet zo gek
overigens, want in de periode waar
hij het nu over heeft, eind jaren
negentig van de vorige eeuw, was de
bouwkundige staat van het pand
ronduit slecht. Wie er met een
vastgoedblik naar keek, kwam al snel
tot de conclusie dat neerhalen en

wegwezen waarschijnlijk de beste
optie was. Wie er als beheerder een
blik op wierp zag een monumentaal
pand, dat weliswaar slecht onderhouden
was, maar waar nog wel wat
van te maken zou zijn. ‘Juist door die
onduidelijkheid was er jarenlang
niets meer aan gedaan’, zegt Van der
Most. ‘Er woonde nog een dame in,
beneden was een bibliotheek en
opslagruimte voor het museum.
Maar het was ook een monument
waar je niet zomaar van alles mee
kunt gaan doen. Er moest dus eerst
een ferme beslissing worden
genomen.’
gaStEnVErblijf
Museumdirecteur Steven Engelsman
was uiteindelijk degene die met het
verlossende idee kwam om van Het
Paviljoen een gastenverblijf te
maken voor gasten en onderzoekers
van het museum. Onder leiding van
Kinny van der Most werd in 2002 een
eerste voorstel geformuleerd maar
dat liep al meteen grote vertraging
op. Omdat het pand een woonbestemming
had, en dus geen
hotelfunctie, moest de gemeente
Leiden toestemming geven voor een
bestemmingswijziging. Ook bleek na
inspectie dat het pand er nog veel
slechter aan toe was dan gedacht.
Daardoor lag er pas eind 2007 een
voorlopig ontwerp waar de Rijksgebouwendienst
mee kan aan de slag
kon. Reinald de Vlieg werd de
projectmanager, Martijn van der
Steen van het Restauratie Advies
Bureau de architect terwijl Kinny van
der Most fungeert als toezichthouder.
Om te laten zien hoe ingrijpend
de verandering is geweest, haalt De
Vlieg er oude plattegronden en
bouwtekeningen bij. ‘De schil is
intact gebleven, maar aan de
binnenkant hebben we bijna alles
onder handen gehad’, zegt De Vlieg.
Dat het een heel bijzonder gebouw
is, blijkt al uit de eerste schetsen uit
1876. ‘Kijk, deze muren zijn spouwmuren,
heel bijzonder in die tijd’,
wijst De Vlieg. ‘Daaruit blijkt dat er
goed over de functie ervan is
nagedacht. Het gebouw was
bestemd voor patiënten met
besmettelijke ziektes die niet in het
Academisch Ziekenhuis konden
verblijven. Door middel van frisse
lucht en een goede ventilatie zouden
de ‘kwalijke dampen’ verdwijnen.’
Hij laat zien dat er glas gemetseld is
tussen de vloeren en de fundering
om optrekkend vocht tegen te
houden, en wijst op de hoge
kruipruimtes onder ronde bogen,
waardoor de lucht vrij kon doorstromen.
Op de tekening is de lantaarn te zien
die over de hele lengte van het dak
loopt. Door dit opengewerkte en iets
verhoogde deel van de punt van het
dak, valt ruimschoots licht naar
binnen. De eerste patiënten konden
vanuit hun bed dus naar de lucht
kijken. Aan dat privilege kwam in
1905 een einde, althans voor een
deel van hen. Toen werd er namelijk
een tussenverdieping aangebracht.
Een ingrijpende operatie, waarbij de
hele kap, inclusief lantaarn eraf ging
en daarna integraal weer teruggezet.
Toen moet ook de ruime overkapping
ingekort zijn, waaronder de
patiënten droog in de buitenlucht
konden zitten of liggen, als verbleven
ze in een echt kuuroord. ‘Die
overstekken hebben ze gewoon
afgezaagd’, zegt Van der Most met
een van afschuw vertrokken gezicht.
Inderdaad heeft Het Paviljoen
daardoor iets van zijn charme als
klassiek chalet verloren.
Begin jaren dertig vertrok het
Academisch Ziekenhuis uit het
complex aan de Binnenvestgracht en
maakt plaats voor het Museum voor
Volkenkunde. Vanaf dat moment
loopt de geschiedenis van Het
Paviljoen parallel aan die van het
museum. Twee van de drie ziekenbarakken
sneuvelen, de derde wordt
verbouwd tot dienstwoning voor de
conciërge. Na de Tweede Wereldoorlog
worden het zelfs drie woningen,
die op ingenieuze wijze werden
ingepast in het oorspronkelijk zo
strakke ontwerp. De Vlieg en Van der
Most buigen zich lange tijd samen
over de tekeningen uit 1947 voor ze
eruit zijn hoe de kruip-door-sluipdoor-
constructies precies in elkaar
pasten. ‘Nee, deze kamer hoort bij
die woning. Kijk, hier is een aparte
ingang gebouwd, daar komt dit
gangetje op uit.’
OpSlagruimtE
Begin jaren tachtig komen twee van
die woningen leeg te staan. Het
museum neemt ze in gebruik als
kantoorruimte en bibliotheek en
gebruikt een deel als opslagruimte.
Twee dochters en de zoon van de
voormalige stoker van het museum,
die in de dienstwoning hadden
gewoond waren eregasten tijdens de
feestelijk opening van het nieuwe
Paviljoen in oktober 2009.
Ze zullen niet veel meer hebben
herkend van hun vertrouwde
omgeving, want binnen is flink
verbouwd. Op de benedenverdieping
zijn nu twee vergaderzalen, die ook
geschikt zijn voor bruiloften en
partijen. Via de trap uit 1905 komen
we op de bovenverdieping, waar vier
eenpersoons- en een tweepersoonskamer
liggen, elk genoemd naar een
van de continenten. De gang loopt
recht onder de lantaarn, waar als
vanouds de zon gul naar binnenvalt.
Aan het eind ligt de bescheiden
huiskamer en de keuken, ingericht
volgens de huisstijl van het Museum.
De Vlieg moet even met de beveiliging
bellen om een van de deuren te
laten openen. ‘Die service blijkt hard
nodig. Gasten lopen even van hun
kamer naar de keuken en dan valt de
deur achter hen in het slot. Als je
keycard nog in de kamer ligt, heb je
een probleem’, glimlacht hij.
Eenmaal binnen wijst hij trots naar
de hoge plafonds, waar de dakconstructies
onbehandeld zijn gebleven
en opvallend afsteken tegen de wit
geschilderde muren. ‘We wilden de
sporen van de tijd, en daarmee de
geschiedenis van het Paviljoen,
zichtbaar blijven houden’, verklaart
hij die keuze.
Dat hij niet de enige is die dat op
prijs stelt, bleek toen hij een gast
sprak die hem enthousiast vertelde
dat hij, terwijl hij in bed lag, de regen
op het dak boven zich hoorde vallen.
‘Fantastisch vond hij het, net alsof hij
buiten lag te slapen.’
65 65

66 boeken rubriek
boeken
andere
smaken
TEKST: jaap HuiSman &
marcEl Van HEck
marcEl mEtZE, VEranDErEnD gEtij.
rijkswaterstaat in crisis: ‘log, te duur,
te ondoorzichtig’, de nieuwe man, een
nieuwe koers, de ‘generaal’, de Heren
Zeventien, de coup, de leegloop, het
verzet. Het verhaal van binnenuit
Uitgeverij Balans, 2010.
boek over rijkswaterstaat belooft
meer dan het waarmaakt
Boeken die van binnenuit het reilen
en zijlen van een organisatie
blootleggen; boeken die op
microniveau het verhaal beschrijven
van een reorganisatie, een faillissement
of een bestuurscrisis: ze
prikkelen bijna altijd. En als het dan
ook nog eens gaat over publiek
bekende personen, dan zijn
media-aandacht en hoge verkoopcijfers
al bijna een gegeven. Wie kent
niet het boek De Prooi over de val van
ABN Amro, de besteller over De
Bouwfraude en meer literair getinte
publicaties als Hans Vervoorts Het
bedrijf over de weekbladpers en
natuurlijk J.J. Voskuils zevendelige
romancyclus Het bureau.
Ook Rijkswaterstaat mag zich sinds
kort gelukkig prijzen met een boek in
dit genre. Het heet Veranderend getij
en auteur is de bekende onderzoeksjournalist
Marcel Metze die eerder
bestsellers schreef over het opvolgersdrama
binnen het CDA,
(beginjaren “70) over het Nederlandse
bankwezen in de jaren ’80 en,
meer recent, een biografie over
Anton Philips. Onderwerp van
Veranderend getij is de grootschalige
reorganisatie die Rijkswaterstaat de
afgelopen jaren doormaakte. Onder
die term werd beoogd de omvang
van het personeelsbestand te
reduceren en tegelijkertijd minder
specialisten en meer juridisch en
bestuurlijk geschoold personeel aan
te trekken. Meer generalisten, meer
samenwerking met de markt,
Rijkswaterstaat zocht andere
vaardigheden en specialiteiten bij de
medewerkers van Rijkswaterstaat.
Metze kreeg voor het boek alle
medewerking van zijn opdrachtgever:
inzicht in interne documenten,
verslagen en tientallen interviews.
Toch weigerde Rijkswaterstaat eind
2009 publicatie van het op dat
moment als ‘genadeloos openhartig’
getypeerde boek. Volgens Bert
Keijts, de directeur-generaal van
Rijkswaterstaat was het boek
“geenszins de leerzame of prikkelende
beschrijving geworden van het
veranderproces zoals in het contract
is afgesproken”. Ook vond hij de
hoofdpersonen “karikaturaal”
beschreven, “niet evenwichtig en
soms onheus, met weinig respect
voor de betrokkenen.”
Na een gerechtelijke procedure, een
publicatieverbod en veel mediaaandacht
ligt het boek er nu toch.
Ongecensureerd, want Rijkswaterstaat
zwichtte uiteindelijk onder alle
aandacht. De voorgeschiedenis
kleurt natuurlijk de lezing van
Veranderend getij. Wat was de
eigenlijke opdracht? Waarom heeft
Rijkswaterstaat de opdracht eigenlijk
verstrekt? En waarom aan Marcel
Metze, wiens schrijfstijl toch garant
staat voor licht sarcasme en
smeuïgheid? Ook komt de vraag op
waarom er zo veel ophef is ontstaan
over het manuscript. Want wie op
zoek gaat naar de karikaturale
beschrijvingen en het gebrek aan
respect komt toch bedrogen uit.
Natuurlijk, af en toe passeert een
vileine passage, maar uiteindelijk
blijven alle hoofdrolspelers fier
overeind en overheerst het beeld
van een geslaagde grootschalige
reorganisatie. Het imago van de
dienst is verbeterd, klantvriendelijk
en er is brede tevredenheid over de
verandering.
Het boek leest als een trein. Metze
houdt de spanning gedurende de
volle 326 pagina’s vast. Tevens is hij
er in geslaagd in een goed geschreven
inleidend hoofdstuk de rijke
geschiedenis van Rijkswaterstaat
kort en bondig neer te zetten. En
toch.... het geheel beklijft niet. Wat is
de boodschap? Waar werkt het
naartoe? Of wil het ons alleen maar
vertellen dat reorganiseren in
Nederland veel praten betekent, heel
veel praten? Daarmee maakt
Veranderend getij de verwachtingen
niet waar. Voor de onderzoeksjournalistiek
is het te beschrijvend en
wordt het te langdradig. Als
evaluatieverslag is het oppervlakkig.
Metze doet wel een poging om zijn
visie te geven op bijvoorbeeld de rol
van het onderzoeksbureau dat is
ingeschakeld om het proces te
begeleiden. Ook plaatst hij de
managementtools die worden
gebruikt bij deze reorganisatie in een
breder verband. Daar blijft het bij.
Kennelijk was de opdracht om enkel
en vooral een beschrijving te geven
van het veranderingsproces zoals
zich dat binnen Rijkswaterstaat heeft
afgespeeld.
Door die bescheiden insteek is al
Veranderend getij geen opvallende
toevoeging aan het genre ‘inside
case studies’.

tiEn jaar VlaamS bOuwmEEStEr
In publieke opdracht. Vlaams Bouwmeester
1999-2009. Hans Ibelings.
Uitgeverij SUN.
Terwijl de Nederlandse Rijksbouwmeester
kan bogen op een meer dan
200 jaar oude traditie en is uitgegroeid
tot een instituut, is de
Vlaamse Bouwmeester nog bezig
met ontginnend veldwerk sinds hij
vanaf 1999 aan de slag is gegaan. De
noodzaak was evident. De bouwcultuur
in België is individualistisch,
stedenbouw is geen sterke factor en
de openbare ruimte inclusief
infrastructuur vraagt om regie. Niet
vreemd dat België wel eens het
slechtst ontworpen land van
West-Europa is genoemd.
Architect bOb van Reeth legde de
eerste vijf jaar het accent op de
verbetering van de architectuur, zijn
opvolger Marcel Smets concentreert
zich sinds 2005 voornamelijk op de
stiefkindjes stedenbouw en
infrastructuur. De werkwijze verschilt
met die van de Nederlandse
Rijksbouwmeester. De Vlamingen
willen vooral de lagere overheden
stimuleren tot een beter ontwerp en
gebruiken daarvoor de Open Oproep
als methode; de Nederlandse
Rijksbouwmeester gaat uit van een
pool waaruit architecten en andere
ontwerpers worden gekozen. De
Open Oproep is een werkwijze
waarmee voor de ontwerpopdrach-
ten van openbare besturen een
architectenselectie wordt gemaakt
volgens een procedure waarbij de
bouwheer een opdracht formuleert
door de definitie van het project.
Architecten kunnen zich daarop
inschrijven. De Vlaamse bouwmeester
en zijn team kiezen tien ontwerpers
van wie vervolgens vijf gevraagd
worden een visie op de opdracht te
geven. Het gaat niet zozeer om het
programma als wel om wensen en
ambities. Curieus genoeg zijn zo
regelmatig buitenlandse architecten
aan de slag gegaan in Vlaanderen,
onder wie Neutelings Riedijk met
een project in Gent.
Heeft de Vlaamse Bouwmeester in
de eerste tien jaar verbetering
gebracht, is de vraag die auteur Hans
Ibelings terecht stelt. Hij maakt een
vergelijking met andere Westeuropese
regio’s zoals Catalonië, waarbij
hij meteen vaststelt dat Catalonië
gelijk staat met Barcelona en dat
Barcelona een voorsprong had door
de Ollympische Spelen van 1992 die
veel in gang hebben gezet. Vlaanderen
komt van ver en had die ‘wind
mee’ niet. In dat licht bezien is het
overzicht dat Ibelings heeft gemaakt
bemoedigend voor Vlaanderen. De
scholen, sporthallen, bibliotheken,
ziekenhuizen, culturele centra en
bestuurscentra stralen een prettige
eenvoud uit, mooi gedetailleerd,
zonder poeha maar wel zelfverzekerd.
De laatste jaren zet Smets in op
stedenbouwkundige studies
waarvan we nu alleen de houtskoolschetsen
zien. Als die tot leven
worden gebracht – Kanaalzone Gent
of Scheldekaaien Antwerpen – kan
bepaald worden of de Bouwmeester
ook het groter schaalniveau
beheerst.
EEn tbS-kliniEk in DE pOlDEr
Uitgave Studio M10.
Vanuit de lucht gezien wekt de
Oostvaarders-TBS-kliniek in Almere
eerder abjecte gedachten en
associaties op, een strafkamp uit de
somberste periodes van de wereldgeschiedenis.
Beter is het de kliniek
vanuit de gangen en cellen te
beschouwen, waaruit juist een
humane en geruststellende benadering
spreekt. Niet voor niets heeft
het ontwerp van Martien Jansen
(Studio M10) al vele prijzen gewonnen
en maakt het kans op het
predikaat jong monument.
Precisie is het trefwoord dat schrijver
Arjen Oosterman hanteert voor het
gebouw, precisie in alles, in de
compositie, de materialisering en de
detaillering, in de speling van het
licht en in de sfeer. Het is een en al
rust en ruimte. Wat kan architectuur
meer doen dat te bewerkstelligen?
Zichzelf wegcijferen maar wel zo dat
een dominant grid is neergelegd
waarvan cellen en gangen vanzelfsprekend
deel uit maken.
‘Als de schoonheid van intelligentie
en de intelligentie van schoonheid
met elkaar versmelten, is er iets
bijzonders aan de hand’, schrijft
Oosterman. Zo is het maar net.
Een TBS-kliniek in de polder.
67

los nummer € 5,-
smaak is een uitgave van:
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
Rijksgebouwendienst
Rijnstraat 8 | 2515 XP Den Haag | www.vrom.nl
© Rijksoverheid | April 2010 | Publicatie-nr. 0015
Jan van Gils
hoofd Facilitaire Dienst Tweede Kamer:
Van Gils zorgt ervoor dat alle fracties
na de komende verkiezingen een
eigen stek in het Kamergebouw
krijgen. Ik werk nu tweeëneenhalf
jaar bij de Tweede Kamer, dus voor
mij is het de eerste keer dat ik zo’n
interne verhuizing na de Tweede
Kamerverkiezingen (op 9 juni 2010,
red.) meemaak. Spannend.
We zijn al bezig met conceptvlekkenplannen,
zoals dat in facilitair jargon
heet. Uitgangspunt bij de nieuwe
indeling is dat elk Kamerlid 52 m 2
krijgt. Als een partij tien zetels haalt,
dan krijgt hij 520 m 2 , dat is inclusief
de ondersteuning. De fractiemedewerkers,
persoonlijke assistenten en
administratief medewerkers moeten
binnen die ruimte een plek vinden.
Als een partij meer dan 16 zetels
haalt, krijgt de fractie ook een
fractiekamer voor de vergaderingen.
Een nieuwe indeling maken, is altijd
gelukt. Of iedereen tevreden is, is
een ander verhaal. De ervaring leert:
een vlekkenplan zorgt altijd voor
opschudding. Gemiddeld zijn er vier
weken nodig om de definitieve
indeling vast te stellen. Een van de
complicaties bij een nieuwe indeling
is dat we vier monumentale panden
bezitten die door nieuwbouw met de
vergaderzalen met elkaar verbonden
zijn. In die monumentale ruimten
zijn geen systeemwanden, er is dus
een vast aantal kamers beschikbaar
voor alle 150 Kamerleden.
Stel dat een partij kleiner wordt dan
komen er ruimtes vrij, die door
andere partijen bezet kunnen
worden. Voor fracties die sterk
groeien, zijn er na de verkiezingen
flexwerkplekken voor handen.
Er zijn nu 11 fracties en partijen, een
breed palet, ook qua huisvesting.
Iedereen probeert natuurlijk de
optimale huisvesting voor zijn fractie
te krijgen, maar zo’n nieuwe indeling
komt alleen tot stand als er compromissen
worden gesloten. Het is voor
mij de kunst om het optimum te
vinden tussen de wensen en
behoeften van alle fracties.’
TEKST: mariannE ScHijf