Download deel 2 - Textualscholarship.nl

1630-31 Hoe (...J gaen: hoever men westwaarts uit (van huis) moet gaan om de gunstige
stroom naar het oosten toe te halen. Schepen op weg naar Oost-Indië
staken vaak een heel stuk de Atlantische oceaan over in de richting van
Brazilië, om de windstilten voor Afrika te vermijden.
I631 de Naelde wraeckt: de kompasnaald afwijkt (van het ware Noorden). Het
verschijnsel was voor het eerst opgemerkt in de loop van de vijftiende eeuw,
en wordt uitvoerig beschreven in William Gilberts De magnete, re ed.
Londen ióoo (Gilbert 1900, i.h.b. boek IV en V).
1632 Wat [...] maeckt: wat haar soms doet bewegen en soms doet stilstaan. Denk
aan de schommelingen der magneetnaald, wanneer men ijzer of staal in hare
nabijheid brengt' (Eymael).
1633 Wat [...] allen: waar de aardbol, in het middelpunt van het heelal, op rust.
Volgens Aristoteles vindt het zwaarste element, aarde, zijn natuurlijke positie
in het centrum van de (bolvormige) kosmos, een visie die ook weergegeven
wordt in het aangehaalde werk van Gilbert: `[...] accordingly also, the whole
Earth remains immovable in its place, united and compacted together by
its own weight' (Gilbert 1900-1901, p. 2,19). Zo heet het bij Ovidius over de
toestand vóór de kosmos: `er was geen aarde, zwevend in omsingelende lucht,
op eigen zwaarte balancerend' (Metamorfosen I, r. 12-13, vert. M. D'Hane-
Scheltema, Amsterdam 1994, p. 16).
1634 vlot (...J vast: los én vast. Huygens benadrukt het paradoxale van de situatie:
iets wat nergens aan bevestigd is, blijft toch vast op zijn plaats. Ook dat `raadsel'
is voorwerp van bespreking.
1635-36 Wat [...] verweckt: waardoor in het binnenste van de aarde de onedele en
edele metalen worden gevormd. Aristoteles (Meteorologica 3), schrijft de vorming
van metalen toe aan onderaardse vochtige dampen. Daarnaast bestond
er een alchemistische traditie volgens welke `all material substances were
compounded from three fundamental elements: salt, sulphur and mercury'
(Toulmin and Goodfield 1962, p. 141). Gilbert, die de kwestie ook behandelt,
zoekt, in debat met Aristoteles (maar ook met de `Chemists'), de oorzaak in
de inwerking van dampen op vaste stof: `but it is not they [sc. vapours] alone
which form ores, but they flow into and enter a more solid material, and so
form metals (Gilbert 1900-1901, p.zo). Pas in de 18e eeuw zou de wetenschappelijke
scheikunde opkomen (Toulmin and Goodfield 1962, p. 186).
1636-39 hoe [...] nemmermeer: hoe het komt dat die harde diamant, die is als transparant
staal, en die bloedrode robijnen [die zijn] als onderaardse sterren, [beide]
veel in het oosten verschijnen maar nooit in het westen. Zo'n verklaring (de
diamantmijnen in Brazilië enz. waren nog niet ontdekt) is te vinden in Fulke
1979, p. 118-119: edelstenen worden in de aarde gevormd (uit water en aarde)
onder invloed van kou, en in hete landen (dus het oosten en het zuiden) is
de aarde het koudst. Vgl. verder Plinius, Naturalis Historia X?XVII, ij: die
noemt als vindplaatsen India, Arabië, Macedonië en Cyprus.
I87