vertier en trammelant - Bruegelland

STEDELIJK MUSEUM LIER
EN KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN
PRESENTEREN
br
ue
gel
lan
d
vertier
en
trammelant
bezoekersgids

ue
gel
lan
d
‘Daar ik in den laatsten tijd een boeksken aan ’t schrij ven
ben over Lier, en daarom veel in oude stadsgezichten
zit te zien, ben ik stilaan met het oude, en ook het verdwenen
Lier vertrouwd geraakt. Maar tegelijkertijd ben
ik ook een boeksken aan ’t schrijven over Peter Bruegel.
Het is een verbeelding van zijn leven. Er is van hem zo
weinig bekend, dat ik er kan over vertellen wat ik wil. Wat
ik ook zal doen. En ’t is de liefde voor de omgeving die
mij deed wensen dat Pieter ook te Lier zou komen, en ik
was besloten hem dat ook te laten doen.’
Felix Timmermans, Peter Bruegel te Lier, in: De Kroniek,
11, 1925, nr. 3
HET KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN WORDT
MOMENTEEL VERBOUWD EN DE HER­
OPENINg STAAT gEPLAND VOOR 2017.
DAT BETEKENT DAT MEN DE RIJKE
COLLECTIE NIET MEER IN HET BEKENDE
gEBOUW OP HET ANTWERPSE ZUID
KAN BEZOEKEN. TOCH BLIJFT DE VER­
ZAMELINg DICHT BIJ EN TOEgANKELIJK.
OP VERSCHILLENDE gASTLOCATIES
IN DE PROVINCIE ANTWERPEN KAN U
BELANgRIJKE ONDERDELEN VAN DE
VERZAMELINg BEZOEKEN. AAN DE
HAND VAN TAL RIJKE BRUIKLENEN UIT
HET KMSKA gAAT DE TENTOONSTEL­
LINg BRUEgELLAND IN HET STEDELIJK
MUSEUM VAN LIER NA HOE VER DE IN­
VLOED VAN DE FAMILIE BRUEgEL OP DE
KUNST UIT DE LAgE LANDEN STREKT ...

focus op
vertier
en
trammelant
Het al dan niet hebben van veel vrije tijd en typische
vrijetijdsbestedingen illustreert iemands sociale status.
Voor de gewone man waren er de zondagsrust en de
kerke lijke hoogdagen, af en toe een kermis of een jaarmarkt
en de kroeg. De bruiloft was het belangrijkste feest
in de levenscyclus. Kermissen en feesten duurden soms
dagenlang en dat wekte argwaan bij de rijke burgerij.
Omdat te veel trouwfeesten de orde dagen lang verstoorden,
voerde de overheid ten tijde van keizer Karel
een regel in dat een feest maar twee dagen mocht duren
en maximaal veertig gasten mocht tellen.
Maar het is ook dubbel. Voor de hogere standen was een
huwelijk een min of meer zakelijke overeenkomst waarbij
de naam en de belangen van de familie een grote rol
speelden. De elite ging er van uit dat het volk daar geen
last van had en zich dus helemaal kon overgeven aan
vrijpartijen en plezier en dat stak misschien wel wat.
In ieder geval kopen deze burgers graag en veel
schilderijen en prenten en hebben ze een grote belangstelling
voor vrolijke en humoristische taferelen. Veel
motieven komen uit de heel populaire kluchten of
litera tuur en dat maakte dat de bedoeling of eventueel
sarcastische inhoud gekend en herkenbaar waren.
‘De meeste mensen zitten zo in mekaar dat ze kundig en
ambachtelijk werk alleen noodgedwongen doen’, schrijft
Roemer Visscher in zijn Sinnepoppen (1614) ‘maar dobbelen,
zich bedrinken … noemen ze recreatie of hun
lustig vrolijk leven. Het zijn de slechtste dingen die de
meesten aantrekken’ besluit hij.
IN DE SCHILDERKUNST IS HET NIET ANDERS WANT
BRAAF IS SAAI EN STOUT IS SPANNEND OM NAAR TE
KIJKEN?
EN ZO BEZORgEN DEZE SCHILDERIJEN ONS NOg
STEEDS VERMAAK EN VERTIER ZONDER ENIg TRAM­
MELANT.

ode zaal
Wie kent de boerentaferelen van Pieter Bruegel de
oude niet? Ze staan in het collectieve geheugen gegrift
en zijn tot ver buiten onze landsgrenzen gekend. Wie
Bruegel zegt, denkt aan volkse humor, plezier maken en
tomeloos brassen. Niet zonder reden dragen dancings
en ijssalons zijn naam. Het kleurrijke beeld dat we van
de schilder hebben is grotendeels het werk van de Lierse
schrijver Felix Timmermans. Die publiceerde in 1928 een
geromantiseerde biografie van de schilder. De roman
leert ons echter meer over de verering van de eigenheid
in de Vlaamse kunst in de vroege twintigste eeuw dan
over de historische figuur Bruegel. Als schrijver kleurde
Timmermans immers zelf het plaatje in: met behulp van
zijn pen veranderde hij de intellectuele schilder in een
Pallieter.
Bruegels schilderijen konden al tijdens zijn leven op veel
belangstelling rekenen. Keizers en koningen betaalden
hoge bedragen voor de originelen. Om aan de grote
vraag te voldoen schilderden de zonen en kleinzonen
van de kunstenaar vele tientallen kopieën. Rijke burgers
kochten dergelijke taferelen als profilering tegen het ondeugdelijke,
volkse gedrag dat erop stond afgebeeld. Het
reproduceren gebeurde zelden naar de oorspronkelijke
composities. Vaak werden de getemperde aardkleuren
van Bruegel de oude vervangen door een feller en meer
commercieel palet. Ook in de details wijken de verschillende
versies af ten opzichte van elkaar.
1
isidore oPsoMer
De schrijver Felix Timmermans, 1936
KMSKA inv. nr. 2337
Felix Timmermans zegt in een voordracht, gepubliceerd in
1943, naar aanleiding van Opsomers benoeming tot baron: ‘…
Dikwijls als hij mij zoo eens met zijn lichten blik diep en lang
bezag, zei hij “Fé gij hebt ne schoone kop…”. Ik dacht dat
het was om mij te vleien, maar hij voegde er helaas bij: “een
schoone kop om te schilderen, maar ’t portret is ’t moeilijkste
dat er is”.’
2
PieTer brUegHeL ii
De prediking van Johannes de Doper, 1624
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0044
Van deze prediking worden eenendertig versies
toegeschreven aan Pieter Brueghel II, zes daarvan zijn
gesigneerd. Het origineel van Pieter Bruegel I uit 1561
behoorde tot de kunstverzameling van aartshertogin Isabella
en wordt nu bewaard in Boedapest. De compositie doet je
kijken als een voorbijganger die op een samenscholing stuit
en wiens oog langzaam de diepte in getrokken wordt naar de
weinig opvallende persoon die spreekt: Johannes de Doper.
3
AbeL griMMer
De vier seizoenen
KMSKA inv. nr. 831
Vier landschapjes vormen samen een seizoenenreeks. In
de lente wordt een tuin aangelegd, in de zomer het koren
geoogst, in de herfst een varken geslacht en in de winter

is het tijd voor ijspret. De landschapjes werden geschilderd
naar prenten van Pieter van der Heyden. Voor de lente en
zomer baseerde deze prentkunstenaar zich op tekeningen
van Pieter Bruegel I, voor de herfst en de winter op werken
van Hans Bol.
4
oUde koPie nAAr PieTer breUgeL i
De dans der bruid
KMSKA inv. nr. 973
In het midden dansen de bruiloftsgasten op de
doedelzakmuziek. De bruid danst mee en is herkenbaar
aan haar losse haren en donkere jurk. Al dansen de boeren
in koppels toch is het alsof ze allemaal ‘zot’ draaien in
een beweging zonder begin of einde. Dit paneel is een vrij
getrouwe, waarschijnlijk eigentijdse kopie van een schilderij
van Pieter Bruegel I dat bewaard wordt in The Detroit
Institute of Arts. De bovenste strook (plank) werd in de
negentiende eeuw vervangen en volgt het origineel niet.
Het hele feest, dat we uit de hoogte bekijken, wordt omsloten
door vier donkere boomstammen. Het zwieren en
zwaaien met armen en benen werd als typisch beschouwd
voor de vierende bevolking van het platteland. De burgers
in de stad dansten als het ware in het gelid en hielden de
armen tegen het lichaam gedrukt. Ook in de opvoeding werd
er op gehamerd dat je je bewegingen moest beheersen en
dat je de controle over je lichaam niet mocht verliezen,
zeker niet in het openbaar. En dat is nu juist wat je hier ziet.
5
PieTer brUegHeL ii
De volkstelling in Betlehem
KMSKA inv. nr. 776
Er bestaan meer dan twintig versies van deze voorstelling
naar een origineel van Pieter Bruegel I. Het verhaal uit
het Nieuwe Testament wordt verplaatst naar een winters
Brabants dorp in de zestiende eeuw. Het is even zoeken
naar de timmerman die met zijn zwangere vrouw onderweg
is naar Betlehem. Mensen drummen samen aan de herberg
waar pacht of belasting moet betaald worden. Er heerst
een grote drukte en bedrijvigheid: vooraan slachten ze een
varken en in de verte bouwen ze een huis. Kinderen gooien
met sneeuwballen en sleeën op het ijs. Iedereen heeft wel
iets aan de hand en ze hebben geen tijd voor Jozef en Maria.
6
PieTer brUegHeL ii
Spreekwoorden, 1607
Stedelijke Musea Lier inv.nr. 0062
Het exemplaar van Lier is het oudst bekende van de versies
van Pieter Brueghel II. Mensen, dieren en voorwerpen
illustreren een honderdtal spreekwoorden in een decor van
een dorp aan een rivier. Ze verwijzen naar de dwaasheid en
de zinloosheid van menselijke handelingen enerzijds en naar
bedrog en huichelarij anderzijds. Spreekwoorden waren een
geliefkoosd onderwerp in de literatuur en de kunst van de
vijftiende en zestiende eeuw.

7
PieTer brUegHeL ii
Spreekwoorden
KMSKA inv. nr. 5111
Van het spreekwoordenschilderij van Pieter Bruegel I,
één van de allerbekendste zestiende­eeuwse Vlaamse
kunstwerken, zijn een twintigtal kopieën bewaard. Zowel het
museum in Lier als het museum in Antwerpen bezit een kopie
van de hand van zoon Pieter. Wie goed kijkt en vergelijkt,
ontdekt nogal wat verschillen. Zoek je mee?
8
PieTer brUegHeL ii
De kindermoord in Betlehem
KMSKA inv. nr. 832
De kindermoord in Betlehem, zoals verteld in het evangelie
van Matteüs, speelt zich op dit schilderij af in een dorpje in
het zestiende­eeuwse Vlaanderen. De soldaten van Herodes
doden ongenadig alle jongetjes van twee jaar en jonger.
Moeders en vaders smeken wanhopig om medelijden. Pieter
Brueghel II kopieert hier een schilderij van Marten van Cleve
die op zijn beurt een schilderij van Pieter Bruegel I nabootste.
9
PieTer brUegHeL ii
Aanbidding door de koningen in de sneeuw
KMSKA inv. nr. 797
In 1567 schildert Pieter Bruegel I de aanbidding door
de koningen op een geheel nieuwe en gedurfde manier.
Hij laat het Bijbelse tafereel plaatsvinden in een hevige
sneeuwbui. In deze kopie van Pieter Brueghel II zijn de dikke
neerdwarrelende sneeuwvlokken weggelaten. Het bonte
gevolg van de koningen en het Vlaamse dorpsleven krijgen
opnieuw alle aandacht.
10 KMSKA inv. nr. 644
PieTer brUegHeL ii
Sint­Joriskermis
Op 23 april vieren de schutters het feest van Sint­Joris. De
processie gaat net de kerk weer in maar iedereen is al wild
aan het feesten. Er wordt gedanst en de herbergen zitten vol.
De eerste ruzies barsten los terwijl de schutters nog in volle
gang zijn met het prijsschieten om een nieuwe koning aan te
duiden. Zoals vaak op deze tafereeltjes naar Bruegel I weet je
niet waar eerst kijken.
Families maken uitbundig plezier en zelfs de kinderen
krijgen volop te drinken uit de kan. Er wordt veel en te veel
gedronken en dat maakt ziek en dan verliest men alle controle
over lijf en leden. Vrouwen trekken hun man weg uit
een dronkenmanruzie en een kind hangt aan vaders kleren.
Een nar trekt de aandacht van de jongetjes die hun bal en
hoepel even laten liggen. En er is ook de vrolijkheid van
vrijende en dansende koppeltjes. Het dansen wordt begeleid
door een trommelaar. Er wordt ook muziek gemaakt door
een man met een mondharp die leunt tegen een mand met
daarin een blokfluit en andere instrumenten. Dit is mogelijk
een beroepsmuzikant die alle kermissen afgaat.

11 KMSKA inv. nr. 5100
PieTer brUegHeL ii
Bezoek aan de hoeve
Het KMSKA bezit twee kopieën van het verloren origineel
Bezoek aan de hoeve van Pieter Bruegel I: een versie in
grisaille van Jan Brueghel I en deze versie in kleur van Pieter
Brueghel II. De titel van het schilderij verwijst naar de scène
die rechts in beeld is gebracht: een welgesteld echtpaar op
bezoek bij een boerenfamilie, mogelijk op kraambezoek.
12 KMSKA inv. nr. 807
PieTer brUegHeL ii
Bruiloftsstoet
Volgens de gewoonte trekt de bruiloftsstoet langs de molen
om de vruchtbaarheid van het jonge gezin te bevorderen.
De bruidegom loopt achter de doedelzakspeler op weg naar
de kerk en de vader, schoonvader en de rest van de mannen
volgen. Een tweede doedelzakspeler begeleidt de bruid en de
vrouwen. Achteraan bij de hoeves wordt het feest voorbereid.
De molen valt meteen op. Als symbool voor de vruchtbaarheid
en de voortplanting staan de volle zakken graan al
klaar tegen de blokken of teerlingen van deze standerdmolen.
Allerlei gezegden en spreuken vergelijken het
huwelijk met molenstenen en malen…. Het graan staat
symbool voor een hopelijk talrijk nageslacht.
Pieter Brueghel II ­ Sint­Joriskermis ­ detail

groene zaal
Adriaen Brouwer vernieuwt de Bruegeltraditie door
zich te verdiepen in de psychologie en het gedrag van
de volkse figuren. Hun gezichten drukken blijdschap en
dronkenschap uit, woede of pijn. In Vlaanderen oefent
hij invloed uit op Van Craesbeeck en Teniers, maar ook
in Holland kent hij vele bewonderaars, zoals blijkt uit de
herbergtaferelen van Van Ostade en de huishoudens
van Jan Steen. De kleine spitante voorstellingen beantwoorden
ook aan de smaak van de vele kunstliefhebbers
in de achttiende eeuw die er hun kabinetten mee
verlevendigen. Daardoor blijft het schilderen van genretaferelen
een succesformule tot laat in de negentiende
eeuw. Maar om de burgerij uit die tijd niet voor het hoofd
te stoten, worden onderwerpen zoeter en worden al te
rauwe details vermeden.
13 KMSKA inv. nr. 322
dAVid riJCkAerT iii
Boerenmaaltijd
Iedereen zit buiten en lijkt zich te amuseren: er is eten,
drinken en muziek om op te dansen. Waarschijnlijk is het
Pinksteren en is het meisje met de kroon een pinksterbruid.
Het is een middeleeuws gebruik dat jonge huwbare mannen
het mooiste meisje uitkiezen en haar kronen, als symbool
van een nieuw begin. In de zeventiende eeuw is dit feest
verwaterd tot een kinderfeest, waarbij jonge pinksterbruidjes
met vrienden zingend langs de huizen gaan en bedelen om
snoepgoed of geld.
Het pinksterbruidje heeft een partner gevonden om te
dansen en ook rond de tafel proberen mannen een vrouw te
strikken of minstens een kus te stelen. Het jonge gezin, en
dit is niet zonder betekenis, vat het meeste licht. Maar geluk
en ongeluk zitten dicht bij elkaar. Met de man helemaal
rechts gaat het niet zo goed: is hij aan het roken of blaast
hij zijn laatste adem uit? De vrouw die hem bij de arm
houdt, deinst achteruit.
14 KMSKA inv. nr. 5062
AdriAen VAn osTAde
Lezende man
Deze man heeft een papier vast en dat hij leest ligt voor de
hand. Maar bij het bekijken van het oeuvre van Van Ostade
en van andere genreschilders, komt een gelijkaardige figuur
vaak voor bij concertjes. Naast mensen die instrumenten
bespelen zijn er in deze scènes ook zij die zingen en die

worden geregeld afgebeeld met een liedtekst in de handen.
Misschien is het tijd om deze man niet meer te laten lezen
maar om hem te laten zingen.
Deze lezende man wordt ten halve lijve voorgesteld in
drie kwart profiel. Het licht valt vanuit de linkerkant op het
gelaat van de man en op de handen met het omgeslagen
blad. De achtergrond is helemaal neutraal. Genreschilders
maken wel meer zulke figuurstukjes. Vaak gaat het om
modellen die in scènes kunnen ingepast worden en die
inderdaad op meerdere schilderijen kunnen terugkomen.
Schilders als Van Ostade legden voor eigen gebruik een
voorraad aan van zulke hoofden.
15 KMSKA inv. nr. 377
Joos VAn CrAesbeeCk
De vijf zintuigen
Sommige kunstenaars stellen de zintuigen voor als vijf
vrouwen met hun kenmerkende attributen, anderen
gebruiken voor het thema portretten of taferelen uit het
dagelijkse leven. Hier zijn de vijf zintuigen verbeeld als een
vrolijk gezelschap in een herberg. Het flirtende paartje
stelt het gevoel voor, de man met de bierpot de smaak, het
zingende duo het gehoor, de roker de reuk en tenslotte het
jongetje met de telescoop het gezicht.
Waarschuwingen om deugdzaam te leven houden het temperen
of beheersen in van alle zintuiglijke genot. De kroeg
is bij uitstek de plek waar je je zinnen te buiten gaat. Vondel
schreef hierover: ‘ ’t Misbruik der zinnen werkt in ’t einde
pijn en smart. Doch redelijk gebruik vernoegt des mensen
hart.’
16
JAn sTeen
Vechtende boeren
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0059
Het kaartspel was een geliefd tijdverdrijf, maar ook de
oorzaak van dronkenmanvechtpartijen. Een razende man
heeft het mes getrokken en houdt de andere bij het haar. De
voorstelling is een zinnebeeld van Ira of woede.
De ton wordt omgestoten en op de grond liggen een tinnen
kan, wat kaarten, een dobbelsteen en een greep geldstukken.
Het kaarten om geld is populair bij alle standen en
rangen en heeft velen geruïneerd of, nog erger, het leven
gekost. Achter het hoekje staat iemand te kijken.
Wat ligt die bijl daar trouwens te doen?
17 KMSKA inv. nr. 1509
FerdinAnd de brAekeLeer i
De dorpsschool, 1854
In dit schilderij brengt Ferdinand De Braekeleer het thema
van de strenge schoolmeester op een levendige manier in
beeld. Een norse, oude onderwijzer maakt gebruik van de
roede om orde en rust te scheppen in zijn overvolle klas. De
satirische prent De ezel op de school naar Pieter Bruegel I
was een invloedrijke visuele bron voor de verbeelding van de
chaotische schoolklas.
18
FerdinAnd de brAekeLeer i
De druivendief, 1850
Stedelijke Musea Lier, inv. nr. 0096

Ferdinand de Braekeleer I ­ De druivendief 1850 ­ detail
Een kleine jongen wordt betrapt terwijl hij druiven steelt. De
diagonale lijnen in de compositie en de gelaatsuitdrukking
van zowel de jongen als de oude vrouw, benadrukken de
dramatiek van het moment. De Braekeleer verwierf grote
faam met het schilderen van scènes uit het leven van de
gewone mens.
19 KMSKA inv. nr. 1783
FerdinAnd de brAekeLeer i
Rustende jager
Ferdinand De Braekeleer I is bekend als historieschilder
maar is een belangrijk vertegenwoordiger van de Belgische
negentiende­eeuwse genrekunst. Mooi geschilderde zoete
verhaaltjes met een grapje. De jager zit te dutten op een
bankje in de zon en merkt niet dat de mooie herbergierster
hem bedriegt. De hond doet trouwens ook niets en laat haar
begaan.
De vrouw stopt een kat in de tas van de jager. Heeft hij een
kat in de zak gekocht? Restjes brood liggen op de tafel
naast de aangesneden ham en de bierkan. Hij heeft al lekker
gegeten maar is er hier misschien meer aan de hand?
20 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0141
koPie nAAr FrAns VAn Mieris
De drinker
Een corpulente soldaat zit buiten de herberg In de vergulde
vrijheijt aan een tafel met drank, eten, pijp en tabak. In zijn
hand houdt hij een groot glas wijn. Wie lui is, geniet van dag
tot dag en denkt niet aan morgen.

Aan het uithangbord te zien zijn ruiters welkom in deze
herberg. Deze man draagt een kuras. Hij zit te genieten van
een roemer wijn en de pijp ligt klaar. Maar er is nog meer
lekkers op komst: de scholletjes die over de tafel hangen
geven aan dat hij de vrouw mee naar binnen mag volgen.
21
Henri LeYs
Interieur, 1845
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0046
Een moeder die haar jonge kind toont, een oude man die zijn
pijp stopt, een gedekte tafel met net genuttigde maaltijd, een
hond die slaapt, alles straalt rust uit in dit historisch interieur
dat Henri Leys bewust archaïserend samenstelde.
Leys is heel vertrouwd met de oude schilderkunst uit de
Nederlanden. Deze scène brengt Dusart (37) in gedachten.
Het ziet er wel allemaal netter uit, lichter en kleuriger maar
de rekwisieten blijven, zoals meubels en vaatwerk, tot aan
de gebroken pijpjes en mosselschelpen toe.
22
Henri LeYs
Vlaams bruiloftsfeest in de 17de eeuw, 1839
KMSKA inv. nr. 1094
De genodigden en het bruidspaar verzamelen voor het
huis. De feesttafel staat buiten voor de deur. Het houten
poortje met de begroeiing en trouwens de hele opbouw
van de scène doen denken aan het werk van David Teniers
II. Ook accessoires als de koelemmer en het stilleven in de
rechterbenedenhoek getuigen van Leys’ bewondering voor
deze zeventiende­eeuwse schilder.
Maar ook Jan Steen (39) is een voorbeeld want we zien
bij de tafel een nagenoeg identiek paar opduiken, gekleed
in dezelfde kleuren en zittend op gelijkaardige stoelen. De
man zet zijn woorden kracht bij door te wijzen en de vrouw
luistert aandachtig. Een trio zorgt voor de muziek maar er
wordt nog niet gedanst. Op de tafel links staat allerlei moois
en lekkers uitgestald zoals kreeft, een zalmmoot en een
Cantaloupe­meloen. Een paar eeuwen eerder waren dat de
gebruikelijke verwijzingen naar wellust en voortplanting.
Leys heeft zelfs aan de gerookte scholletjes gedacht, net
zoals die bij Frans van Mieris (20) opduiken.
23 KMSKA inv. nr. 1196
CHArLes VenneMAn
Vlaamse kermis, 1849
Charles Venneman schildert in het midden van de 19de eeuw
kermistaferelen die erg zeventiende­eeuws aandoen. Deze
mooie grote formaten, geïnspireerd op het werk van Teniers
en Van Ostade, lagen goed in de markt en vielen bijzonder in
de smaak van de burgerij. Zo zelfs dat Venneman vanaf 1836
zijn loopbaan als decorateur/meubelschilder stopzet en zich
uitsluitend gaat toeleggen op een (genre­)schilderscarrière.
De herberg ligt buiten het dorp ­ volgens de wegwijzer Ze(e)
vergem aan de Schelde ten zuiden van Gent – en velen
ge nieten van het uitje. De stemming zit erin: een deuntje
op de viool en de blokfluit zet de mensen aan te dansen.
Anderen rusten uit op een bankje, maar ook binnen is er
veel volk. Heeft de schilder een welbepaalde herberg voor
ogen? Het schilderij barst van de nostalgie naar vroegere
tijden – of naar vroegere schilderijen: de herberg met het

ieten dak, de duiven op de nok, de openstaande luiken en
op de donkere voorgrond het eten en drinken,
24 KMSKA inv. nr. 27
PieTer boUT
Dorpstafereel, 1686
In het dorp verzamelen een aantal reizigers en
veehandelaars rond de indrukwekkende toren. In vergelijking
met de vroegere kermissen en markten toont Bout hier een
idyllische samenleving, een aangename compositie die de
positieve kanten van het landelijk leven toont.
In de loop van zeventiende eeuw worden de goede kanten
van het leven op het platteland steeds meer benadrukt. In
de stad is het helemaal in om een buitenhuis te hebben en
daar te genieten van het gezonde leven. Het kweken van
groente en fruit is een nieuwe hobby.
25 KMSKA inv. nr. 679
JAn Miense MoLenAer
Prijsschieten
Bij de molen is er ruime belangstelling voor de schutters
tijdens het prijsschieten. Vaak wordt de hoofdvogel aan een
molenwiek bevestigd maar hier zien we een hoge staak.
Zoals wel meer voorkomt bij Molenaer is het gezelschap
vooraan heel levendig en gedetailleerd weergegeven terwijl
de omgeving en het landschap wazig en dromerig blijven.
Jaarlijks, bijvoorbeeld tijdens de dag van hun beschermheilige,
organiseren de schutters een wedstrijd. Wie het
eerst de hoofdvogel schiet, is dat jaar koning. De schut­
tersgilden ontstonden tijdens de Middeleeuwen als een
burgerwacht en evolueerden naar verenigingen met een
veeleer sociale functie. Uiteindelijk wordt het wipschieten;
een recreatiesport die nog steeds bijzonder populair is in
onze streken. Zo te zien is er niet zoveel aandacht voor
de wedstrijd want de meesten hebben meer zin in een
amoureus avontuurtje.
26 KMSKA inv. nr. 5000
PeTer VAn engeLen
Markttoneel
Het is markt op een grote open ruimte. De herbergen hebben
als steeds goed te doen. Links vooraan wordt het vee
getoond en verhandeld en daar tegenover wordt de verse
oogst aangeboden, mandenvol. Maar er is nog veel meer te
zien: kinderen spelen met de hond en opvallend groot in het
midden is er een toneelopvoering aan de gang. Deze markt is
een lust voor het oog en een zoekplaatje bovendien.
Jaarmarkten lijken een combinatie van zakendoen, netwerken
en vakantie. Koopwaar en kooplui uit allerlei streken
brengen de wereld naar de stad. Een toneelopvoering met
een harlekijn en andere Comedia dell’ Arte figuren trekt
veel belangstelling. Er is van alles te beleven voor iedereen
en voor alle leeftijden, het is een heus pretpark.
27
riCHArd brAkenbUrgH
Vrolijk gezelschap
KMSKA inv. nr. 640
Er is alleen maar vrolijkheid. Jong en oud maken muziek,

drinken en vallen soms in slaap. Er wordt gevreeën en
pannenkoeken gebakken, zelfs de hond likt een kan uit.
Blijkbaar feestte Brakenburgh ook graag. Arnold Houbraken
schrijft in zijn schildersbiografieën over hem: ‘… een
luchtgeestig digter, … verviel op ‘t laatst van zyn leven tot
den drank. Wat zullen wy hier van zeggen? alle menschen
hebben hunne gebreken, de een hier en de ander daar in.’
Soms is het moeilijk om het verschil te zien tussen een herberg
en een woonhuis. Maar is het wel duidelijk: achteraan
staat een bed en de huisraad is meer gevarieerd dan wat je
normaal in een kroeg vindt. Het gezelschap is heel verscheiden
en doet aan een familiefeest denken.
28 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0159
koPie nAAr dAVid Teniers ii
Triktrakspelers
In een donker herberginterieur zitten op de voorgrond
mannen te spelen en wat verder te drinken. Triktrak wordt
gespeeld met 15 schijven op een bord met twee bakken,
elk onderverdeeld in twee vakken met zes driehoeken. De
worp van twee dobbelstenen bepaalt de zetten. Het vredige
herbergtafereel is weergegeven als vrijetijdsbesteding
zonder moraliserende boodschap. Hier is duidelijk de stijl van
David Teniers II nagevolgd.
Wie wint er? Je hebt geluk nodig en daar kan je niet op
rekenen. In een nis staat heel prominent de pisfles. Ook in
het spel kan je de uitkomst voorzien. Dobbelen, kaarten of
triktrak waren toen al eeuwenoud en worden nog steeds in
talloze varianten op café gespeeld.
29 Ruzie bij het kaartspel
ignATiUs JosePHUs VAn
regeMorTer
KMSKA inv. nr. 1161
Bij het kaarten kunnen de emoties hoog oplopen. Ook
vandaag nog leidt het kaartspel tot ruzie en soms zelfs tot
veel erger. Voor een schilder is het een uitgelezen motief om
te laten zien hoe gemakkelijk de mens alle remmen losgooit
en de controle over zichzelf verliest. Het kansspel wordt
gelinkt aan ondeugden als nijd, woede of hebzucht. Ook in
een negentiende­eeuws jasje blijven deze in de 17de eeuw
ontstane thema’s heel populair.
Een vrouw met kind probeert de gemoederen te bedaren en
gooit zich voor de razende man. Van Regemorter doet nog
een schepje boven op de oude voorbeelden. Een tafeltje verder
wordt een bakspel gespeeld en er is een overvloed aan
details zoals bankjes, Keulse potten, … en personages zoals
de vrouw die nog wat boter uit de kelder heeft gehaald.
30
LoUis soMers
De muziekles, 1843
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0097
In een kamer speelt een man viool, een vrouw zingt met
een liedblad in de hand, haar jongere buurvrouw met mooie
zijden jurk volgt aandachtig. Muziek was vaak het onderwerp
van de historische genreschilderkunt die Louis Somers
beoefende. Somers greep vaak terug naar de zeventiendeeeuwse
voorbeelden. De Antwerpse schilder was een publiek
geliefd leerling en navolger van Ferdinand De Braekeleer.

Jan Josef Horemans II ­ Het kaartspel ­ detail
Somers is duidelijk geïnspireerd door de vaardige en nauwkeurige
schildertechniek van de Leidse fijnschilders zoals
Gerard Dou en Gabriël Metsu: niet alleen de voorstelling zelf
en de opbouw komen bekend voor, ook de kleding met het
met wit bont afgeboorde manteltje. Alleen het kraagje is
vervangen door een negentiende­eeuws decolleté.
Men kan zich hier afvragen of het wel echt om een les gaat
dan veeleer om een gezellig samenzijn.
31 KMSKA inv. nr. 5061
JAn JoseF HoreMAns ii
Het thee­uurtje
Koffietafels en vieruurtjes met thee of chocolade blijven in
de achttiende eeuw het voorrecht van de rijkere standen en
hier rond ontstaat zelfs een nieuwe etiquette. Thee of koffie
wordt in een salon geserveerd in speciale kopjes op lagere
tafels met lage stoelen. Nieuwe woorden ontstaan zoals
gezelligheid en een geanimeerd gesprek hoort erbij.
Thee wordt vanaf het begin van de zestiende eeuw in
West­Europa geïmporteerd, eerst in de Nederlanden en
uiteindelijk, na het huwelijk in Portugese Catharina de
Braganza met de Charles II in 1662, aan het Engelse Hof.
Rond het midden van de eeuw is er al een hele theecultuur.
Thee is niet gewoon iets wat je drinkt bij het eten. Het perfecte
kopje thee gaat gepaard met allerlei rituelen van het
mengen van soorten en kleuren, die uiteraard achter slot en
grendel worden bewaard. Het is een tijdverdrijf en je gaat
op theevisite als je tenminste wordt uitgenodigd.

32 KMSKA inv. nr. 5060
JAn JoseF HoreMAns ii
Het kaartspel
Ook in de achttiende eeuw heeft het kaartspel een slechte
reputatie. Hoofdzonden zoals hebzucht, luiheid, gulzigheid
en onkuisheid worden hiermee verbonden maar de sfeer is
anders. De duistere kroeg is nu een luchtige en lichte kamer.
Een beschaafd interieur met de familieportretten aan de
muur en een vrouw heeft alle troeven in de hand.
Het verschil met de zeventiende­eeuwse kroegen is dat er
hier gemengd wordt gekaart. En de waarschuwing dat de
jonge meisjes het slachtoffer zouden worden van de verleidingstechnieken
van de heren lijkt niet te kloppen: hier is
het omgekeerde aan de gang.
33
dAVid Teniers ii
Het boerenerf
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0069
David Teniers II was getrouwd met een kleindochter van
Pieter Bruegel I. Het werk van beide schilders vertoont
thematische gelijkenissen; wat stijl betreft leunt Teniers
aan bij zijn leermeester Adriaen Brouwer. Aanvankelijk
schilderde hij sombere herbergtaferelen, maar later verkoos
hij countryscenes vol harmonie en charme. Dit schilderij
werd vroeger Het dorp Perk genoemd, omdat Teniers in Perk
een landgoed had gekocht van de tweede man van Helena
Fourment, de weduwe van Rubens.
34
ArY de Vois
Oude vrouw met fles
KMSKA inv. nr. 70
Deze oude vrouw is een piskijkster en dat is meteen te
herkennen aan de vorm van de fles, of matula, die op de
blaas lijkt. De uroscopie is al eeuwenlang een belangrijk
onderdeel van het medische onderzoek maar geeft ook
aanleiding tot kwakzalverij. Rondtrekkende nepdokters
stellen lichamelijke diagnoses maar voorspellen ook geluk in
de liefde en deze vrouw, met haar karikaturale uiterlijk, lijkt in
deze laatste categorie thuis te horen.
De uitslag van het piskijken of urineonderzoek, door medici
of door charlatans, kan je hoe dan ook niet voorspellen. De
diagnose is lukraak. Als er dus zoals bij de Triktrakspelers
(28) zo’n fles ergens in een nis staat dan geeft dat aan dat
je geen greep hebt op je toekomst en dat niets zeker is in
het leven.
35 KMSKA inv. nr. 348
dAVid Teniers ii
Oude vrouw die tabak snijdt
Rond het midden van de zeventiende eeuw is het roken
doorgedrongen in alle lagen van de bevolking maar evenzeer
de tweeslachtige houding tegenover tabak. En al werd
tabak aanvankelijk als medicijn aangeraden, toch heerst er
wantrouwen want tabak bedwelmt en de burger was heel
bezorgd de controle over zijn bestaan te verliezen want dat
kon grote gevolgen hebben voor zijn welzijn en welstand.
De vrouw snijdt de tabak op de tafel die al vol met krassen

Adriaen van Ostade ­ De roker 1655 ­ detail
zit. Het snijden of ‘kerven’ van de tabaksbladeren was de
meest gebruikelijke manier om tabak te verwerken. Daarmee
kon een pijp gestopt worden, maar ook werd kerftabak
gebruikt om op te snuiven of om te kauwen, respectievelijk
snuif­ en pruimtabak.
36 KMSKA inv. nr. 466
AdriAen VAn osTAde
De roker, 1655
Een man zit lui achterover bij het open raam een pijp te
roken. Op tafel staat een glas en wat losse tabak in een
papier gevouwen met een aansteeklont ernaast. De witte
stenen pijpen werden vooral in gouda gemaakt en waren heel
breekbaar. Het is geen realistisch beeld: de man past niet
in een interieur met kostbaar glas­in­lood en de breekbare
lange pijp werd ook alleen gebruikt door hogere standen.
Dit tafereel stelt mogelijk de reukzin voor en de rook laat
daarenboven zien hoe ijdel of ijl het bestaan is: alles gaat op
in rook.
Tabak bedwelmt en de burger was heel bezorgd de controle
over zijn bestaan te verliezen want dat kon grote gevolgen
hebben voor zijn welzijn en welstand. De omhoog gerichte
blik van de man geeft aan dat hij ‘in de wind’ is en misschien
zijn bezit de lucht inblaast.
Men ging er vanuit dat je van roken een droge keel krijgt en
van drinken zin in roken. Zoals dikwijls het geval is, staat
ook hier een glas op tafel. Hoofdzonden zoals gulzigheid en
luiheid of traagheid gaan vaak samen, ze moedigen elkaar
aan en het overdrijven ervan leidt naar de ondergang.

37 KMSKA, inv. nr. 125
CorneLis dUsArT
Interieur
Op de voorgrond zit een familie aan de broodmaaltijd en
achteraan zit een gezelschap rond een tafel.
Het ziet er allemaal rommelig en smoezelig uit en de
figuren op de achtergrond boezemen ook niet meteen
veel vertrouwen in. De gebroken pijpjes, de kannen, het
kandelaartje op de schouw, het hele repertoire van de
populaire herbergscènes is aanwezig. Dusart volgt hierbij de
voorbeelden van zijn leermeester Adriaen van Ostade.
Het kind krijgt een pannenkoek. Die werden in de herbergen
gebakken en gegeten en werden beschouwd als een typische
armeluismaaltijd. Verspilling is er ook: er ligt een kapot ei op
de grond. Het interieur komt heel vertrouwd over: een kamer
in L­vorm met twee afzonderlijke groepjes rond een tafel. Wat
opvalt is het grote raam achteraan, niet dat er meer licht binnenvalt
want het blijft een bruine kroeg.
38
dAVid Teniers ii
De jaloerse vrouw
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0061
In een armzalig interieur legt een man liefkozend zijn arm
over de schouder van een jongere vrouw. Ze zitten wat
afzijdig aan een geïmproviseerde tafel en worden van achter
een tussenschot bespied door een oude vrouw. Is de uil op
het houtwerk een symbolische verwijzing naar dingen die het
daglicht niet verdragen, of gaat het om een momentopname
van het volksleven in de zeventiende eeuw?
De man en vrouw op het bankje moeten niet denken dat
hun vrijerij niet wordt opgemerkt of besproken. Iedereen
zal er zich mee bemoeien. Best kies je een partner uit een
gelijk aardig milieu, liefst uit hetzelfde dorp en uit dezelfde
beroepsgroep.
39
JAn sTeen
Huwelijksfeest
KMSKA inv. nr. 339
In de zeventiende eeuw werden bruiloften gevierd met
overvloedige maaltijden, danspartijen en ander vermaak,
dat dagen kon duren. In dit schilderij brengt Jan Steen zo’n
uitbundig huwelijksfeest in beeld, geheel in de traditie van de
bruegeliaanse bruiloft. grappige personages en vermakelijke
scènes bezorgen de toeschouwer volop kijkplezier.
Dit schilderij demonstreert wat er met de uitdrukking ‘een
huishouden van Jan Steen’ bedoeld wordt. Het onoverzichtelijke
van deze scène maakt dat de bruid niet meteen
opvalt. Ze zit stilletjes bij de schouw. Ze heeft haar haar los
en draagt een kroontje.
40 Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0045
HendriCk MArTensz. sorgH
De drinker
De Rotterdamse schilder Sorgh specialiseerde zich in
kroegtaferelen. De herberg was in de Nederlanden de
plaats waar een belangrijk deel van het sociale leven van de
kleine man zich afspeelde. Eten, drinken en roken duiden
moraliserend op vluchtigheid en vergankelijkheid.

Het klopt niet dat er in zo’n smoezelige omgeving uit zulke
kostbare glazen gedronken wordt. Dit motief maakt de
boodschap nog sterker: je moet je tijd nuttig en verstandig
gebruiken. Je mag je dagen niet verdoen met roken en
drinken want dat vertroebelt je bewustzijn. En dit gaat nooit
onopgemerkt voorbij, er is altijd iemand die het ziet.
41 Dorpskermis
nAVoLger VAn AdriAen
broUWer
KMSKA inv. nr. 5021
De nette stadslui die doorgaans zulke schilderijen
kopen willen zich hiermee duidelijk distantiëren van het
onbehouwen volk. Een dorpskermis lijkt de plek waar alle
beschaving ontbreekt. Ruzies worden uitgevochten, er wordt
volop gevreeën, mensen verliezen door overmatig drinken de
controle over hun lichaam en geven over. En alles gebeurt in
het openbaar, zomaar op straat, zelfs in de buurt van de kerk.
Een doedelzakspeler staat op een ton en mensen dansen
rond de boom. En er is nog veel meer vertier: een mooie
hand kaarten en dichtbij de kerk een kegelspel met negen
kegels in een baan. Maar er is ook al trammelant: de tafel
wordt gekeerd en de knuppels te voorschijn gehaald.
gele zaal
In de negentiende eeuw blikken tal van kunstenaars
terug op de kunst uit de Lage Landen. Henri Leys
poogt het Antwerpen van de gouden eeuw te doen
herleven en bij het kiezen van zijn thema’s laat Henri
De Braekeleer zich inspireren door de openstaande
deuren en vensters bij de Hollandse meesters. Omstreeks
1900 herontdekte de nieuwe generatie Bruegel
de oude. Aan hem ontleent Van De Woestyne zijn
scherp omlijnde stijl en poëzie. Smits, Laermans en
De Saedeleer schilderen hun maagdelijk witte landschappen
met in het achterhoofd Jagers in de sneeuw.
Onder invloed van Bruegel vereenvoudigt Permeke zijn
boerenfiguren tot monumentale, hoekige gestalten in
schrale aardkleuren. Dat de plattelandsesthetiek tot op
heden geliefd blijft, blijkt uit de verkavelingen met fermettes
waarin vele Vlamingen wonen.

42 KMSKA inv. nr. 1158
FrAns VAn kUYCk
Een familie Kempense houthakkers, 1888
Bij valavond keert een familie naar huis met een voorraad
hout. Frans Van Kuyck geeft deze familie kracht en allure:
het meisje dat voorop loopt, de man die de takken op zijn rug
draagt en de vrouw die op een indrukwekkende, klassieke
manier een zak boven het hoofd houdt. Hun silhouetten
tekenen zich scherp af tegenover de bewogen lucht. De vrij
lage horizon verheft hen boven de heide alsof ze op een
voetstuk staan.
43
CHArLes de groUx
Aswoensdag, 1866
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0108
Op Aswoensdag, het begin van de vastentijd, tekent de
priester een askruisje op het voorhoofd met de woorden
‘gedenk dat gij uit stof en as geboren zijt en tot stof en as
zult wederkeren’. De as reinigt de gelovigen van de zonden
en benadrukt de sterfelijkheid van de mens. Een arme vrouw
leunend op een kruk wacht en kijkt toe hoe de priester de
andere meer welstellende aanwezigen het kruis toedient.
Charles De groux, een belangrijk schilder binnen het
realisme, lijkt hier te stellen dat arm en rijk gelijk zijn in het
geloof.
44 KMSKA inv. nr. 1930
ALFred sTeVens
Toegelaten bedelarij
Twee bedelende meisjes bij een winkel die een rijk cliënteel
aantrekt. Armoede als tegenpool van het succes van de
burgerij. Een opeenvolging van mislukte oogsten bracht
hongersnood in Vlaanderen en duizenden trokken naar de
stad. Alfred en zijn broer Joseph Stevens waren de eersten
die de bedelaars in Brussel schilderden en toonden op het
Salon in 1848.
45 KMSKA inv. nr. 1073
THéodore gérArd
De genodigden op het bruiloftsbal
Een beeld vol nostalgie en sentiment, een verheerlijking
van een landelijk leven dat nooit bestaan heeft? De ruimteindeling
herinnert aan het werk van Leys. Het interieur met
trap en balustrade laat toe om een hele parade personages
op te voeren met bijzondere aandacht voor kleding of zoals
hier klederdracht. Bijzonder mooi is het dansend koppel in
het midden op de verdieping dat naar het raam toe danst.
De biedermeier is in Midden­Europa ontstaan maar was ook
hier heel populair. Aanvankelijk was het een term uit de politiek
– het is in feite een samenstelling van twee titels van
gedichten – maar achteraf veeleer bekend als stijlrichting.
De gewone burgerij was de Napoleontische oorlogen beu en
concentreerde zich op een eenvoudig, aangenaam huiselijk
leven. Zulke schilderijen tonen een aantrekkelijke wereld
met veel gezelligheid, zonder diepgang of zorgen.

46 KMSKA inv. nr. 1688
André-JosePH MingUeT
De sacristie, 1857
De beschrijving van het interieur krijgt meer aandacht dan
het verhalende aspect. Minguet volgt les bij gustave Wappers
aan de Antwerpse academie en legt zich vanaf 1848 toe op
het schilderen van kerkinterieurs.
In de sacristie wordt alles bewaard wat nodig is in de mis.
De kleding en het vaatwerk horen in de robuuste kast en
aan de andere kant is er onder de afvoerkap een rek waar
de kaarsenhouders worden gezet. Van de misdienaar wordt
verwacht dat hij alles voor de misviering klaar zet en
achteraf weer opruimt. Veel ­ toen nog uitsluitend ­ jongens
hebben in hun kinderjaren de priester bijgestaan, gekleed in
een witte superplie of koorkleed over een zwarte toog en,
heel belangrijk, nette zwarte schoenen.
47 KMSKA inv. nr. 2701
Henri de brAekeLeer
Stillevenbenodigdheden (1885)
Een stilleven van stillevenbenodigdheden. Een tafel met
aardewerk en porselein, mooie voorbeelden van textiel
op de stoel. Typisch voor zijn laatste jaren schildert hij in
kleine vlekjes en veegjes, een weelderige techniek die de
voorwerpen vult met licht en kleur. Het lijkt een oefening en
inderdaad veel van deze voorwerpen en elementen komen
terug in de interieurscènes.
48 KMSKA inv. nr. 1360
Henri de brAekeLeer
Plaatdrukker, 1875
Dit schilderij valt op door en zeer precieze techniek en
kleurgebruik. De stofweergave is uitzonderlijk. De spons
naast de fles op het stoeltje linksonder. De inktvodden en
spullen op het tafeltje rechts. Elk detail is met eenzelfde
zorg uitgewerkt tot de drukker toe. Lichtinval en schaduw
versmelten de verschillende elementen tot een geheel en
brengen alles in evenwicht: het vel papier op de kist rechts
beneden en het schap linksboven. Het glas, hoog op de kast,
en de pigmenten in het mandje op de boeken.
49 KMSKA inv. nr. 1359
Henri de brAekeLeer
Schilderijenhertoetser (1876)
Een schilderij over het schilderen, over het ambacht. De
scène is heel herkenbaar: de stoelen, de vazen en potten
op de kast rechts, maar uiteraard vallen zijn schilderijen
meteen op. De Braekeleer schildert wel meer schilderijen
in schilderijen en toont zich zo als een groot kopiist en niet
uitsluitend van zijn eigen werk maar in ander werk ook van
oude meesters.

Henri Leys ­ De mis is uit 1866 ­ detail
50
Henri LeYs
De gilde van de boogschutters ontvangt
Margareta van Oostenrijk, 1860
KMSKA, inv. nr. 2111
Henri Leys is één van de meest invloedrijke schilders van
het historisch genretafereel. Als een ware oudheidkundige
reconstrueert hij in zijn werk dagelijkse taferelen uit het
Antwerpse verleden. Voor een schilderij over het leven
van Margareta van Oostenrijk kiest hij geen belangrijke
historische gebeurtenis, maar gewoon het bezoek van
de jonge aartshertogin aan de schutters van de Sint­
Sebastiaansgilde.
De gilde doet erg haar best om Margareta, de dochter
van Maximiliaan van Oostenrijk en Maria van Bourgondië,
passend te verwelkomen. De rijksadelaar onder het balkon
ver wijst naar het Heilig Roomse Rijk. De schutters staan
opgesteld achter een balustrade die versierd is met het
symbool, het lijkt op een letter c rug aan rug, van de
Bourgondische hertogen: de vuurslag. Het is een ijzeren
instrumentje waarmee je op een vuursteen brandbare stof
kan doen ontvlammen.
51
Henri LeYs
De mis is uit, 1866
KMSKA inv. nr. 1370
Leys haalt inspiratie uit de 16de eeuw. Met heel veel zorg
probeert hij een nauwkeurig beeld van het stadsleven weer
te geven. Dat geldt voor de gebouwen en voor de kleding.
Hier hebben we geen diep landschap of doorkijk meer. De

figuren worden op een vrij smal voorplan geplaatst. De kerk,
geïnspireerd op de gratiekapel in Antwerpen, en een paar
huisjes doen dienst als een scherm.
Naast de kerkelijke hoogdagen is er uiteraard ook aandacht
voor de dag van de rust: op zondag gaat men naar
de misviering. Na de mis verlaten de gelovigen de kerk en
voor zover we kunnen zien is dit een parochie in een goede
buurt. Een jongen zit met vogelkooien tegen het muurtje en
hoopt zijn levende waar te verkopen.
52 KMSKA inv. nr. 1845
Henri de brAekeLeer
De man in de stoel (1875)
De Braekeleer heeft vaak het Brouwershuis in Antwerpen
als decor gebruikt. Ook zijn oom Henri Leys en vele anderen
schilderden deze zaal. Het goudleer, de marmervloer en de
ramen zijn uiterst geschikt om techniek en kunnen te laten zien.
Dit schilderij werd door baron georges Caroly gekocht en
vervolgens in 1920 aan het Antwerpse museum geschonken.
september 2012
ConsTAnT PerMeke
De boer, 1934
53.Tot
KMSKA inv. nr. 2720
Timmermans zegt over Permeke: ‘… Maar dan komt Permeke
voor den dag. Permeke, die als een holbewoner vierduizend
jaar geslapen heeft en dan ineens wakker wordt, buiten komt
met een knots in plaats van een borstel, in een primitieve
roes de schilderijen wild en ruw, maar daverend van brand uit
den grond klopt…’
september 2012
JeAn brUsseLMAns
Zonnig landschap, 1933
53.vanaf
KMSKA inv. nr. 2285
Meermaals heeft Jean Brusselmans dit uitzicht geschilderd.
Hij woonde en werkte vanaf 1924 in Dilbeek in het gehucht
Koudenaerde en schilderde de kleine huisjes met kleine
lapjes grond er rond. Het is een eenvoudige wereld: duidelijk
getekend en afgelijnd en helder van kleur. Ongeveer op
dezelfde plek schilderde Pieter Bruegel De Blinden.
54
ConsTAnT PerMeke
De pelgrims (1913)
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0113
Vijf monumentale figuren staan als donkere schaduwen op
het voorplan. De weg en het huis achter hen symboliseren de
verlaten woonst en de afgelegde tocht. Krachtige borstellagen
in sombere bruine kleuren accentueren hun harde
levensaard. De sterk statische houding van de personages
geven de toeschouwer een gevoel van verpletterende stilte.
55 KMSKA inv. nr. 2380
gUsTAVe de sMeT
Stilleven met haringen (1934)
gustave De Smet kwam in Nederland, tijdens de Eerste
Wereldoorlog, in contact met de avant­garde en tot laat in
de jaren twintig werkte hij in een min of meer experimentele
kubistische stijl. De onderwerpen zoekt hij dicht bij huis: het
eenvoudige dorpsleven aan de Leie. In dit stilleven is duidelijk
dat hij in de jaren dertig terugkeert naar een traditionele

uimte­indeling. Haring met brood, drank en een pijp: deze
uitstalling op de tafel doet denken aan een armeluismaaltijd
uit de zestiende eeuw.
september 2012
ConsTAnT PerMeke
Het gebakkraam (1922)
56.tot
KMSKA inv. nr. 2991
Vanuit een redelijk hoog standpunt wordt het gebakkraam
geschilderd. Links zit een man naast het fornuis een pijp te
roken. Rechts vooraan zien we een vrouw met de uitgestalde
smoutebollen en appelen … Opzij is er een doorkijkje naar
de verbruikzaal. Het hele oppervlak is gevuld. De vormen
zijn zwaar getekend en sterk vereenvoudigd. Donker­ en
lichtcontrasten worden verlevendigd met groene, gele en
rode accenten.
Kermis is niet alleen spel en attracties: eten en drinken
hoort er bij. De typische gebakkramen met een apart zitgedeelte
horen bij iedere foor.
56
.vanaf september 2012
gUsTAVe de sMeT
De mosseleters
KMSKA inv. nr. 2160
In de jaren twintig van de vorige eeuw wordt volksvermaak
zoals kermissen, feesten vaak voorgesteld door de schilders
werkzaam in of rond Sint­Martens­Latem. Het mosselen gaan
eten is overigens nog steeds een typisch uitje. Negen figuren
zitten aan een rechthoekige tafel en nemen bijna de gehele
oppervlakte van het doek in beslag met een hondje in de
linker benedenhoek. Daarachter twee doorkijkjes met figuren
die in een ander gedeelte van het restaurant zitten.
Alles is tot een minimum herleid: mosselen, borden en
glazen maar geen bestek. Net voldoende om het verhaal te
vertellen en dat op een zeer heldere manier: een glas is een
glas als je het in vooraanzicht bekijkt, een bord daaren tegen
van bovenuit. Het gaat hier niet over wat je ziet maar over
hoe je de dingen in je verbeelding voorstelt. In dit werk
zijn er meerdere standpunten terug te vinden. De geziene
werkelijkheid wordt als het ware afgebroken en opnieuw
bij mekaar gezet. De mosseleters zitten er maar stijf bij, ze
zwijgen en ze eten niet.
57
FLoris JesPers
Harlekijn, 1925
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0124
Het thema van de harlekijn of clown staat in het werk van
de Antwerpse schilder Jespers symbool voor de kunstenaar.
De achterglasschildering is als techniek afkomstig uit de
Duitse en Oostenrijkse volkskunst en herontdekt door de
Duitse expressioniste gabriele Münter. De werkwijze verloopt
omgekeerd: je begint met de details en eindigt met de
grondlaag.
De harlekijn is de domme komische knecht in de oude
kluchten. Je ziet hem ook op het schilderij van Van Engelen
(26). Het ruiten pakje hoort er bij en komt al voor in de
vijftiende eeuw. Hij staat hier heel elegant ten midden van
kleurige en feestelijke accessoires zoals de gitaar en de
dobbelstenen.

september 2012
ConsTAnT PerMeke
Kermis, 1921
58.tot
KMSKA inv. nr. 2688
In de vroege jaren twintig willen mensen de oorlog zo gauw
mogelijk vergeten. De schilders gooien zich op thema’s
als vermaak en vrije tijd en beelden familie­uitstapjes
en kermissen af. Het is donker en vier figuren komen
aanlopen uit een drukte van mensen en huisjes achteraan.
Permeke experimenteert met diepte en ordening, met
vorm en vervorming, met kleur en techniek. Het gaat
over het schilderen zelf en dat is heel anders dan de oude
kermissen met verhalende elementen en vaak moraliserende
verwijzingen.
september 2012
gUsTAVe de sMeT
Zondag
58.vanaf
KMSKA inv. nr. 2931
Frontaal en opvallend, mede door de lichte kleuren, komen
de vrouwen aangewandeld. Ondertussen lopen de mannen
het straatje in, zij zijn donker gekleed en vallen minder op.
Het straatje is in een verwrongen perspectief voorgesteld. De
figuren zijn groot en stevig en de huisjes erboven lijken wel
heel klein en simpel in vergelijking. Het spel met volumes en
vlakken lijkt onhandig en komt naïef over.
Alle onderdelen samen geven de idee van een wandeling op
zondag weer. De straat is geen herkenbare straat, noch stellen
de figuren werkelijke mensen voor.
Op zondag gaat men wandelen en dat is een goede manier
om aan een lief te geraken: twee vrouwen lopen naar ons
toe terwijl twee mannen, die in de andere richting gaan, nog
even omkijken.
59
edgArd TYTgAT
Bohémiens, 1922
Stedelijke Musea Lier inv. nr. 0127
Het werk van Tytgat straalt een volkse eenvoud uit en is van
een ontwapenende frisheid en ongekunsteldheid. Tytgat
laat hele dimensies van het bestaan buiten beschouwing om
steeds opnieuw de vertrouwde wereld van zijn dromerijen
en jeugdherinneringen op te roepen. Daarom kan je hem
tot op zekere hoogte vergelijken met de schrijver Felix
Timmermans.
Hoe kleurrijk en benijdenswaardig lijkt het ongeregelde
leven van deze bohémiens. Zowel de stedelingen als de
dorpelingen vergaapten zich aan de kunstjes van deze
rondtrekkende artiesten. De Sterke Man, met veel borsthaar,
leunt tegen een boom en kijkt naar de jonge vrouw die
haar evenwichtsact oefent. Het dansen op een grote bal, of
‘balancieren’, was een belangrijk element in het circus. Een
jongen begeleidt haar op de xylofoon. Op de trap van de
woonwagen zit een vrouw haar baby te voeden en een andere
aardappels te schillen. Bovenaan het trapje staat nog
een meisje en zelfs de hond kijkt vol belangstelling toe.

60
ALberT serVAes
Het boerenleven, 1920
KMSKA inv. nrs. 2114­2125
In de Vlaamse kunstgeschiedenis staat Albert Servaes
bekend als de vader van het Vlaamse expressionisme en als
vernieuwer van de moderne godsdienstige kunst. Het leven
van de christelijke boer, later ingekort tot Het boerenleven
bestaat uit vier triptieken. Elk drieluik toont een belangrijk
godsdienstig moment in het leven van de gelovige boer, in
éénklank met een seizoen en een levensfase.
Het eerste triptiek verbeeldt de heilige communie, de jeugd
en de lente. Een communicante verlaat het huis, samen
schrijden de communicanten in een feestelijk landschap naar
de dorpskerk waar zij de hostie ontvangen.
Het tweede triptiek toont het sacrament van het huwelijk,
de volwassenheid en de zomer. Op het linkerluik vindt de
verloving plaats, rechts trekt de bruiloftstoet naar de kerk
waar het huwelijk wordt ingezegend.
Het derde triptiek is gewijd aan het sacrament van het
doopsel, de rijpe levensjaren en de herfst. Op het linkerluik
komt de kraamvrouw op bezoek, rechts trekt de doopstoet
naar de kerk waar het kindje gedoopt wordt.
Het vierde en laatste triptiek toont de begrafenis, de
ouderdom en de winter. De dode wordt gekist en de lijkstoet
trekt naar de kerk waar de lijkdienst plaatsvindt.
gustave Van De Woestyne ­ De slapers 1918 ­ detail

61
JAkob sMiTs
De put, 1920
KMSKA inv. nr. 2730
62
JAkob sMiTs
Molen in de Kempen (1923)
KMSKA inv. nr. 2027
De Kempen, het barre en desolate land met zijn oude
molens en schamele huisjes onder de hoge, overweldigende
lucht, fascineert Jakob Smits uitermate. In meesterwerken
als De put en Molen in de Kempen spreekt hij over de
tegenstelling tussen de sombere aarde en de lichtende hemel
en de nietigheid van mens en natuur ten opzichte van het
universum. Met dikke, korrelige verflagen laat Smits het
licht stralen en baadt zo zijn landschappen in een irreëel
symbolisch licht.
63 KMSKA inv. nr. 2685
gUsTAVe VAn de WoesTYne
De slapers 1918
Tevergeefs probeert een jongeman slapende boeren die
hun kudde verwaarlozen te wekken. Op de achterkant van
het doek verklaren twee Bijbelverzen de voorstelling. Zoals
Pieter Bruegel I Bijbelse verhalen naar het zestiende­eeuwse
Vlaanderen vertaalt, brengt gustave Van De Woestyne het
verhaal van Jezus en zijn leerlingen in getsemane in relatie
met de eigen tijd. Zijn slapende boeren sluiten de ogen voor
het oorlogsgeweld.
september 2012
ConsTAnT PerMeke
Winterlandschap, 1912
64.tot
KMSKA inv. nr. 1929
De schilder bekijkt dit landschap van op een zekere hoogte
zodat hij mooi het landschap kan opdelen in verschillende
niveaus of plans met een vrij lage horizon. Rechts vooraan
een hoger stukje, als een driehoek, met bomen. Dan volgt
een lager plan met de hoeve… De blik gaat zigzaggend heen
en weer en daardoor lijkt het sneeuwlandschap heel weids,
net zoals Bruegel I het ooit bedacht.
september 2012
VALeriUs de sAedeLeer
Vóór de lente
64.vanaf
KMSKA inv. nr. 3004
Er zit al een beetje lente in de lucht maar het is nog koud
en kaal. Er hangt een vreemde sfeer opgeroepen door het
beperkte kleurenpalet en de scherpe tekening. Het glooiende
landschap en de zwarte silhouetten van de bomenrijen
herinneren aan Bruegel I, een schilder die De Saedeleer
bewonderde. Maar het weidse uitzicht wordt hier niet bevolkt
door figuurtjes, alleen een molen aan de einder.
65 KMSKA inv. nr. 2954
edMond VAn oFFeL
Processie in ‘s­gravenwezel, 1891
De processie komt eraan. Meisjes in witte jurkjes lopen voorop
en worden gevolgd door de grote meisjes die het Mariabeeld
helpen dragen. Daarna volgen de vaandels en banieren. Aan
de kant staan mensen te kijken en de huizen vlaggen ook op

deze zonnige en feestelijke dag. Edmond Van Offel is veeleer
bekend als boekbandontwerper en illustrator maar hier
schildert hij de meiprocessie in het dorp waar hij woont.
Mei is de periode in het jaar dat er op allerhande manieren
het nieuwe leven en de vruchtbaarheid worden gevierd. In
de kerk gaat dit onder andere gepaard met vele processies,
plechtige optochten waarbij priesters en gelovigen hun
verering uitdragen in de parochie.
66 KMSKA inv. nr. 2527
FriTs VAn den bergHe
Het leven, (1924)
Vanaf 1924 verschijnt het thema van de stad in het oeuvre
van Frits Van den Berghe. Het rustige Leielandschap voldoet
niet meer als achtergrond voor de complexe gevoels­ en
gedachtewereld van de kunstenaar. Wat hem bezighoudt
is het eeuwige conflict tussen man en vrouw, dat hij in een
stedelijk decor plaatst.
67 KMSKA inv. nr. 1941
eUgÈne LAerMAns
De blinde, 1898
In de sombere doeken van Eugène Laermans krijgen de
misdeelden in de samenleving een belangrijke plaats. Hier
leidt een klein meisje met vlugge passen een blinde man
langs een lange, schemerige weg. Het werk van Pieter
Bruegel I was een belangrijke inspiratiebron voor Laermans.
Dit geldt zeker voor De blinde: het onderwerp verwijst niet
alleen naar Bruegels Parabel van de blinden maar ook het
panoramische landschap herinnert aan de oude meester.
68 KMSKA inv. nr. 1280
gerArd PorTieLJe
Een slachtoffer, 1894
Onze aandacht gaat uit naar de jongeman aan tafel. Hij is wit
van woede en balt zijn vuist, want hij heeft zojuist ontdekt
dat hij het slachtoffer is geworden van vals spel bij een
partijtje kaart. Met dergelijke anekdotische genretafereeltjes,
bevolkt met pittoreske personages en fijn uitgevoerd, kende
gerard Portielje groot commercieel succes.
Verloor het slachtoffer zijn hebben en houden? Misschien
is hij boos op zichzelf omdat hij zich heeft laten inpakken
door deze beroepsspelers. Hij had het kunnen weten, ze
zien er niet betrouwbaar uit. Portielje kiest voor deze scène
een biedermeierachtige aankleding: de figuren noch het
interieur zijn eigentijds.
69 KMSKA inv. nr. 2113
CHArLes MerTens
Maaltijd
Drie mannen zitten samen aan de eettafel. Op de
achtergrond is een vrouw aan het breien. Alles is rust en
vrede in de eenvoudige woonkamer. In dit kleine werk toont
Charles Mertens zich een groot colorist. De rode jas van de
rugfiguur brengt het intieme, huiselijke tafereeltje, dat is
uitgevoerd in schakeringen van bruin en groen, tot leven.

70 KMSKA inv. nr. 2112
CHArLes MerTens
Spinster, 1889
Als jonge kunstenaar schildert Charles Mertens genrestukken
in de traditie van Henri De Braekeleer. Eenvoudige mensen
in hun gewone doen en laten behoren tot zijn favoriete
onderwerpen. Hier is een huisvrouw aan het spinnen in het
gezelschap van een pijprokende man. Het schilderijtje getuigt
van een nauwkeurige observatie en een scherpzinnige
aandacht voor houdingen en uitdrukkingen.
71 KMSKA inv. nr. 1774
Henri de brAekeLeer
Spinster (1862­1863)
In de eerste genrestukjes van Henri is het verband met het
werk van zijn vader Ferdinand overduidelijk, op één punt na:
het verhaaltje. Deze spinster sluit qua onderwerp meteen
aan. Maar het gaat niet zozeer over de vrouw zelf, maar
over de compositie en hoe je invallend licht in een interieur
schildert en waar je je figuren het best plaatst voor een
maximaal effect.
CoLoFon
Tekst: Siska Beele, Luc Coenen, Nanny
Schrijvers, Nico Van Hout en griet Van Opstal
Vormgeving: zap.be
Maart 2012
Bezoekersgids bij de focustentoonstelling
‘Vertier en trammelant’, 29 maart 2012 tot 28
maart 2013
v.u. guido Van den Bogaert

STEDELIJK MUSEUM WUyTS­VAN CAMPEN
EN BARON CAROLy
FLORENT VAN CAUWENBERgHSTRAAT 14, LIER
T: +32 (0)3 8000 396 ­ F: +32 (0)3 489 26 54
INFO@BRUEgELLAND.BE
WWW.brUegeLLAnd.be