San Miguel - Santiago

San Miguel

de JACOBSSTAF 36
ISSN 0923-1 1458
jaargang 9 - december 1997
verschijnt viermaal per jaar
KERN-REDACTIE
Cees Hilberdink
Peter Jas (eindredacteur)
Mireille Madou
REDACTIE-ADRES
Astronautenweg 5
1622 DA Hoorn
= (0229)215 210
BIJDRAGEN
Mieneke Jas, Mireille Madou, Rita Sibie,
Cor van Vliet, José Wienk
BESTUUR
mw. K. van den Berg, voorzitter
mw. M. Madou, vice-voorzitter
mw. H. Pouderoyen, bestuurs-secretaris
H. van Bemmel, tweede secretaris
J. van der Meulen, secretaris internationaal
J. Hoffman, penningmeesterliedenadmini-
stratie
N. Zijp, ledenservice
ADRESSEN
BESTUURS-SECRETARIAAT
pla Fazantenkamp 576
3607 DG Maarssenbroek
= (0346)569 133
SECRETARIAAT INTERNATIONAAL
pla Hagelweg 8
5801 HC Venray
= (0478)584 145
GRAFISCHE VERZORGING
Ruud Conens (logo), Diedenk Jas
DRUK
Koopmans' drukkerij, Hoorn
Kopij, voor de Jacobsstaf bij voorkeur op schijf
(IBM-format 3,5'j of 5,25") in WP 5.1 insturen naar
het redactieadres. De redactie behoudt zich het
recht voor bijdragen in te korten of te weigeren.
Meningen en feiten, zoals die door auteurs worden
weergegeven, vallen buiten verantwoordelijkheid
van redactie en uitgever.
O Nederlands Genootschap van Sint Jacob
PENNINGMEESTER-ADRESWIJZIGINGEN
p/a Margriet 39
7772 NC Hardenberg
a (0523)267 325
Postbank: 51 5.11.46
t.n.v penningmeester Nederlands Genootschap
van Sint Jacob
LEDENSERVICE
Inlichtingen over het genootschap, aanmelden
als lid, insturen compostela's
pla Dijkschouwerslaan 123
1785 HP Den Helder
=(0223)632 572

Via de la Plata, Cáparra, Romeinse tnomfboog
met twee doorgangen Dit type IS uniek voor
Spanle (foto José Wrenk)
138 Paray-Le-Monial
139 Arles - Romaanse renaissance
Cor van Vliet
148 Credo van de apostelen
150 San Miguel in Excelsis
Mireille Madou
163 Via de la Plata
164 De heilige Rochus in Negombo
Rita Sibie
165 Jacobusboek
Mieneke Jas
167 Camino door Burgos
José Wienk
173 GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
- Verslag najaarsvergadering
- Sefior Santiago
- Regio's
Afbeelding omslag 22 Februar 1994, 12 00 uhr
'Zwischen Xanten und Birten' Uit Fernwechsel
(foto Hans Michael Schulz)

PARAY-LE-MONIAL
Paray-Le-Monial, gezicht op het koor van de Sacré-Coeur.
(foto Mieneke Jas)
In Paray-Le-Monial waren in de basiliek op verschillende
plaatsen teksten aangebracht, in de kooromgang
vonden we de volgende tekst:
Wandelen, langzaam lopen, de weg volgen, zoals
pelgrims komend om naar de monniken te luisteren
die Gods lof zingen. Het schip van de kerk ontdekken
en beschouwen in al zijn onderdelen van
zuilen, gewelven en bogen.

ARLES
ROMAANSE RENAISSA NCE
COR VAN VLIET
Er bestaat een gezegde dat luidt: 'Alle wegen leiden naar
Rome'.Dat dit gezegde eveneens opgaat voor Santiago de
Compostela zijn we ons terdege bewust. De meeste pel-
grims uit onze contreien kiezen voor de 'jacquaire' over
Parijs of Vézelay. Voor kunstminnenden is de zuidelijke
route vanaf de startplaats Arles om meer dan één reden
aanbevelenswaardig.
Het beeldhouwwerk aan het portaal van de Saint-Trophime
is zo goed als ongeschonden bewaard. Na de in 1995
uitgevoerde reiniging is het tyrnpaan van de kerk meer dan
ooit een schitterende parel aan de kroon van de Pro-
vençaalse middeleeuwse kunst. Het kloosterpand van
Saint-Trophime is een der fraaiste in zijn soort. Als we
ergens in Frankrijk de romaanse kunst in haar volle rijp-
heid kunnen bewonderen dan is dit in Arles.
De teleurstellende ervaring van Katrina van den Berg ten
spijt willen we hier een lans breken voor een bezoek aan
de Saint-Trophime om er in de eerste plaats het portaal
van deze kerk te bekijken.

De monumentale beeldhouwkunst aan het portaal van de Saint-Trophime te Arles
sloot zich betrekkelijk laat (in 1190) aan bij de romaanse decoratiedrift. Aan het eind
van de twaalfde eeuw waren de campagnes van de grote romaanse bouwplaatsen
immers al geruime tijd voltooid. In 1145 sloot Autun de imposante rij af, die zo
triomfantelijk in 1120 begonnen was te Moissac.
De kerk van Arles nam al in de eerste jaren van het vroege christendom een
prominente plaats in. Constantijn riep in 314 de eerste synode van Arles bijeen. In
450 wendden Provençaalse bisschoppen zich tot paus Leo I met het verzoek aan
Arles de aartsbisschoppelijke zetel toe te wijzen. Geheel in de lijn der traditie zag de
stad het politieke overwicht gecontinueerd in een religieus. Vanaf 683 zou de
aartsbisschoppelijke zetel evenwel meer dan een eeuw onbezet blijven. Invallen van
Saracenen, Hongaren en Noormannen verlamden de Provence. Ruim twintig Pro-
vençaalse cathedra bleven onbezet. De stad Nice zou zelfs tot 999 (dus gedurende
ruim drie eeuwen) verstoken blijven van episcopale leiding. De leemte laat zich
ongetwijfeld vertalen in een verontrustende terugval, in eerste instantie van zielzorg
maar ook van kerkenbouw. Een dokument uit 972 spreekt weer voor het eerst van
Arles.
Met de ontwapenende onbeschaamdheid, sloot de kerk van Arles bij voorbaat iedere
discussie over het primaatschap uit, zich beroepend op de apostolische herkomst
van de schutspatroon, de heilige Trophimus (die we verder bij zijn Franse naam
Trophime zullen noemen). Hij was door de paus uitgezonden om Gallië te evange-
liseren. Een geschrift vermeldt dat de taak werd verdeeld over zeven missionarissen.
Onder de zeven: saint Austremoine, saint Paul, saint Denis en saint Trophime, hei-
ligen wier kerken we heden ten dage nog kunnen bezoeken. Een dokument uit 417,
waarin de bisschop van Arles het zieleheil van Gallië wordt toevertrouwd, spreekt
voor het eerst over Trophime. Trophime zou degene zijn die in de bijbel voorkomt als
volgeling van de apostel Paulus en metgezel van Petrus. De kerk in Arles speelde
nog een ander belangrijk gegeven uit. Trophime was via zijn moeder verwant aan
Stefanus, de eerste martelaar van de kerk wiens relieken reeds vroeg in Arles
werden vereerd. In het jaar 46 te Arles aangekomen zou Trophime op de begraaf-
plaats Alyscamps volgelingen om zich heen hebben verzameld, waarmee een directe
brug werd geslagen naar Rome waar de eerste christenen zich in de catacomben
verenigden. Een ander tastbaar argument ten voordele van Trophime leverde de
abdij te Montmajour waar de in rots uitgehouwen zetel van Trophime werd getoond.
Daarop zou de heilige hebben plaatsgenomen na zijn vlucht voor opstandige hei-
dense geestelijken.
Tegen het eind van zijn leven besloot saint Trophime Alyscamps te wijden. Tijdens
de ceremonie, in tegenwoordigheid van de regionale hoge geestelijkheid, verscheen
Christus. Rond de afdruk van zijn knie verrees een kapel. Na een leven van onver-

moeibaar bekeren stierf bisschop Trophime in Arles en vond een laatste rustplaats in
Alyscamps. In de middeleeuwen trok de dodenstad veel bedevaartgangers die voor
hun devotie uit niet minder dan zeventien kapellen konden kiezen.
Arles, Saint-Trophime, Westpoltaal ca. 1180 (foto Cor van Vliet)
De adembenemende climax van het Laatste Oordeel vangt aan in het tympaan.
Engelen kondigen de ceremonie aan met trompetgeschal. Het hooggerechtshof,
onder voorzitterschap van Christus zelf, is bijeengekomen. Na zovele eeuwen staat
de mens oog in oog met de gekroonde Schepper. Binnen enkele ogenblikken zal uit
het boek op Christus' knie duidelijk zijn wie is uitverkoren en wie verdoemd. Het
oordelende college bestaat, naast Christus, uit de vier evangelisten, uitgebeeld in
symbolische gestalten: Mattheus als mens. Johannes als adelaar, Lucas als stier en
Marcus als leeuw. Apostelen aan Christus' voeten zijn als getuigen aanwezig. De
apostelen verbinden de twee uitgebeelde thema's: die van het Laatste Oordeel van
Mattheus en het visioen uit Openbaring. Engelen overzien de zitting vanuit de
hemelboog. De voorstelling is een vafiatie op het timpaan van het koningsportaal te
Chartres. De verhouding tussen de bovenste en de onderste dieren is karakteristiek.
Vanwege de beperkte ruimte boven in de cirkel zijn de figuren ter weerszijden van
Christus' schouders beduidend kleiner dan de onderste. De koppen van de onderste

dieren zijn naar Christus toegewend, de lichamen niet. Het in Arles bereikte even-
wicht met de ook op Christus gerichte lichamen geeft het tafereel meer zeggings-
kracht. De beheersing van het dwingende ruimtevlak blijkt uit de afmetingen der vier
dieren. Het Christushoofd breekt door de ornamentatie en tekent zich er plastisch
tegen af. Bij het geluid van de aankondigende trompetten staan .doden op uit de
graven. Het oordeel is geveld en een engel presenteert de zielen der uitverkorenen
aan de in het paradijs verpozende aartsvader Abraham met naast hem Izaäk. De
vaders houden enkele uitverkorenen in de schoot. In de voorstelling opgenomen
bomen vetwijzen naar het paradijs. Alvorens zich bij Abraham te voegen heeft een rij
uitverkorenen zich in de wachtkamer van het paradijs opgesteld. De keerzijde van
een eeuwig leven voltrekt zich aan de tegenoverliggende zijde van het portaal.
Arles, Saint-Trophime, detail Westportaal, engel bij hemelpoort (foto Cor van Vliet)
Een engel met een zwaard en een stok houdt de wacht voor de ingang van het
paradijs. Twee wachtende geestelijken slaan de hand voor de ogen, zij beseffen dat
hun de toegang is ontzegd. Langzaam dringt de verschrikkelijke waarheid door. De
veroordeelden grijpen elkaar vast in een vertwijfelde poging tot steun. Uiteindelijk is
men bij de hel aanbeland. In twee rijen boven elkaar ondergaan de verdoemden hun
straf. Uiterst rechts braakt een op een drietandige stok leunende duivel een slang.
De slang belaagt een vrouw. Even verderop kruipen padden over het gezicht van een
andere vrouw. Een tweede duivel houdt twee veroordeelden, met het hoofd omlaag,
met de armen omklemd. De verpersoonlijking van het kwaad staat, op een door een

wulpse naakte vrouw bereden, monster. Het hoofd van de vrouw bevindt zich tussen
de gespreide benen van de duivel. Een niet mis te verstane voorstelling van wellust.
Het kan geen kwaad ons eerst opnieuw te oriënteren. We bevinden ons aan de
rechter zijde van het portaal (om de hoek dus) en zijn via de fries met veroordeelden
afgedaald ter hoogte van de rechter sokkel. We gaan nu naar de twee grote staande
beelden haaks op de ingang, links. Boven de hoofden zien we een smalle rand
sculptuur. Welnu ter rechter zijde, boven de gecanneleerde pilaster, is het kapiteel
waar we onze weg vervolgen. Het kapiteel introduceert thema's uit de jeugd van
Jezus. In het midden kondigt aartsengel Gabriël Maria de geboorte aan. De beeldhouwer
heeft zich bij de houding van de engel met de herautstaf laten leiden door de
sarcofaagkunst. Jozef droomt dat een engel hem het goddelijke moederschap van
Maria onthult. Het verhaal gaat verder op het kapiteel er recht tegenover, aan de
andere kant van de portaaldeur. Een intiem familietafereel: de geboorte van Jezus.
Een uitgeputte Maria heeft nog geen oog voor haar zoon. Jozef is niet bij de les, het
lijkt of hij de boodschap van de engel nog niet kan bevatten. Het kind kijkt monter,
een slechts uit een os en een ezel bestaande, wereld in. Het eerste bad wordt
iconografisch verbonden met de doop, getuige de duif boven het hoofd van het kind.
Het tafereel ademt de sfeer van onbevangenheid na een geslaagde geboorte. Met de
mouwen opgestroopt poedelen kraamvrouwen de pasgeborene. Jezus is al voorzichtig
het zegenende gebaar aan het oefenen. Als we de chronologische volgorde willen
vasthouden moeten we weer terug naar de rechter hoek van het portaal. We ontmoeten
daar een op een staf leunende herder met een hond en schapen: aankondiging
aan de herders. Er is opvallend veel plaats ingeruimd voor de drie koningen, nu weer
aan de andere zijde van het portaal. Herodes met een redelijk groot zwaard op zijn
schoot ontvangt hen aan zijn hof. Na het bezoek vertrekken de drie koningen te
paard naar Bethlehem, een bediende torst een kist met geschenken. Aan de tegen
overliggende portaalnis, het tafereel van de aanbidding der drie koningen. De scenes
zijn, als op een antieke sarcofaag in een decor met arcades en pilaren, naast elkaar
uitgebeeld. Links Maria en haar kind; de baby is wonderbaarlijk snel opgegroeid tot
een kleine jongen. De eerste koning, kroon op het hoofd, vereert Jezus in geknielde
houding. De volgende twee, wijzen naar het kind. De linker koning spoort de andere
aan haast te maken. Uit eerbied dragen ze de geschenken met bedekte handen. Hier
zien we de paarden die, keurig boven elkaar geplaatst, de komst van hun berijders
afwachten. De heren zijn in een vorstelijke slaap gevallen. Drie gekroonde hoofden
steken boven het dekbed uit. De engel ernaast waarschuwt hen niet naar Herodes
terug te keren. Jozef en Maria vluchten met het kind naar Egypte (we zijn weer terug
aan de andere portaalzijde). Buiten zinnen van woede heeft Herodes opdracht tot de
kindermoord gegeven. De soldaten zijn gekleed in twaalfde-eeuwse wapenrokken.
Deze scene sluit de reeks over de Jezus' jeugd af. Episodes uit het verdere leven
van Christus zoals de passiegeschiedenis ontbreken.

We dalen nu de gevel af naar het register met de standbeelden. Achter zes met
kapitelen bekroonde zwarte zuilen, die de friezen met de uitverkorenen en verdoem-
den ondersteunen, heeft de bouwmeester tien rechthoekige nissen gevormd tussen
gedecoreerde vierkante pilasters. Het geheel vetwijst naar een antieke tempel. De
kanunniken van Arles presenteren de huns inziens tien belangrijkste menselijke
vertegenwoordigers van de kerk. De beelden zijn in volgorde van hiërarchie naar
Christus gerangschikt' de voornaamste onder het timpaan met Christus. De apostel
Petrus voert het gezelschap aan. In de rechter hand twee sleutels en in de linker een
boek met de volgende tekst: 'Criminibus demptis reserat petrus astra redemptis,"
ofwel: "Petrus leidt diegenen naar de hemel wier zonden zijn kwijtgescholden." Naast
Petrus staat Johannes de Evangelist, zijn vinger wijst naar de tekst: "Hier is Johan-
nes, de geliefde discipel van Christus, gebeeldhouwd." Het gladgeschoren gezicht
geeft zijn jeugdige staat aan. Paulus, herkenbaar aan zijn kale hoofd, staat tegenover
Petrus. Hij houdt een spreukband op met de volgende tekst: 'Lex Moisi celat quod
Pauli enz." ofwel: "de wet van Mozes verbergt wat het woord van Paulus onthult. Het
door hem in Sinaï verstrekte graan is meel geworden." Deze toespeling op een
verband tussen het Oude en Nieuwe Testament komt ook tot uiting in het vermaarde
"mystieke molen-kapiteel" in Vézelay. Naast Paulus, staat apostel Andreas Hij houdt
de rechter hand omhoog. De begeleidende tekst is onleesbaar.
De ereplaats van Andreas vloeit waar-
schijnlijk voort uit diens populariteit bij
de bedevaartgangers. Het voert te ver
om ieder beeld te beschrijven. Ze trek-
ken in alle rust aan Uw ogen voorbij te
beginnen met Sint-Jacob de Meerdere,
Bartholomeus, Sint-Jacob de Mindere
en Filippus.
Na de ingetogen meditatie van de beeldengalerij
(het voorportaal van de hemel)
staan we oog in oog met onze
eigen wereld. Aan het onderste deel
van de gevel, de basementen (het Romeinse
theater heeft als groeve ge-
Arles, Samt-Trophrme, detail Westportaal, srnt Jacob
(foto Cor van ~lret)
diend voor de blokken marmer) is de
mens op zinnebeeldige wijze gewikkeld
in zijn strijd tegen de zonde. Voortdurend gewezen op de verleiding waaraan hij bloot
staat, ziet de sterveling zich geconfronteerd met een uit steen gehouwen reeks
waarschuwingen. Afzichtelijke leeuwen verslinden hardnekkige zondaars, "Waakt, de
duivel tracht U te verscheuren als een brullende leeuw." Simson weerstaat de zonde.
Hij gaat de strijd met de leeuw aan en bedwingt het beest met zijn fysieke kracht.

Ook deze christelijke kampvechter zal evenwel in zonde vallen. Hij legt letterlijk het
hoofd in de schoot, maar wel in de schoot van Delila. Simson's lange haar, symbool
van kracht, hangt naast Delila's heupen. Een kamermeisje knipt geniepig zijn haar af.
De gevel hult zich plots in de verrukking van tastend strijklicht. Voor middeleeuwse
ogen niet minder dan een manifestatie van Gods tegenwoordigheid. Na de vergeefse
poging van Simson zal Daniël er in slagen de zonde te overwinnen. De leeuwen
hebben zich aan Rem onderworpen, ze geven hem zelfs een poot. Het strijklicht
betovert.
Arles, Saint-Trophlme, detail Westportaal, uitverkorenen (foto Cor van Vliet)
De ogenschijnlijk ongeïnspireerde gelukzaligen komen los van het gebouw. Eensge-
zind, met de handen op de rechter schouder van de voorganger zet de processie
uitverkorenen zich in beweging. Vier vrouwen, in blijde verwachting (?) sluiten zich
aan. Veroordeelden hebben zich definitief van het paradijs afgewend en men begeeft
zich op weg naar de hel. Niets blijft hen bespaard. Na de vernedering van de
ontkleding hebben duivels hen aan de ketting gelegd, vlammen likken aan de benen.
Aan de binnenhoek van de noordzijde van het westportaal staat saint Trophime
patroonheilige van de kerk. Zijn plaatsing rechts ten opzichte van Christus benadrukt
zijn belangrijke positie.

Arles, Saint-Trophime, detail Westportaal, verdoemden (foto Cor van Vliet)
Nauwkeurige studie van lichtval bepaalde de vormgeving van gewaadplooien en de
toegepaste perspectivische verhoudingen. Als uitdrukking van zijn bisschoppelijke
status is hij afgebeeld in vol ornaat, de staf in de linker hand. Engelen plaatsen de
mijter op zijn hoofd. Achter zijn schouders kijken geestelijken toe. Hij draagt het
aartsbisschopppelijke hoogwaardigheidsteken, het pallium. In het pallium is de
volgende tekst gegraveerd: "Men bemerkt hier een uitzonderlijk mens, Trophime een
der 72 discipelen van Christus.".
De zondeval van Adam en Eva speelt zich af aan de schaduwrijke noordzijde waar
de zon zich uitsluitend bij het begin van de zomer manifesteert. Eva plukt de verbo-
den vrucht en Adam raakt zich bewust van zijn naaktheid. De slang van het kwaad
kronkelt zich om de boom der kennis van goed en kwaad. Aartsengel Michael weegt
de zielen. Nu zal blijken wie wel en wie niet de hemel verdient. Een op de rug
geziene naakte man met gespreide benen en het hoofd in de nek draait zijn hoofd
"en profil". Hij draagt een Phrygische muts, attribuut van heidense goden in de
middeleeuwse kunst. De figuur draagt kleine mannetjes op zijn schouder met het
hoofd omlaag, als afgeschoten wild. De hoofden der mannetjes zijn omgedraaid en
kijken de toeschouwer aan. Dit unieke tafereel waarin de assistent van Michael wordt
opgevoerd is een christelijke bewerking van de antieke Hercules.

Arles, Saint-Trophime, detail WestporTaal, wegen der zielen (foto Cor van Vliet)
De gevel in z'n geheel overziend kan worden geconcludeerd dat de Saint-Trophime
een, praktisch ongerept, erfgoed vertegenwoordigt. Het gebeeldhouwde programma
is op academische wijze rond de centrale Christus opgebouwd. In boven elkaar
geplaatste horizontale geledingen ziet de toeschouwer van onder naar boven
respectievelijk zijn eigen zondige leven, voorts de jeugd van Christus en tenslotte de
toekomst, in hemel of hel, van de mensheid. De horizontaliteit is verbonden met de
halve cirkel van het timpaan via de verticaliteit van bemiddelende heiligen. Ofschoon
de kwaliteit van de sculptuur wellicht, door een zekere clichématigheid, achterblijft bij
andere monumentale werken, blijft het totaalconcept. onverminderd boeien.
Saint-Trophime blijft trekpleister voor kunstliefhebbers en toeristen. Tot op de dag
van vandaag mengen zich pelgrims, Jacobsgangers op hun lange weg naar Santiago
de Compostela, onder de talloze bezoekers.

-Matthias:
Het eeuwig leven
Credo van de
apostelen
Voorspellingen door de profeten:
- Dan zullen velen, die in het stof der aarde slapen, ontwa-
ken: dezen ten eeuwigen leven, anderen tot smaad en
eeuwige schande. Daniël 12, 2.
- Ik zal uw spieren opleggen, vlees over u laten groeien,
een huid over u heen trekken en een geest in u storten,
opdat gij levend wordt. Ezechiël 37, 6.
Van de hier gepubliceerde (en te publiceren) prenten zijn enkele ontworpen
door Maarten de Vos en gegraveerd door Jacobus de Weert. De meeste zijn
vermoedelijk het werk van de Antwerpse meester Hiëronymus Wierix (1553-
1619) die ze ook drukte en uitgaf.Een reeks oorspronkelijke prenten wordt
bewaard in het Prentenkabinet van de Rijksuniversiteit te Leiden.

SAN MIGUEL
IN EXCELSIS
Sint Michiel in de Hoogte is het heiligdom van de aartsen-
gel. Het is gelegen op bijna 1300 meter in de bergketen
van Aralar in Navarra. Als men vanuit Gaceo de weg volgt,
richting Pamplona, komt men na ruim dertig kilometer in
het dorp Huarte Araquil (Uharte Arakil in het Baskisch).
Daar begint de bergweg die na ongeveer vijf kilometer
uitmondt bij het kerkje van San Miguel. Het panorama dat
zich op deze plaats voor het oog ontvouwt is overweldi-
gend, Navarra ligt daar beneden in al zijn groene pracht.
Alleen al deze aanblik is de klim naar San Miguel in Excel-
sis waard. Maar, zoals men wel kan vermoeden, is er op de
hoogte van Aralar nog meer te zien en te beleven dan het
adembenemende vergezicht. Er is de legende van de aarts-
engel en er is zijn beeltenis. Zijn heiligdom herbergt tevens
een van de beroemdste kunstschatten van Europa.

O Sint Michiel
De aartsengel Michaël of Michiel is de bewaarengel van Navarra en van de hele
Baskische bevolking door wie hij Mikel genoemd wordt.
In de bijbel wordt Michaël voor het eerst vermeld door de profeet Daniël: "Doch zie,
Michaël, een van de aartsengelen kwam mij ter hulp" (Dan. 10, 13). "En niemand
helpt mij tegen hen dan Michaël, uw schutsengel" (Dan. 10, 21).
In het boek der Openbaringen staat geschreven: "Toen barstte een strijd in de hemel
los: Michaël met zijn engelen streed tegen de Draak" (Openb. 12, 7). In de minder
bekende brief van de apostel Judas Thaddeus uit het Nieuwe testament treedt de
aartsengel eveneens op als een autoriteit (Judas, 9).
Alle genoemde teksten tonen sint Michiel als iemand die steun biedt, die krijgshaftig
en moedig is en ook machtig. Zijn naam betekent: "wie is als God".
Sinds onheuglijke tijden werd zijn bescherming ingeroepen tegen alle vormen van
kwaad en speciaal tegen de aanvallen van de duivel. Bij het laatste Oordeel .is hij
degene die de satan bedwingt en de zielen redt van de vlammen van de hel, nadat
hij ze eerst op hun verdiensten heeft gewogen. Kortom, hij is de veldheer, de waker
bij het paradijs, de zielenweger en de bemiddelaar tussen de aarde en de hemel.
De verering van sint Michiel begon in Egypte in de loop van de 4de eeuw. In het
Westen is de cultus ontstaan na drie beroemde verschijningen. Volgens de traditie
verscheen de aartsengel in 492 op de Monte Gargano in Apulië (Italië) en omstreeks
573 op de Mons tumba, thans de Mont Saint-Michel, in Normandië (Frankrijk). Ten
tijde van de heilige paus Gregorius de Grote (+ 604) verscheen hij circa 590 te Rome
op het grafmonument van keizer Hadrianus dat sindsdien de Engelenburcht heet.
Het was vooral Karel de Grote die de verering van Michaël propageerde in zijn hele
rijk. Daar de aartsengel steeds verschenen is op een hoogte werden zijn heiligdom-
men vrijwel altijd gebouwd op een bergtop, een hoog gelegen stadsgedeelte of werd
in de kerktoren (of op de tribune van het westwerk) een Michielskapel ingericht. Op
de weg naar Santiago zijn het meest bekend en beroemd: Saint Michel dlAiguilhe in
Le Puy en de kerk van San Miguel in Estella. Niet al te ver verwijderd van León, ligt
het wondermooie San Miguel de Escalada, verborgen in de heuvels. De ligging van
San Miguel in Excelsis vormt dus geen uitzondering op de gevestigde traditie.
O De legende
Er was eens een ridder, een telg uit een voornaam geslacht. Zijn naam was
Teodosio de Goñi en hij was getrouwd met Constanza. Door de visigotische koning
werd de ridder naar Afrika gestuurd om er tegen de Moren te vechten. Zijn ouders
waren, tijdens zijn afwezigheid, bij Constanza komen wonen.
Na zijn dienst in Afrika vervuld te hebben keerde Teodosio terug naar huis, naar
Goñi in Navarra. In de buurt van zijn kasteel ontmoette hij een man die er als een
eremiet uitzag. Deze vertelde de heer van Goñi dat Constanza hem ontrouw was
geweest. Blind van woede stormde de ridder zijn kasteel binnen, recht naar het

slaapvertrek. Daar zag hij twee mensen in bed liggen en doodde hen terstond met
zijn zwaard. Terug op straat kwam zijn vrouw hem tegemoet. Zij was in de kerk gaan
bidden voor de behouden thuiskomst van haar echtgenoot. Teodosio vernam tot zijn
afgrijzen dat hij zijn eigen ouders had gedood. Het was de duivel die hem had
misleid. De edelman ging onmiddellijk zijn vreselijke zonde biechten bij de parochie-
priester. Deze stuurde hem naar Rome opdat de paus voor die gruwelijke misdaad
een boete zou opleggen. Teodosio kreeg een zeer zware penitentie: geboeid met
ijzeren ketens en beladen met een groot kruis moest hij ronddolen totdat God hem
vergiffenis zou schenken. De ridder begaf zich naar zijn geboortestreek en bleef
geketend dwalen in de bergen van Aralar, wachtend op een teken uit de hemel.
Op zekere dag stond hij plots oog in oog met een afschuwelijke draak die in een van
de grotten huisde. In doodsangst riep Teodosio uit: "Sint Michiel, bescherm mij!" En
zie, vanuit de hemel daalde de aartsengel neer. Hij droeg met beide handen een
kruis boven het hoofd en bij de aanblik daarvan stortte de draak dood neer. Op
hetzelfde ogenblik vielen de ketenen van de ridder af. Dit mirakel gebeurde in het
jaar 714.
Het vervolg van het verhaal is niet moeilijk te raden. Teodosio de Goñi bouwde ter
plaatse een kerk ter ere van sint Michiel, leefde nog enkele jaren in gebed en boete
en werd na zijn dood in zijn kerk begraven.
O Ontstaan van de legende
In de ruwe bergstreek van Aralar waren veel grotten en rotskloven. Het viel de
volkse verbeelding niet moeilijk zich een daarin levende draak voor te stellen. Verder
was er een lokale traditie over een eremiet die daar in de eenzaamheid had geleefd.

De misdaad, door de edelman gepleegd, is ontleend aan de legende van de heilige
Julianus de Herbergzame. Deze had in een gelijkaardige situatie zijn ouders ver-
moord. Als boetedoening had hij zijn verdere leven gewijd aan het overbrengen van
reizigers en pelgrims over een stroom door middel van een roeibootje. Julianus werd
aldus patroon van pelgrimshospitalen en zijn verering genoot ook bekendheid in de
streek rond Pamplona. De kerk van het nabijgelegen Ororbia kreeg in de eerste helft
van de 16de eeuw een nieuw retabel met daarop de hele legende van sint Julianus
geschilderd.
Een eerste versie van de legende met de verschijning van de aartsengel Michaël
werd te boek gesteld in 1534. De tekst werd enkele malen gekopieerd maar het
verhaal kende vooralsnog weinig bijval. Eerst in de 18de eeuw groeide de belangstel-
ling ervoor en na de publicatie in 1774 twijfelde niemand meer aan de echtheid van
de gebeurtenissen.
Vermoedelijk uit de 18de eeuw stamt de identificatie van de ridder uit het verhaal met
Teodosio de Goñi. Het Navarrese geslacht de Goñi heeft werkelijk bestaan. Vanaf
1396 tot ver in de 16de eeuw zijn geregeld berichten over deze familie te vinden in
documenten van diverse aard. Het wapenschild van de familie toont een draak en
een gebroken ijzeren ring. Dit wapenschild biedt de sleutel tot de identificatie van
deze familie met hun legendarische voorvader Teodosio.
De populariteit van de legende en het feit dat de naam van de held bekend was
hebben bijgedragen tot een nieuwe bloei van de devotie tot de aartsengel Michaël in
het heiligdom van Aralar.

O De kerk op de bergtop van Aralar --
Over de stichting van de kerk van San Miguel in Excelsis bestaan geen geschreven
bronnen. Archeologische opgravingen hebben echter de bewijzen geleverd dat
op deze plaats reeds in de 9de eeuw een heiligdom van Karolingische origine
bestond. Het gebouw werd in de loop van de 10de eeuw grotendeels vernield en
tijdens de Ilde eeuw heropgebouwd. Het koor werd gewijd in 1074
Verschillende koninklijke geschriften uit de Ilde eeuw tonen aan dat de vorsten van
Navarra de verering van sint Michiel zeer bevorderden Geregeld deden zij belangrijke
schenkingen aan de kerk van San Miguel in Excelsis waaraan intussen een
klooster verbonden was. De monniken volgden de regel van de heilige Augustinus.
Een grote bouwcampagne greep plaats in de 12de eeuw. Ze werd mogelijk gemaakt
door milde koninklijke giften. In 1141 wijdde men de nieuwe kerk.
Het gebouw bestaat uit een porche of narthex met de ingang aan de zuidelijke zijde.
De kerk is driebeukig en eindigt aan de oostkant in drie halfronde absiden. Een
koepel op trompen bekroont de viering.
Binnenkapel met altaar van Sint Michiel (foto
Mireille Madou
In het midden van de hoofdbeuk is een
kleine kapel gebouwd om de monniken
toe te laten ongestoord het koorgebed te
bidden. Immers, de vele pelgrims die de
aartsengel kwamen vereren, maakten hun
rondgang door het kerkgebouw. Reeds in
de 12de eeuw was San Miguel in Excelsis
of San Miguel de Aralar het meest be-
zochte bedevaartsoord in Navarra.
De architectuur van de kerk is zeer sober
gehouden en een gebeeldhouwde versie-
ring ontbreekt geheel. Vanaf de late mid-
deleeuwen werd het bouwwerk om rede-
nen van allerlei aard slecht onderhouden
en kwam te vervallen. Eerst tussen 1969
en 1973 werd het grondig gerestaureerd
en tot op heden onderneemt men gere-
geld onderhoudswerkzaamheden.
Op de plaats van het vroegere klooster-
complex staan thans de pastorie, een gastenverblijf en een ruime ontvangstzaal (met
bar!) ten behoeve van de pelgrims en andere bezoekers van het heiligdom.
O De verering van sint Michiel in Aralar
Zoals reeds gezegd, trok het heiligdom van San Miguel in Excelsis vanaf het begin
een menigte pelgrims aan. Om de devotie tot de aartsengel te propageren richtte
men in de 12de eeuw een broederschap op. De statuten ervan werden geregeld

herzien en aangevuld met veel geestelijke voordelen in de vorm van aflaten. Naar
men zegt telde de broederschap duizenden leden.
Vanaf de 14de eeuw begon het pelgrimsaantal af te nemen. In de 18de eeuw echter
kreeg de devotie nieuwe impulsen. Dit hing samen met de verspreiding van de
legende van Teodosio de Goñi, zoals hierboven is uiteengezet.
In de kerk bewaarde men een
beeld van sint Michiel dat het concrete
voorwerp van de verering
uitmaakte. Een bericht uit 1620
meldt dat een poging tot het stelen
van het beeld verijdeld werd. In
1687 maakten twee dieven er zich
alsnog meester van. Na een dag
werden ze gesnapt doch men kon
enkel het hoofd van het beeld terugvinden.
Men mag aannemen dat
daarna een nieuwe beeltenis werd
vervaardigd.
Het huidige beeld is in Pamplona
gemaakt en dateert uit de 18de
eeuw (1756 of 1776). Het werd,
samen met alle liturgische voorwerpen
uit de sacristie, in 1797 gestolen
door zeven rovers. De buit werd
evenwel snel teruggevonden. In alle
gevallen hadden de dieven zich
laten misleiden door het kostbare
Cultusbeeld
uitzicht van de engelenfiguur.
Het devotiebeeld is in totaal 68 cm hoog.Het steldt de aartsengel voor met gespreide
vleugels, gehuld in een zwierig barok gewaad en staande op een rond voetstukje.
Boven zijn hoofd houdt hij met beide handen een kruis dat op een voet is geplaatst.
Het beeld bestaat uit een houten kern die volledig beslagen is met verguld zilver. Op
de plaats van het hoofd is er een ovale cabochon of halfrond geslepen bergkristal
aangebracht. Op de borst is een kleinere ovale cabochon ingezet. Het is niet duidelijk
of er achter die bergkristallen "venstertjes" iets te zien is. Het kruis boven het hoofd
van Michaël bevat, goed zichtbaar, een relatief grote reliek van het Heilig Kruis.
Dit beeld wordt in de streek rond het heiligdom, het hele jaar lang, van dorp naar
dorp gedragen. Eenmaal per jaar is het ook in Pamplona. In de kerk boven staat een
kopie. Op het feest van de aartsengel, 29 september, wordt het echte beeld vanuit
Huarte Araquil naar boven gedragen. Uiteraard wordt bij die gelegenheid een
plechtige liturgie gevierd.

In de kerk van San Miguel in Excelsis bestaan nog een tweetal volkse bedevaartsge-
bruiken.
Het eerste ritueel speelt zich af in de narthex.
Links van de toegangsdeur tot de kerk hangen
twee zware ketens aan de muur vast. Het zijn,
volgens de legende, de ketens waarmee Teodo-
sio de Goñi jarenlang ronddoolde tot ze op mira-
kuleuze wijze gebroken werden en van hem af
vielen toen sint Michiel hem verscheen. Driemaal
onder de ketens doorgaan is gebruikelijk. Op die
manier kan men zich verzekeren van een hemel-
se bescherming.
Het ander ritueel grijpt plaats in de kleine binnen-
kapel. Rechts, naast het altaar, bevindt zich een
gat in de mud. Dat zou de opening zijn van de
grot waarin ooit de vreselijke draak huisde. De
pelgrims steken hun hoofd in deze opening ter-
wijl ze een credo bidden. Hiermee smeken ze de
bescherming af van de aartsengel. Sommige
lieden menen vreemde geluiden te horen die uit
de rotsspleet naar boven komen.

Deze folkloristische gebruiken getuigen van een traditie die eigen is aan het Navarre-
Se heiligdom maar die (helaas?) stilaan uitsterft.
O Een iconografische bijzonderheid
Het is van belang op te merken dat de beeltenis van sint Michiel in Aralar geheel
afwijkt van de gebruikelijke en bekende voorstellingswijzen van de aartsengel.
Omwille van de functies die in de bijbelse - en ook in de apokriefe - teksten aan
hem worden toebedeeld is Michaël meestal afgebeeld als een krijger, geharnast en
gewapend, vaak met de helse draak aan zijn voeten. Hij is immers de veldheer van
het leger der engelen en de hemelse wachter bij het paradijs. Bij zijn taak als
zielenweger gaat hij gekleed in een lang gewaad of draagt hij de liturgische witte
albe en daarboven een koorkap. Nergens draagt hij een kruis boven het hoofd.
De voorstelling in Aralar komt geheel overeen met de beschrijving van Michaëls
verschijning bij de redding van de legendarische Teodosio de Goñi. Men zou denken:
dat is logica zelve. Eerst komt het verhaal, daarna komt de illustratie ervan.
Het is evenwel niet zo eenvoudig als het lijkt.
De uitzonderlijke voorstelling van Michaël met
het kruis bestond reeds in de 12de eeuw.
Aan het portaal van de romaanse Sint-Michielskerk
van Berrioplano, een zestal kilometer
ten noordwesten van Pamplona, bevindt
zich een kapiteel met daarop de aartsengel.
Hij staat met gespreide vleugels en houdt met
beide handen boven het hoofd een wereldbol
voorzien van een kruis. Een ovale holte, als
van een cabochon, neemt de plaats in van
Berrioplano, Romaans kapiteel
het gelaat.
De auteur die in 1534 het mirakelverhaal te
boek stelde moet deze sculptuur hebben
gekend. Men mag ook veronderstellen dat hij
het hierboven reeds genoemde Julianusreta-
bel in Ororbia gezien heeft. Dit dorp ligt niet
ver van Berrioplano. Bij de samenstelling van
zijn tekst heeft hij gebruik gemaakt van de
plaatselijke tradities en van wat in zijn omge-
ving te zien was.
De 12de-eeuwse voorstelling wijst er ook op dat de verering van de aartsenge11
Michaël in de bergen van Aralar, en in heel Navarra, zeer ver teruggaat. Hoogst
waarschijnlijk bezat de kerk van San Miguel in Excelsis reeds in de middeieeuwen
een beeld van de patroonheilige, waarop de 18de-eeuwse kunstenaar zich wellicht
heeft geinspireerd.

Behalve het beeld van sint Michiel bezit de kerk nog een kostbaar stuk edelsmeed-
werk dat thans als retabel achter het hoogaltaar is opgesteld.
U Het retabel
In al zijn glorie prijkt daar het meesterwerk van de 12de-eeuwse emailkunst, het
beroemde retabel van Aralar. Het is rechthoekig van vorm maar aan de bovenkant
vertoont het in het midden een verhoging. Het geheel is 1 ,l4 m hoog en 1,85 m
breed en is samengesteld uit 39 verschillende platen van verguld koper, vastgena-
geld op een achtergrond van houten planken.
De platen dragen alle een figuur uitgevoerd in email champlevé. De kleuren zijn
overwegend blauw en groen. Er is een weinig wit gebruikt en een heel kleine
hoeveelheid rood. De hoofden van alle figuren zijn in reliëf, afzonderlijk vervaardigd
en op de hun bestemde plaats gesoldeerd. De achtergrond van de platen is versierd
met gegraveerde, door elkaar gestrengelde ranken en bladmotieven. Het hele retabel
is daarbij overvloedig bezet met bergkristallen en halfedelstenen.
Vermoedelijk werd het kunstwerk in Pamplona vervaardigd en wel tussen 1175 en
1185. De edelsmeden kwamen hoogstwaarschijnlijk uit Limoges. Deze stad was in de
12de eeuw het centrum van de emailkunst in Frankrijk.

Onder het retabel is een drieregelige Spaanse tekst geschilderd. Daaruit leert men
onder meer dat het retabel een Mariabeeld voorstelt dat vereerd werd in de kathe-
draal van Pamplona, waarvan het heiligdom van San Miguel in Excelsis afhankelijk
was. Vanuit de duisternis van zijn kapel werd het retabel naar Pamplona gebracht om
het te reinigen. Opdat het de devotie zou opwekken werd het teruggeplaatst in de
kapel in 1765
De reiniging, waarvan sprake in de tekst,
omvatte ook een verandering van het
kunstwerk dat oorspronkelijk groter was.
Het opgezette stuk met de ronde orna-
menten en de koperen lijst die rondom het
hele retabel loopt zijn vruchten van de
18de-eeuwse smaak.
De reden van de verandering was een
aanpassing aan de nieuwe functie van het
kunstwerk. Het was oorspronkelijk een
antependium of altaarvoorhangsel dat de
altaartafel van de binnenkapel versierde.
Vanaf 1765 werd het achter de altaartafel
(retro tabula) in de hoofdabsis van de kerk
geplaatst. Iconografisch en compositorisch
zijn echter geen fundamentele ingrepen
gebeurd.
O Opbouw en iconografie
Het retabel is ingedeeld in compartimenten.
Het middendeel bestaat uit een rechthoekig
veld. Daarin is een mandorla of amandelvor-
mige nimbus geplaatst met de voorstelling
van de tronende Maria met kind. De mandor-
la is langs de binnenzijde omzoomd met een
blauw-witte sierband en langs buiten met een
dubbele achtlobbige brede boord. In de zwik-
ken tussen de mandorla en de hoeken van
de rechthoek bevinden zich de vier evangelis-
tensymbolen.
Links en rechts van de centrale afbeelding
staan, in twee rijen van drie, in totaal twaalf
personages. Ze zijn geplaatst onder boogjes;,
gedragen door zuiltjes met opengewerkte
schachten. De boogjes van de bovenste rij

zijn bekroond door architecturale motieven. Dezelfde motieven waren aanwezig
boven de onderste bogenrij maar zijn bijna geheel verdwenen in 1765.
De alsdan toegevoegde strook bovenaan bevat in het midden vijf ovale bergkristallen
in kruisvorm geplaatst. Aan beide zijden daarvan staan telkens twee figuren. De
overige ruimte is ingenomen door telkens negen ronde, licht bolvormige medaillons,
versierd met ranken en bladwerk. Het iconografische programma is opgevat als een
Epifanie of verschijning van de Heer.
Maria zit op een langwerpig kussen dat neerligt op een boog. Haar voeten rusten op
een voetbankje. Het Jezuskind zit op haar schoot, in de vertikale as van haar
lichaam Haar linkerhand rust op de schouder van haar kind en haar rechterhand op
zijn knie. Het kind houdt de rechterhand zegenend omhoog en omvat met de
linkerhand een boek. Beiden dragen ze ruim geplooide en gedrapeerde gewaden en
een kroon op het hoofd.
Het Mariatype dat hier is afgebeeld is de "Zetel der Wijsheid" of Sedes sapientiae.
Maria is de troon waarop Christus, de goddelijke W~jsheid, zetelt. Hij is niet als een
kind maar als een (kleine) volwassene weergegeven. Zowel Maria als haar kind
glimlachen wat de majestueuze strakheid van het beeldtype meer menselijk maakt.
Maria toont haar zoon aan de mensen, zij laat hem verschijnen in zijn glorie. Daarom
mag zij tronen in de mandorla, die enkel voorbehouden is aan de godheid. De
Griekse letters alfa en omega aan weerszijden van Maria's hoofd verwijzen eenduidig
naar Christus de Heer die zegde: "Ik ben de Alfa en de Omega, de Eerste en de
Laatste, het Begin en het Einde" (Openbaringen 22, 13). De vier evangelistensymbo-
len benadrukken door hun aanwezigheid deze Epifanie zoals dit ook gebeurt in de
tympanen van de romaanse portalen.
De ster naast Maria's schouder verwijst naar een andere Epifanie: de verschijning
des Heren aan de wijzen uit het Oosten. Onderaan links ziet men de drie wijzen of
koningen die hun geschenken komen aanbieden.
Rechtsonder bevinden zich de figuren van een engel, een vrouw en een man. De
man wordt algemeen geïdentificeerd als de heilige Jozef. Hij is voorgesteld als een
jonge man, rijk gekleed in een met bont gevoerde mantel. In zijn linkerhand draagt hij
een bloeiende tak en hij houdt zijn rechter, met de palm naar voor, op borsthoogte.
Wilde de kunstenaar hier een toespeling maken op de vorstelijke afkomst van Jozef?
De bloeiende tak in zijn hand is het kenmerk van zijn uitverkiezing tot bruidegom van
Maria. Enkel de staf van Jozef bloeide tijdens de nachtwake in de tempel die met alle
andere huwelijkskandidaten werd gehouden.
Het is best mogelijk dat de emailplaat met Jozef (?) zich oorspronkelijk het dichtst bij
de mandorla bevond. Jozef is immers steeds aanwezig bij de aanbidding van de
koningen.
De twee overige figuren onderaan stellen de boodschap van de engel aan Maria
voor. De emailplaten zijn in 1765 van plaats verwisseld. Beide personages kijken nu

van elkaar weg, wat niet logisch is bij het brengen en ontvangen van een boodschap.
De Annunciatie past in het iconografisch programma van het retabel omdat hiermee
het mysterie van de menswording - dit is de verschijning van Christus in de wereld ,-
een aanvang neemt.
De zes figuren op de bovenste rijen stellen apostelen voor. Alleen Petrus is te
herkennen aan zijn sleutel. Met de vier kleine figuren bovenaan zijn eveneens
apostelen bedoeld.

Het retabel vertoont geen afbeelding van de heilige Michaël. De oorspronkelijke
bestemming van dit grote emailwerk was immers niet de kerk van San Miguel in
Excelsis maar wel de kathedraal van Pamplona. Het kunstwerk is naar de kerk van
Aralar gebracht, vermoedelijk reeds in de 13de eeuw, toen de kathedraal in de
gotische stijl herbouwd werd De plechtige, hieratische stijl van het retabel beant-
woordde niet meer aan de toenmalige nieuwe smaak.
Met de tijdelijke verhuizing naar Pamplona in de 18de eeuw waren de wederwaardig-
heden van het kunstwerk niet ten einde. In de nacht van 25 op 26 oktober 1979 werd
het retabel vakkundig ontmanteld en alle emailplaten geroofd.
Na intensieve speuracties van internationale politiekorpsen werd het in 1981 in de
buurt van Rome (op een drietal stukken na) teruggevonden. Het werd gerestaureerd
en een jaar later tentoongesteld in Pamplona. De bevolking van de bergstreek van
Aralar heeft, na veel moeite, uiteindelijk bekomen dat hun retabel, het grootste
Limoges-emailwerk ter wereld, terug kon komen naar Sint Michiel in de Hoogte. Daar
kan men het vanop een eerbiedige afstand bewonderen.

Sint Michaël, de aartsengel die op de hoogten vereerd wordt, heeft in Navarra een
waardig heiligdom gekregen. De historie ervan is verdoezeld door de legenden maar
de artistieke realiteit is tastbaar aanwezig in de architectuur en de edelsmeedkunst.
Even reëel is nog de devotie tot de machtige hemelse beschermer van Navarra. De
voorraad in het winkeltje bij de bar bewijst afdoende dat er in het hele Baskenland
nog veel gepelgrimeerd wordt naar San Miguel in Excelsis in de bergen van Aralar.
VIA DE LA PLATA
Tijdens de najaarsvergadering vestigde Jeroen Gooskens de aandacht op de Ruta
de la Plata, een route die voert uit de kathedraal van Sevilla naar het noorden. Langs
Monesterio, Merida, Cáceres, Salamanca en Zamora naar Astorga en dan over de
camino frances naar Santiago; of voorbij Zamora afbuigend naar het westen langs
Ourense naar het graf van de apostel.
Er zijn een tweetal routeboekjes met vele gegevens beschikbaar
Het eerste is niet in de boekhandel verkrijgbaar, dus neem rechtstreeks contact olp
met de makers: Amigos del Camino de Santiago de Sevilla, Via de la plata, Paraiso
de Sta. Eufremia 27, 41940 Tomares (Sevilla), e(95) 415 44 85.
De alternatieve route die vanuit Zamora afbuigt naar Ourense staat beschreven in
een boekje van 4. Cerezo, Ca Ruta de la Plata, Camino Mozárabe de Santiago, ISBN
84-8216-031-1, prijs f 39,75.
Wie op korte termijn nadere informatie wil hebben kan contact opnemen met:
voor lopers:
Jeroen Gooskens, (024)358 40 29
Piet Louter, n (072)509 42 10
Aat Paauw-Wilms Floet, (0251)230 266
voor fietsers:
Netteke Mertens, (030)229 34 70
José Wienk, e (0316)523 054
In de volgende Staf(maart 1998) zal een artikel worden opgenomen over de:
Via de la Plata.

DE HEILIGE ROCHUS IN NEGOMBO
In september van dit jaar was ik met vacantie in Sri
Lanka. Mijn eerste vacantiedag bracht ik door In Ne-
gombo, een havenstadje, gelegen aan de westkust,
aan de noordelijke monding van de 15 km lange Ne-
gombo Lagune (Lagoon). Hier bouwden Portugezen
en Hollanders (1678, in de tijd van de VOC) een
klein fort, waarvan de poort nog te bezichtigen is. Op
de nog tot vorig jaar te bezoeken, in de nabijheid van
het fort gelegen, Hollandse begraafplaats plaatste
men dit jaar een modern gebouw.
Negombo was voor Portugese- en Hollandse kolonia-
len een ideale exporthaven voor kaneel. Het was
vroeger (en ook nu nog steeds) een prachtig oord
met een weelderige tropische plantengroei; kokos-
palmbosjes, bananenbomen, etc.
In het bijzonder valt in Negombo het grote aantal
christelijke kerken op, waarvan de meeste katholiek
zijn. In dit deel van Sri Lanka is 70 % van de bevol-
king katholiek. De St Mary's Church bezocht ik. In de
kerk waren veel beelden te zien. Natuurlijk ging ik
direct op zoek naar onze Jacobus. Helaas vond ik
hem niet. Wel was er tot mijn verrassing een groot
beeld van St Rochus met pelgrimsmantel en -staf. Hij
slaat zijn mantel open om aldus de pestbuil op zijn
knie te laten zien. Een hond met een stuk brood in
zijn bek zit aan zijn voeten. Op zijn mantel prijkt een
schelp.
Rochus zou de zoon geweest zijn van een rijke koop-
man in Montpellier. Tijdens een pelgrimstocht naar
Rome werd hij getroffen door het leed van de lijders
aan de pest, een ziekte, die in die tijd heel veel
slachtoffers maakte.

Hij deed afstand van zijn bezit om als bedelaar en pelgrim te gaan zwerven. Door
zijn gebed en -volgens de legende- alleen door het maken van een kruisteken, genas
hij vele zieken, maar werd in Piacenza zelf besmet. Hij trok zich in eenzaamheid
terug in een bos. De hond van een vriend voorzag hem van voedsel en likte zijn
wonden en een engel bewerkstelligde zijn genezing.
Na zijn terugkeer in Montpellier werd hij ervan verdacht een spion te zijn. Hij werd
opgesloten in een gevangenis, waarin hij vijf jaar later in 1327 zou zijn overleden.
Rochus is de beschermheilige van de pestlijders en wordt afgebeeld als een pelgrim
met op zijn hoed of mantel een Jacobsschelp en een hond (soms ook een engel) aan
zijn voeten. Hij tilt zijn mantel op om zijn wonden te tonen.
Ik probeerde onze gids nog iets te vertellen over de pelgrims, die de tocht naar
Santiago de Compostela ondernemen, maar dit verhaal zei hem niets en interesseer-
de hem ook niet erg, terwijl hij toch katholiek was en elke dag zijn gebeden deed
(zoals hij mij vertelde). Volgens mij stelde hij meer belang in de fooi, die hij van mlij
hoopte te krijgen.
HANS MICHAEL SCHULZ, Fernwechsel, Gehen - Sehen - Denken - Beten, gebonden 352 pag.
11 3 kleurenfoto's. 1997 Verlag Manfred Zentgraf. ISBN 3-9285542-1 2-5 DM 49,80.
Een verslag van een pelgrimage. Schrijf je het voor jezelf of schrijf je om het te
publiceren? Vaak komt van het een het ander, met alle gevolgen van dien. Hoe dan
ook, een dagboek draagt alle gevaren van een ego-document in zich; veel schrijvers
van pelgrimsdagboeken ontkomen er niet aan. In tegenstelling tot 'echte' schrijvers
kunnen zij zich geen beperkingen opleggen. De lezer krijgt een eindeloze hoeveel-
heid belevenissen opgedist, overgoten met het gevoelsleven, niet zonder zelfbeklag,
van de schrijver. Zo komt het dat dergelijke dagboeken mij vaak vervelen of dat ik ze
ge'irriteerd door de omstandige beschrijving van al die gevoelens die ik niet deel,
terzijde leg. Een van de beste 'dagboeken' die ik ken ,is Het Graanvogeltje van Kees
van Luyn; een schrijver die in zijn reisverslag zelf niet op de voorgrond treedt en zich
weet te beperken.
Fernwechsel is geen bescheiden boekje. Toch heb ik met plezier in gedachten met
de schrijver meegelopen; vanaf Nordhorn, net oostelijk van Twente naar Santiago,
via Aken, Dijon, Arles, Jaca, Burgos en León.

Schulz is een internist die een paar jaar vacanties opspaart om uiteindelijk in vier
maanden naar Santiago te lopen. Hij schrijft een reisverslag voor zijn achterban. Hij
meent dat zijn tocht niet ingegeven is door religieuze motieven; maar zijn spiritualiteit
doordesemt het hele boek. Schulz heeft zich terdege voorbereid; een voorbereiding
die gesteund wordt door een grote cultuur-historische en literaire belangstelling.
Gehen,sehen,denken,beten geeft de schrijver zijn boek als ondertiteling mee. Hoe
denkt en bidt een mens? Niet in keurig opgebouwde hoofd- en bijzinnen. Terecht
hanteert Schulz een bijna fragmentarische, kernachtige zinsbouw; zijn aanduidingen
met een enkel woord spreken boekdelen. Zakelijk en direct staat nagenoeg het hele
boek in de tegenwoordige tijd. De auteur ontkomt niet aan de ik-vorm, maar ziet
zichzelf van tijd tot tijd in de derde persoon lopen; daardoor krijgt zijn relaas de juiste
relativiteit. Nergens vals sentiment. Het bijzondere van eenvoudige dingen weet de
schrijver treffend onder woorden te brengen.
De foto's vormen een pelgrimstocht apart. Bijna steeds laten ze de weg, het pad of
de straat zien die voor de loper ligt. Je ziet hoe de schrijver in februari in Duitsland
door een winterlandschap gaat. Maar in de loop van zijn tocht wordt het voorjaar; hij
komt zuidelijker en in Galicie is het zomer.
Schulz moet snel lopen; zijn sabbatsperiode is beperkt. Hij weet echter tevoren wel
waar hij uitgebreider aandacht aan wil besteden. Verschillende kloosters, plaatsen
waar hijzelf of zijn familie banden mee heeft en een aantal steden. Soms neemt hij
de moeite daarvoor een omweg te maken, zoals de pelgrims vroeger dat ook deden.
De auteur neemt waar met een geoefend oog en geeft een heldere beschrijving van
zijn waarnemingen. Een voorbeeld: 'Arles. Mistral. Licht von unerträglicher Klarheit.
Ruckzug in den Kreuzgang von St. Trophime. Aber auch hier kein Schutz vor den
Bosheiten des Windes. Aus der Fulle der Szenen und Skulpturengruppen beschafli-
gen mich zwei besonders stark. Zunachst Christus und die Emmaus-Junger: Alle
drei in der Tracht von Reisenden mit Mutzen, Schultertaschen und Staben. Einer der
Junger trägt an seinem Hut die Jacobsmuschel. Eine wunderbare Ruhe, Zufrieden-
heit und Gemeinsamkeit erfüllf die Gruppe, und ich kann mich, wie schon Tausende
vor mir auf dem Jacobsweg, mit dem gekennzeichneten Junger identitïzieren ...'
Conclusie: een sociaal bewogen mens loopt naar Santiago. Hij vertelt een lezens-
waardig verhaal over zijn reis.
Voor de vierde maal is door Verlag Manfred Zentgraf de bekende kalender uitgege-
ven: Auf Jakobuswegen 1998, Postkartenkalender. ISBN 3-928542-15-X, DM 16,OO.

CAMINO DOOR BURGOS
Als je als pelgrim doodvermoeid in Burgos aankomt, wil je alleen nog maar uitrus-
ten.. . Dat begrijpt iedereen; maar in Burgos, gesticht door Diego Rodriguez Porcelas
in 884 in het kader van de herbevolking van het noordoostelijke stroomgebied van
de Duero, valt zoveel te zien, dat het jammer van de lange tocht zou zijn, hier niet
een dag langer te blijven. Sight-seeing dus.
In Peregrino no. 48 stond een beknopte
"kunst-wandeling", een Camino door
Burgos, die ik iedereen graag doorgeef.
Vanuit de richting Logroño kom je door
de wijk Gamonal, vroeger een zelfstandige
plaats, waar je als eerste de kerk
van Santa Maria la Real y Antigua
tegenkomt. Een kerk die reeds in 1074
ter sprake komt in documenten. Het
loont zeker de moeite om hier een stop
in te lassen. Het gebouw is opgetrokken
uit natuursteen en een zware toren stijgt
uit boven het schip. Een ruime portiek
beschermt de deur, waarboven zich een
gebeeldhouwd tympaan bevindt met de
voorstelling van de Kroning van Maria.
In deze portiek is het ook heerlijk uitrusten
waarbij je de rugzak even af kunt
doen! Het interieur in de vorm van een
Latijns kruis is sober. Vlakbij de kerk
staat een kruis met een kleine afbeelding
van Jacobus als pelgrim.
Volg je de Camino verder naar het centrum
van de stad, dan beland je via de
calle de Las Calzadas op de Plaza de
San Juan. Een kleine oase zonder auto's
midden in het centrum. Hier staat bij
de ruïnes van het oude Benedictijnerklooster
de kerk van San Lesmes, de
grote weldoener van de Camino en patroon
van Burgos. San Lesmes was een
Franse monnik die zijn leven wijdde aan
de verzorging van zieken
Kerk van Gamonal met stenen kruis.
De ruime protiek nodigt uit tot rusten en
de rugzak afdoen.

en de opvang van pelgrims in het, thans
gesloopte, Hospital de San Juan Evan-
gelista. Hij stierf in 1097, en werd begra-
ven in de Annakapel van dit Hospital.
Later bouwde men een eigen kerk voor
hem. Het is een van de mooiste en rwi-
mste kerken van Burgos, gebouwd eind
XVde eeuw. Later heeft men er kapellen
en diverse veranderingen in aange-
bracht. De westgevel heeft een opval-
lende open klokkentoren uit 1665. Aan
weerszijde van het laatgotische zuidpor-
taal staat de Aankondiging door de en-
gel Gabriël aan Maria uitgebeeld. Het
interieur, bestaande uit drie schepen,
bevat bijzondere retabels en beelden,
ook het beeld van Santiago ontbreekt
niet! In het middenschip bevindt zich de
graftombe van San Lesmes*, een rood
marmeren sarkofaag met zijn beeltenis.
Via de stenen brug over de Vena, zijri-
vier van de Arlanzón, en door de Puerta
de San Juan verder gaan. De Camino
volgt nu oude straten, calles, zoals: San
Juan, Avellanos en Fernán González.
Dichtbij een kruispunt tussen deze twee
laatste straten bevindt zich de kerk van
San Gil: een gebouw met een sober
uiterlijk uit de XIVde eeuw met toevoegingen
uit de Renaissance. Het interieur
is echter magnifiek met laat-gotische
retabels in de vele kapellen. Bijzonder
mooi zijn enkele hiervan, zoals: Capilla
de la Natividad, Nuestra SeAora de la
Buena Mañana, los Reyes en la Cruz.
Tevens bevinden zich hier diverse
mooie graftombes van kooplieden die
hun stad grote rijkdom brachten.
Kerk van St. Lesmes. Loop nu terug naar het kruispunt. Je
Met beeld van Sint Jacob in het Ant- komt dan in de "straat der straten" van
werpse retabel. Burgos, calle Fernán González,

met huizen, zeg maar paleizen, van de
vroegere rijken, zoals het Casa de Ma-
luenda of Castilfalé, waar nu, het Archi-
vo Municipal de Burgos in is gevestigd.
Dit ligt tegenover de Puerta de la Coro-
neria, de noordelijke ingang van de
kathedraal waar vroeger de pelgrims
naar binnen gingen.
Zonder twijfel is de Catedral de Santa
Maria de letterlijke oogappel van de
stad! Overal te zien, het middelpunt van
historisch Burgos! De oudste geschiede-
nis gaat terug tot de visigotische tijd. De
voormalige oude Catedral Santa Maria
moet een mooi romaans gebouw ge-
weest zijn, waaraan het epos van il Cid
refereert, in onze tijd is daar nauwelijks
meer iets van te zien. Op 20 juli 1221
werd de eerste steen gelegd voor de
huidige kathedraal, waarvan Maestro
Enrique een van de bouwmeesters was.
De zuidelijke deur, Puerta del Sarmen-
tal, is momenteel de enige ingang voor
het publiek. Op het tympaan is Christus
in Majesteit afgebeeld omringd door de
symbolen van de evangelisten. Ook het
tympaan van de Puerta de la Coroneria
is schitterend! Christus als rechter te
midden van Maria en Johannes bij het
Laatste Oordeel. Alle apostelen zitten
keurig op een rij naast elkaar onder
deze scene.
Heel wat beroemde kunstenaars hebben
in de loop van de bouwtijd aan het verfraaien
van deze Santa Maria meegewerkt.
Van Diego de Siloé is de Escalera
Dorada (de gouden trap) en Juan de
Vallejo is de schepper van el Cimborrio,
de schitterende koepel. Er zijn van
andere grote kunstenaars zoals:
Front van de kathedraal.
De 'herberg' is nu niet ver meer; het is
goed de rugzak weg te brengen. Het
heiligdom verdient een rustig bezoek bij
voorkeur in de namiddag.

Felipe Mgarny, Juan, Simon en Francisco de Colonia werken te bewonderen. Na hun
recente restauratie komen de retabels van Gil en Diego de Siloé en Felipe Vigarny
schitterend tot hun recht. In de Capilla del Santo Cristo de Burgos hangt een zeer
realistisch afgebeelde gekruisigde Christus met echt haar. Tegenover deze kapel
staat een groot uurwerk, Papamoscas. Ook Santiago heeft natuurlijk zijn eigen kapel.
Het loont echt de moeite zonder haast het interieur, waar zoveel kunstenaars met
hart en ziel aan gewerkt hebben, te bekijken.
Op de Plaza de Santa Maria kun je op je gemak de verschillende stijlen bekijken.
Op de westgevel, kun je o.a. beeldhouwwerk in Spaanse gotiek ontdekken.
Als er tijd genoeg is loop dan via el Espolón, om daarna weer naar de Camino terug
te keren langs de, ter ere van keizer Karel V in de XVlde eeuw veranderde, toegang
tot de stad: de Puerta de Santa Maria. Terug op de Fernán González via de trappen
bij de Plaza de Santa Maria, ligt de kerk San Nicolás vóór je. Deze kerk heeft een
schitterend wit stenen retabel uit de XVlde eeuw van de hand van Simón de Colonia.
Er is een lichtautomaat. Ook op de houten deuren staat San Nicolás afgebeeld.
Vervolgens langs de Arco de Fernán González en dan kom je buiten de muren van
de binnenstad door de Puerta de San Martin.
Je loopt nu door de wijk San Pedro de Fuente en na de puente de Malatos, die de
rivier Arlanzón overbrugt, kom je bij het Parque del Parral.

Hier bevindt zich de albergue voor de
pelgrims. Vlakbij staan het Hospital del
Rey*, gesticht in 1195 door Alfonso VIII,
en het Monasterio de las Huelgas*,
een klooster uit begin Xlllde eeuw en nu
ingericht als museum. Het Hospital is
tegenwoordig een onderdeel van de
Universiteit van Burgos. De oude kerk
van dit hospitaalcomplex doet nog
steeds dienst als parochiekerk. In de
westgevel bevindt zich een houten deur
met een relief dat de weinig voorkomende
voorstelling van een pelgrimerend
gezin draagt, de Puerta de Romeros.
Het relief wordt toegeschreven aan
Francisco de Colonia en Juan de Valmaseda.
In bijna alle beschrijvingen en
boeken over de Camino de Santiago
staat deze deur afgebeeld (zelf heb ik
hem ook niet gezien, omdat ik niet wist
waar te zoeken).
Op weg naar het Hospital kom je langs
de ommuurde tuin van een oud kerkhof,
waarin een klein poortje je leidt naar de
kapel van San Amaro*. Bij zijn beeltenis
vind je altijd wel een brandend lichtje!
Hij stelde zijn leven in dienst van de
verzorging en opvang van pelgrims.
Monasterio de las Huelgas: Dit klooster
is veranderd in een interessant museum.
Je moet er wel met een (Spaans
gesproken) rondleiding mee. Als je geluk
hebt is er een Engelse of Duitse groep
met eigen begeleider waarbij je mag
aansluiten. In dit klooster stonden de
sarcofagen van de Spaanse vorsten.
Tijdens de Franse overheersing (Napo- Het klooster van las Huelgas.
leon) zijn deze sarcofagen leeggeroofd, Gelegen in de nabijheid van de 'pelop
één na. Voor de inhoud van deze grims herberg' Na zich opgefrist te hebéne
sarcofaag is een speciale zaal inge- ben kan men er eventueel heen gaan
richt. en tijdens de getijden meebidden.

Ook is er het beeld te zien waarbij San-
tiago, via een kunstige constructie, met
zijn zwaard in de hand je tot ridder
sloeg.
In Burgos zijn nog meer monumenten
zeker de moeite van een bezoek waard,
onder andere. Cartuja de Miraflores,
ongeveer 8 km buiten de stad, een werk
van Simón de Colonia. Gil de Siloé heeft
er een overweldigend mooi gebeeldhouwd
houten retabel, waarin zelfs drie
maal Santiago verwerkt is Te bereiken
per bus.
Kerk van San Esteban, tegenwoordig
Museo del Retablo. Arco de San Esteban
en het Castillo. Kerk van Santiago
y Santa Agueda. Het Palacio de los
Condestables ofwel Casa del Cordón:
allemaal interessante monumenten die
een bezoek waard zijn.
* Zie voor uitvoerige beschrijvingen:
Mireille Madou: Camino de Santiago,
Schoorl 1989, pag. 76 tlm blz. 107.
Openingstijden:
De kerken voor en na de diensten, de
kathedraal dagelijks van 9.30 -13.00 en
van 16.00-19.00 uur.
Musea en kloosters zijn doorgaans op
maandag gesloten, verder enkele uren
's morgens en een uur in de namiddag.
In de zomermaanden zijn er vaak iets
ruimere openingstijden.
Als men buiten het stadscentrum iets wil
Santiago, deze apostel staat in het &a- bezoeken kan men het beste te voren,
bel van Gil de Siloe in de kerk van het over openingstijden, inlichtingen vragen
Kartuizerklooster van Miraflores. bij het Oficina de Turismo, PI. Alonso
Acht kilometer buiten de stad. Martinez 7.

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
O Van de redactie
Bij de redactie zijn naar aanleiding van de
bijdrage 'Van de voorzitter' in de vorige Ja-
cobsstaf drie ingezonden brieven binnenge-
komen. Aangezien het redactie-statuut be-
paalt dat de redactie zich niet onafhankelijk
mag opstellen ten aanzien van bijdragen van
bestuursleden in hef 'verenigings' gedeelte
van de Staf zijn deze brieven doorgezonden
aan het bestuur. Door de redactie is daarbij
de wens uitgesproken dat hierop ook in de
Jacobsstaf wordt gereageerd. Aangezien de
vergadering van het bestuur ruim na de slui-
tingsdatum voor deze Staf plaats vindt zal
een reactie eerst in een van de komende
nummers mogelijk zijn.
U Van de voorzitter
Bestaat er zoiets als een teleurgestelde pelgrim?
Tijdens de pelgrimsparade op de ledenvergadering hebben de winners de overhand.
Vaak ondanks alle ellende hebben ze Santiago bereikt. Het verschijnsel 'af moeten
haken' wordt zelden belicht. En toch zijn ze er wel. Mensen, die door kapotte voeten,
geknakte geesten, bijzondere omstandigheden thuis of noem maar op, de tocht niet
af hebben kunnen maken.
Op de ledenvergadering is er een workshop: 'Zingen'; 'Lopen'; 'Fiefsen'; 'Spiritualifeit'
en de hoek 'Maatjes gezocht' maar geen gespreksgroep over de dropout. Ik ga er
vanuit dat pelgrims die het niet halen de stukken die ze wel meegemaakt hebben met
evenveel intensiteit hebben ervaren als degene die Compostela wel bereikt hebben.
Alle pelgrims delen immers een soort 'ervarings deskundigheid', die je niet uit
boekjes kunt halen.
Als bestuur weten we natuurlijk wel hoeveel mensen een pas aanvragen en hoeveel
mensen een kopie van hun Compostela naar ons hebben gestuurd. Wat daar tussen
gebeurt, is ons meestal onbekend. Mensen die een pas aanvragen en mensen die
geen Compostela opsturen zijn niet altijd teleurgestelde pelgrims.
Versta me goed, ik ben niet op zoek naar de cynische, terneergeslagen pelgrim, die
voorgoed er op afgeknapt is. Ik vraag me alleen af of er behoefte is aan een ontmoetingspunt
binnen het genootschap waar dit gebeuren herkend en erkend wordt. Het

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
getuigt toch van moed en realiteitszin om een voorgenomen en geplande pelgrims-
tocht te staken.
Twee belangrijke bestuursleden, Nico Zijp en Mireille Madou, hebben aangekondigd
hun bestuursfuncties voor het genootschap te willen staken. Ze verrichten veel werk,
maar menen zelf dat nu de tijd gekomen is om het wat rustiger aan te gaan doen.
Nico zal iemand anders goed moeten inwerken om zijn taak voor de service aan de
leden te kunnen overnemen. Mireille blijft contactpersoon tussen bestuur en redactie
van de Jacobsstaf en is altijd bereid een lezing voor ons te houden. We zoeken
echter toch een nieuw bestuurslid voor algemeen bestuurlijke taken opdat de
werkzaamheden zo goed mogelijk over alle bestuursleden verdeeld kunnen worden.
Dit is de laatste Staf van dit jaar. Namens het bestuur wens ik u allen hele goede
feestdagen toe. Ik hoop velen van u in het komende jaar weer te ontmoeten.
Katrina van den Berg
w (033)465 06 23
U Verslag van de najaarsvergadeing te Zwolle
Ton van Gessel had ons al een voorproefje gegeven van Zwolle (zie de Jacobsstaf
1997135 en in het bijzonder de plaats van samenkomst: de neogotische Dominicanenkerk
en klooster met imposante kloostergang (1899-1 901) van architect Kayser.
Het steeds grotere aantal leden (2300) maakt het steeds moeilijker een locatie te
vinden die voldoende capaciteit en 'enige spirituele uitstraling heeft' aldus Ton van
Gessel. In haar welkomstwoord haakte de voorzitter hierop in: kerk en klooster
hebben een ambiance die goed past bij het karakter van het genootschap. De
voorzitter accentueerde de grote verscheidenheid binnen het genootschap: schijnbaar
tegengestelde motieven worden verenigd in de ontmoeting tussen mensen met
respect voor elkaars mening.
De regio-bijeenkomsten zijn, zeker bij het sterk gestegen aantal leden en de grote
opkomst van leden op de landelijke bijeenkomsten (in Zwolle ongeveer 450), een
geschikt middel voor informatie-uitwisseling. Voor nieuwe leden werden de aanwe-
zige regio-contactpersonen voorgesteld. De regio's "hart van Brabant' en 'Zuid-West
Nederland zoeken een regio-contactpersoon. Wie meldt zich aan?
De vergadering stemde bij acclamatie in met het voorstel van het bestuur om Jan
Hoffman en Herman van Bemmel te benoemen tot leden van het bestuur. Jan
Hoffman beheert de financiën en voert de ledenadministratie. Herman van Bemmel
wordt tweede secretaris.

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
Volgend jaar zullen de bestuursleden Mireille Madou en Nico Zijp aftreden als
bestuurslid. Het bestuur heeft al contact met twee mensen met het oog op hun
opvolging. Mireille Madou blijft na haar aftreden beschikbaar voor het onderhouden
van de contacten tussen het bestuur en de redactie van de Jacobsstaf.
De rondvraag leverde zoals altijd een kleurrijk palet van meningen op:
* Mireille Madou vestigde de aandacht op een bijzondere uitgave, namelijk een
recente Engelse vertaling (met commentaar van James Hall) van een zeventiende
eeuws dagboek van de reis Bologna - Santiago: A Jouney to the West van Domenico
Laffi, ISBN 90-74310-26-1, f 49,50 (leden van het genootschap hoeven geen
verzendkosten te betalen).
* Nico Zijp maakte reclame voor de dubbele brief(wens)kaarten van het genootschap,
zes stuks voor slechts f 10,- (vandaag in Zwolle f 7,50).
* Vergaderdata: voorjaarsvergadering op 21 maart 1998 te Berkel-Enschot. Vergade-
ring van bestuur met de regiocontactpersonen op 17 januari 1998 te Baarn.
* Leden die (weer) in contact willen komen met bepaalde andere leden kunnen elkaar
treffen bij het meeting point of in de workshop Maatjes gezocht. Ook het dragen van1
badges kan helpen bij het (her)vinden van mensen.
* Om een goed inzicht te krijgen in de samenstelling van het ledenbestand, waaron-.
der de leeftijdsopbouw en de man/vrouw verhouding "; zijn aanvullende gegevens;
nodig. In verband met de wettelijke bescherming van persoonsgegevens zou ge-
vraagd kunnen worden naar leeftijdscategorieën.
* Het bestuur is bereid te overwegen een lager lidmaatschaptarief voor jongeren in te
stellen, een lager tarief voor de pelgrimspas wordt niet overwogen. Een collectief
pelgrimspas is niet mogelijk. De opmerking uit de zaal dat, gezien het bestedingspa-
troon van vele jongeren een totaalbedrag van f 37,50 reëel is werd met applaus
onderstreept. Het Baskisch is (helaas) uit de pelgrimspas verdwenen door het
uitgeven van een uniforme pas door de Europese genootschappen.
* Jeroen Gooskens vroeg aandacht voor een nieuw boekje met de laatste informatie
over de route Sevilla - Astorga (Via de la Plata). Zie pag. 163.
De ochtendzitting werd besloten met een schitterende uitvoering van Spaanse
liederen, met een muzikaal intermezzo, uit de tijd van de 'katholieke koningen'
Ferdinand en Isabella omstreeks 1500. De uitvoerenden zijn lid van 'Sint Joseph in 't
Bosch' een ensemble van de Apeldoornse Muziekschool.
's Middags waren er drie lezingen over pelgrimspaden in Nederland: Geert Bakker
(ANWB) behandelde het pelgrimspad van 's-Hertogenbosch naar Visé; Theo van der
Linden beschreef uitvoerig het pad dat Zwolle met Roermond gaat verbinden en Jan
van der Wal vertelde enthousiast over het Friese Jacobspad.

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
De middag bleek te kort voor zoveel aandacht voor de pelgrimspaden, waardoor er te
weinig tijd was voor de pelgrimsparade. Slechts twee pelgrims vertelden hun verhaal,
de een aangrijpend en afwisselend, de ander spelend met het woord 'weg' - uitmon-
dend in het voornemen de weg die de leerling van Jezus volgde na te volgen.
De voorzitter dankte een ieder voor haar of zijn bijdrage aan deze dag, in het
bijzonder de leden van de regio Oost-Nederland, die er - ondanks enige logistieke
problemen - in waren geslaagd om het grote aantal mensen uitstekend op te vangen.
De zeer enthousiasten onder ons maakten daarna nog een stadswandeling, terwijl
anderen zich te goed deden aan drank en tapas in het inmiddels vermaarde 'Café St
Jacques'.
'' Per 5 november 1997 726 vrouwen en 1575 mannen
Herman van Bemmel
O Bedevaarfen in Nederland
"Door de eeuwen heen zijn mensen op bedevaart gegaan.Hoewel de belangstelling
voor het pelgrimeren per tijdvak kan verschillen, zijn mensen altijd hun troost of geluk
gaan zoeken op heilige plaatsen. De afgelopen tien jaar is deze belangstelling
duidelijk toegenomen, mogelijk omdat spirituele en sportieve elementen steeds vaker
naast of in de plaats komen van puur religieuze motieven."
Aldus het persbericht over de tentoonstelling die tot 11 januari 1998 in museum 'Het
Catharijneconvent' in Utrecht wordt gehouden.
Bedevaaften in Nederland toont dat niet alleen Santiago of Jeruzalem doel van een
tocht was. Ook in eigen land zijn vele kilometers door pelgrims afgelegd. Uit honder-
den plaatsen zijn geselecteerd Den Bosch en Rhenen, die reeds in de Middeleeuwen
belangrijk waren, de zeventiende eeuwse oorden Heiloo en Kevelaer en het na 1853
opgekomen Brielle.
Pelgrimstekens en medailles, bedevaartvaantjes en devotieprentjes, reliekhouders en
monstransen, processiestaven en vaandels, oprichtingaktes van broederschappen,
maar ook het processiebeeld van de Tilburgse fietsprocessie.
Dit zijn kleurrijke getuigen van de vele manieren waarop mensen altijd met het heilige
communiceerden. Daarnaast geven foto's en videobeelden een goed beeld van de
moderne pelgrim en zijn beweegredenen. Tevens is een interessante geïllustreerde
catalogus uitgegeven.
Hanny Pouderoyen

SENOR SANTIAGO, HEILIGE APOSTEL JACOBUS
GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
O Ik wil zo graag den apostel een keer toe-
spreken
Ik wist dat ze zou gaan, ze had hef me trou-
wens ook zelf verfeld, zo terloops . . .
Onlangs werd de reden van de reis van Mi-
reille Madou naar Santiago de Compostelia
me pas écht duidelijk. In juni van dit jaair
reisde zij met leden van 'de vrienden van de
Brugse Musea' naar genoemde stad; zij leidl-
de en begeleidde hen op deze bedevaart!
tevens kunst- en cultuurreis. De voorzitste,r
zou in de kathedraal tijdens de door Don
Jaime gecelebreerde mis een 'ofrenda' aan-
bieden aan de apostel, een replica in goud
van een juweel, door Hans Memling geschil'-
derd op een van de vrouwenportretten, in
Brugge bewaard. Ter gelegenheid van di?
feestelijk gebeuren werd Mireille tijdens de
mis in staat gesteld 'den apostel' toe te spre-
ken.
Joop van der Meulen
Vanuit Brugge in Vlaanderen zijn wij naar u gekomen om bij u te zijn en u te vererern
in uw heiligdom. Wij weten dat onze tocht naar u slechts een schakel is in de
eindeloze keten van pelgrims doorheen vele eeuwen. Langs de camino hebben we
dieper ervaren hoe ons leven zelf een pelgrimstocht is naar het eeuwige licht. Dag
aan dag hebben wij de zon naar het westen gevolgd, tot bij uw glorieus portaal waar
gij ons vriendelijk hebt opgewacht.
Santiago, in de eerste plaats zijt gij een heilige, een vriend van de Heer. Wij vragen
u, bid voor ons opdat wij, zoals gij, trouw zouden blijven aan Hem die de Weg is en
de Waarheid en het Leven. Santiago, gij zijt bij uitstek de apostel van het Westen, uw
camino is een Europese weg. Wij bidden u, help ons te zorgen voor ons oude
Europa en zijn christelijke eigenheid, vooral nu, bij de moeizame eenwording van ons
continent.
Heilige apostel, wij die het voorrecht hebben nu bij u te zijn, wij willen bij u gedenken1
alle mensen die ons dierbaar zijn, onze stad Brugge, ons beproefde vaderland, het
gastvrije Galicië, Europa en de wereld die op zoek is naar geloof en zekerheid.
Met onze offerande leggen wij onze vreugden en onze zorgen in uw handen, heilige!
apostel. Wij vertrouwen dat uw zegen en uw bemoedigende glimlach ons verder
zullen begeleiden, elk op onze eigen weg.
Deze ontmoeting hier met u is aangrijpend en onvergetelijk.
Señor Santiago, gracias.
Santiago de Compostela, 13 juni 1997

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
REGIO'S
@ REGIO AMSTERDAM
Contactpersoon: Janna Matthijsen, Geerdinkhof 35, 1103 PP Amsterdam,
(020)699 61 73
Paul Roosendaal, Borgerstraat 58, 1053 PV Amsterdam,
a (020)683 48 56
REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET W
Contactpersoon: Jan Louter, Dorpsstraat 65, 1689 ER Zwaag,
a (0229)236 512
Wieringen, zaterdag 27 september 1997. Met 45 leden uit de regio kwamen we
bijeen in de Michaëlskerk te Oosterland.
Kees Klein vertelde op boeiende wijze over de geschiedenis en restauratie van de
Michaëlskerk, een vestingkerk op het voormalige eiland Wieringen, op een
steenworp afstand van de Waddenzee, in het uiterste noorden van Noord-Holland,
een indrukwekkend monument uit de 12de eeuw. De crypte is opgetrokken uit
zwerfkeien, die na de voorlaatste ijstijd op Wieringen zijn achtergebleven. De kerk
is gebouwd van tufsteen uit Midden-Duitsland.
De Stichting Oecumenisch Centrum gebruikt de kerk voor diverse soorten vierin-
gen, die worden verzorgd door een liturgische werkgroep, een koor en een
kindercantorij, tezamen meer dan 100 mensen, die er onder de bezielende leiding
van Kees Klein iets moois van maken.
Daarnaast verzorgt de Culturele Kring Wieringen culturele evenementen en
exposities in de Michaëlskerk.
Tot slot bespeelde Kees Klein het kabinetorgel, een van de prachtigste huisorgels
van ons land. Het orgel werd in 1762 gebouwd door Jacob Teschemacher. De
Fleut traverso 4' is een onovertroffen imitatie van een dwarsfluit.
Na de boeiende uiteenzetting van Kees Klein, doorspekt met leuke anekdotes
over Wieringen, de Wieringers en hun mentaliteit, luisterden we naar de ervarin-
gen, belevenissen en plannen van lopers en fietsers op hun weg naar Santiago.
Na de lunch maakten we een wandeling over een gedeelte van Wieringen.
De volgende bijeenkomst zal plaats vinden op zaterdag 28 februari 1998. Inlich-
tingen bij de contactpersoon. Leden in de regio ontvangen een uitnodiging en
programma.
Gevonden: na de regiodag van 12 april in Hoorn: een plastic zak van de Deka-
Markt met een paar hoge en een paar lage schoenen. Te verkrijgen bij de regio-
contactpersoon.

O REGIO BOLLENSTREEK - RIJNLAND
GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
Contactpersoon: C.G. van Tongeren, Rijnsburgerweg 4lF4, 2215 RA Voor-
hout, = (0252)231 147
O REGIO DEN HAAG
Contactpersoon: Cees Rooijackers, Wagenstraat 85 H, 2512 AS Den Haag
w (070)360 24 42
O REGIO ROTTERDAM
Contactpersoon: Emiliano Ruiz, Rondolaan 119 A, 3089 PR Rotterdam
= (010)429 74 43
0 REGIO UTRECHTZUID/RIVIERENGEBIED
Contactpersoon: Janneke Mulder en Stephan van Meulebrouck
E. Zoudenbalchstraat 33, 3552 AK Utrecht, a(030)244 55 07
O REGIO MIDDEN NEDERLAND
Contactpersoon: Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576,
3607 DG Maarssenbroek, e (0346)569 133
O REGIO BREDA
Contactpersoon: vacature
REGIO HART VAN BRABANT
Contactpersoon: vacature
O REGIO 'S-HERTOGENBOSCH
Contactpersoon: Anneke & Wim Bettonvil, Antoon der Kinderenlaan 8,
5212 AA Den Bosch, a (O73)6l3 52 15
Zondag 19 oktober 1997 woonden enige tientallen regioleden en enkele gasten
de jaarlijkse Jacobusviering in de Bossche Sint Jacob bij. Vier pelgrims van 1997
participeerden in de plechtigheid, ze zijn hun tocht vanuit de Sint Jacob begon-
nen. Het koor bracht een Jacobuslied 'Sint Jacobs, trouwe visser' ten gehore en
er werd een reisgebed uitgesproken.
Omdat 25 juli, de feestdag van Jacobus de Meerdere, in de vacantieperiode valt,
wordt de viering medio oktober gehouden, rond de datum waarop de gerestau-
reerde kerk in 1993 weer in gebruik is genomen (zie: de Jacobsstaf 20, pag. 128).

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
Na afloop verzamelden zich parochianen, koorleden en genootschapsleden rond
de koffie en bewonderde men enige vitrines, ingericht met Jacobalia.
Daarna kwamen de regioleden in de zijzaal van de kerk samen voor een eigen
bijeenkomst. Verscheidene pelgrims van dit jaar gaven in kort b.estek een impres-
sie van hun tocht, ieder op hun eigen wijze. In de pauze en na afloop was er 'Bar
Santiago' met vino y tapas en geanimeerde gesprekken.
Voor de voorjaarsbijeenkomst wordt gedacht aan een diapresentatie en een forum
voor nieuwe pelgrims.
REGIO EINDHOVEN - HELMOND
Contactpersoon: Jac. A. van Hooren, Dardanuspad 17,
5631 KE Eindhoven, = (040)243 07 76
Bart Leemrijse, Pasteurlaan 57, 5644 JB Eindhoven,
n (040)211 94 12
e REGIO LIMBURG
Contactpersoon: Herman Hecker, Hertenerweg 18, 6049 AA Herten,
=(0475)334 965
Wim. Bettonvil
Onze regiobijeenkomst op zaterdag 4 oktober stond in het teken van de thuisko-
mers van Santiago de Compostela. We mochten 62 deelnemers welkom heten,
van wie er 40 dit jaar als pelgrim op weg waren geweest naar het graf van de H
Jacobus. Piet Huikeshoven, die als begeleider van een Middenlimburgse fiets-
groep naar Santiago een videoverslag had gemaakt, toonde 'n vol uur durend
schitterend en volmaakt beeldverslag van deze tocht. Ricky Rieter presenteerde
haar pas verschenen boek Pelgrimeren is lopend stilstaan en gaf in een lang
gedicht op treffende wijze een samenvatting van haar pelgrimstocht.
Tijdens de lunchpauze kon men dit boek inzien en verwerven, tevens werden er
mooie handgemaakte route-tegels van Jan Kluytmans te koop aangeboden.
Na de lunch was er in aparte ruimtes een uurtje samenkomst van lopers en
fietsers. Het laatste gedeelte van de middag was weer voor de thuiskomers.
De echtparen Brassé en Tomessen gaven op humoristische wijze een kort
diaverslag van hun fietstocht naar Santiago. Gerard Kessels vertelde over zijn
fietspelgrimage, die hij samen met zijn vrouw ondernomen had, waarbij hij
duidelijk liet uitkomen dat vrouwen niet hoeven onder te doen voor mannen. Louis
Schepers gaf een kort verslag van de groepstocht per fiets vanuit Midden-Limburg.
Mevrouw Hermans uit Eygelshoven verhaalde op zeer persoonlijke wijze
over haar voetpelgrimage naar Lourdes, die vandaar een vervolg zal krijgen naar
Santiago. Herman Hecker sloot de rij met een kort diaverslag van een zeer

GENOOTSCHAP VAN SINT JAC06
persoonlijke en ontroerende ontmoeting bij het Cruz de Ferro met een oud-strijder
van Stalingrad.
Het was volgens de deelnemers weer een geslaagde bijeenkomst.
Volgende regiobijeenkomst op zaterdag 7 maart 1998.
Herman Hecker
REGIO NIJMEGEN - ARNHEM
Contactpersoon: Ted van Gaalen, Krekelstraat 19, 6533 RB Nijmegen,
w (024)356 50 43
@ REGIO OOST NEDERLAND
Contactpersoon: G. Westgeest, Ganzenmarkt 22, 7631 EN Ootmarsum,
(0541)293 351
REGIO FRIESLAND
Contactpersoon: Siep Zeinstra, Mr. PJ. Troelstraweg 42,
8917 CN Leeuwarden, = (058)212 91 98
Zondagavond 12 oktober ontmoetten twaalf leden van de regio elkaar in het Titus
Brandsmahuis in Leeuwarden.
Sjouke Bosma, journalist van de Leeuwarder Courant, lopend op weg naar Santia-
go de Compostela, wenst ons middels een kaart uit El Burgo Ranero, een goede
vergadering.
Eerst een rondje uitwisselen van ervaringen. Boeiend - altijd weer - om persoonlij-
ke ervaringen op pelgrimswegen te horen.
Jan Aanstoot wil met een loopkar gaan, samen met zijn vrouw Olga: inlossen van
een belofte, vele jaren geleden aan zijn vrouw gedaan tijdens de vierdaagse in
Nijmegen! Jan Amesz vertrok dit jaar op de fiets uit St.Jacobiparochie, was na
twee weken bij de Pyreneeën en ontmoette in Astorga onze contactpersoon met
zijn vrouw Atsje. Hij vertelde dat hij met zijn compostela korting kreeg op zijn
vliegreis binnen Spanje. Bestaat die korting ook voor de terugreis naar Neder-
land? Het zal worden nagevraagd. Schitterend verhaal van Dick over - door
noodzaak gedwongen - gebruik van taxi en de priemende blik van andere trek-
kers: "pelgrims in een taxi?!" Clemens de Jong voltooide dit jaar op de fiets de
tocht. Hij vatte het samen: "er is niets voorspelbaar" en zijn vrouw Joke, die hem
begeleidde: "het is een heidens karwei". Siep en Atsje liepen dit jaar het laatste!
stuk vanaf de Col du Somport. Hem werd gevraagd om in de kathedraal tijdens,
de pelgrimsmis een gebed in het Nederlands voor te lezen, maar dan wel met
overlegging van een Franse vertaling. Dankzij een 'talenwonder' van St.Jacob kon
de tekst in perfect Frans en in het Spaans worden aangeboden. Sjaak en Toos

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
Blok lopen - als alles meezit - volgend jaar de camino nog eens vanaf de Col du
Som port.
Wat betreft het nader fixeren van de Friese pelgrimswegen, vanaf St.Jacobiparo-
chie zuidwaarts, valt het volgende te melden: Op 22 juli 1998 zal de officiele
opening van een stuk wandel- en fietspad van Zwarte Haan naar St.Jacobiparo-
chie plaats vinden opluisterd door een aantal culturele manifestaties, o.a. de
onthulling van een 'pylgermonumint' Een breed samengestelde werkgroep
'Jabikspâd', waarin ook onze regio van het Nederlands Genootschap van Sint
Jacob is vertegenwoordigd, bereidt een en ander voor.
In 2000 zullen een wandelroute en een route voor ander verkeer door Friesland
worden gepresenteerd. Dick en Siep zullen verkennend werk doen voor de
wandelroutes.
Het concept Theo van der Linden, dat op de a.s. najaarsvergadering in Zwolle
aan de orde komt, wordt besproken. Resultaat. enkele wijzigingen.
De jaarlijkse looptocht zal volgend voorjaar zijn van Akkrum naar Leeuwarden en
wel op zaterdag 18 april 1998. Verzamelen 10 uur hotel Goerres, niet ver van het
NS-station Akkrum.
Na sluiting van de bijeenkomst is het moeilijk scheiden Er wordt nog lang en veel
nagepraat.
Siep Zeinstra
REGIO GRONINGEN - DRENTE
Contactpersoon: Thom Oosterhof, Mozartstraat 31, 9722 EB Groningen,
B (050)525 51 44
Met de 'Wadloper' vanuit Uithuizen terug naar de vertrouwde stad, na afscheid
genomen te hebben van Pastor Pieper van de toch meest noordelijke Sint
Jacobuskerk waar vandaag, zaterdag 27 september de klei-camino naar toe
voerde. Gestart om 9 uur onder goede weersomstandigheden ten noorden van de
stad richting Noorddijk in welk dorp de sinds kort geheel gerestaureerde 13de
eeuwse Stefanuskerk wordt aanschouwd. We lopen door het nog steeds in
wording zijnde bevrijdingsbos, en komen langs Garmerwolde alwaar ook een
eeuwse romano-gotische baksteenkerk. Door te luisteren en te praten wordt er
een afslag gemist. We besluiten terug te gaan om zo weer op de uitgestippelde
camino te komen die door weilanden gaat en langs een der Groninger maren. Via
Theinge, alwaar een restant van een kloosterkerk, het dorp St. Annen dat zijn
naam ontleent aan de voormalige abdij Sint Anna, passeren wij Westerwijverd.
In Middelstum wachten nog een tweetal 'pelgrims' op ons. Wij arriveren later dan
gepland maar daarvoor is het een pelgrimage, je weet niet wat je onderweg
tegenkomt.

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOIB
Pratend en luisterend gaat het naar Kantens, Doodstil (til=brug) langs Barmer-
heerd (heerd=strookland) waar de penen, voeder- en suikerbieten nog gerooid
moeten worden. Wij bereiken Uithuizen tegen half vijf in welk dorp wij een tweetal
kerken gaan bezoeken. De sleutel van de N.H. Jacobikerk krijgen wij in goecd
vertrouwen mee. De kerk stamt uit de 13de eeuw en wordt na de restauratie in dce
jaren 1970 de Jacobikerk genoemd. Voorheen heette deze kerk in de volksmoncd
'het witte kerkje'. Het interieur is aangepast aan de protestantse eredienst.
In deze kerk zijn ook een aantal rouwborden aanwezig en bevindt zich ook eein
'herenbankr,een rijk geornameerd meubelstuk uit begin 1700 (voor een uitvoerigce
beschrijving van deze kerk zie de Jacobsstaf 1911 993).
We brengen de sleutel terug naar de koster, overhandigen hem een kaars vain
ons genootschap en gaan nu naar de St. Jacobus de Meerdere kerk alwaar wij biij
het binnentreden van de pastorie worden begroet met: 'dominus vobiscum'. Wat
kunnen wij anders antwoorden dan: 'et cum spiritu tuo' bij zulk een ontvangst diie
nog maar de 'introitus' is van hetgeen zal gaan volgen. Namelijk een copieuzie
soepmaaltijd ondersteund met brood, koffie en een notaris-appel, een uitstervencd
soort. De pastor heeft voor ons deze heerlijke pelgrimssoep gemaakt maar hiij
noch zijn vrouw, ook pastor, kunnen mee aanzitten in verband met voorbereidin!g
van vieringen. Morgen komt de KRO-TV opnamen maken van dit RK pastores-
echtpaar (uniek in RK Nederland).
Na het bijwonen van de zaterdagavond-viering drinken we nog koffie en gaan n,a
een allerhartelijks afscheid richting station. Zonder het te weten ging onze caminio
vandaag naar deze St. Jacobuskerk waarvan morgen de kerkwijding wordt
gevierd! Een onzichtbare hand van Jacobus die ons inspireerde om aan d~e
vooravond van deze viering naar zijn kerk te pelgrimeren?
Thom Oosterhof
Agenda 1998 regio Groningen-Drente:
Vrijdag 23 januari - huiskamer bijeenkomst met lezing door dr. F. Garcia-Martine.~
over Dode-Zeerollen.
Zaterdag 9 mei - Zand-camino naar de Jacobuskerk te Rolde.
Zaterdag 26 september - Klei-camino naar Uithuizen.
Vrijdag 20 november - huiskamer bijeenkomst.

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
AGENDA
10-1 1 januari en
7-8 februari Pelgrimsweekenden op Kafarnaurn. Inlichtingen en aanmel-
dingen: br. Fons van der Laan, Sewatiusstraat 11, 5512 AJ
Vessem a (0497)591 207
17 januari Vergadering van het bestuur met de regio-contactpersonen te
Baarn.
28 februari Regiobijeenkomst regio Noord-Holland boven het IJ.
28 februari en 1 maart Expositie 'Bomen over het Pieterpad uitbeelding in de vorm
van schilden~en van wat ik tijdens mijn tocht over het Pieter-
pad beleefd heb.
Plaats: 'Atelier Annet Teunissen', Zuidergebouw,
Oude Molenstraat 17, Oss.
Geopend van 11.00-1 7.00 uur
7 maart Regiobijeenkomst, regio Limburg.
21 maart Voorjaarsvergadering van het genootschap welke wordt
gehouden te Berkel-Enschot.

NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINT JAC09

GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
ZOEKERTJES
Man, 56 jaar zoekt reisgenoot (man) voor een voettocht
naar Santiago de Compostela in ongeveer vier maandern.
Vertrek voorjaar 1998. Reacties naar Wil1 Peters, Wester-
voort =(026)311 43 54
O Gevraagd: Informatie over ervaringen van vrouwen die de
camino alleen hebben gelopen. Reacties naar Ans Spanjen;
Castonveg 127, 7557 KH Hengelo. = (074)242 76 75
O Ik zoek een reisgenoot of reisgenoten, die rond augustus-
september 1998 met mij (man, 60 jaar) naar Santiago wil!-
(len) fietsen. Tijd en tijdsduur en andere zaken kunnen na-
tuurlijk in onderling overleg worden geregeld, Reacties naar::
Piet van der Linden, Graaf Lodewijklaan 24, 2263 TD Leid-
schendam. a (070)327 74 84
Vrouw, 60 jaac zoekt maatje voor het lopen nà Santiago,
in 1998. Alternatieve pelgrimswegen (Frans, Duits, Zwitsers
of Ruta de la Plata?). Eenvoudige accomodatie of tentje..
Reacties naar: Mieneke Jas = (0229)215 210
O Vrouw, 49 jaar; zoekt een vrouw om in de zomer van
1998 gezamenlijk naar Santiago te lopen.
Reacties naar: J. Wellenberg, Nieuwstraat 21, 8151 BB!
Lemelerveld. = (0572)371 518
U Ik, man 61 jaar en gehuwd, zou graag in de periode mei-
juni 1998 vanuit Nederland naar Santiago willen fietsen. Ik
ben op zoek naar een groepoe) waar ik mij bij kan aanslui-
ten. Overnachting op campings/refugioJs. Rijstijd ca 6 weken.
Reacties naar: E. van der Wijk, Nieuwersluisstraat 24, 2546
RX Den Haag. = (070)366 05 43