Reader - Kindercentra ZO

Klein, Klein, klein klein kleutertje
kleutertje
wat wat doe doe je je in in mijn mijn ......
Reader
Reader
Expertmeeting Expertmeeting Kinderstad
12 12 oktober oktober 2006
2006
Klein, klein kleutertje
Wat doe je in mijn hof
Je plukt er alle bloempjes af
Je maakt het veel te grof
O mijn lieve mamaatje
Zeg het niet tegen papaatje
Ik zal zoet naar school toe gaan
En de bloemetjes laten staan

Klein, Klein, Klein, klein klein kleutertje
kleutertje
wat wat wat doe doe je je in in mijn mijn ......
Reader
Reader
Expertmeeting
Expertmeeting Expertmeeting Kinderstad Kinderstad
12 12 oktober oktober 2006 2006
2006
Klein, Klein Kleutertje ........
1
Voorwoord
Wanneer stopt het spelen en wanneer begint het leren?
De vraag suggereert eigenlijk twee dingen. Op de eerste plaats
wijst de vraag op inhoudelijke verschillen; spelen en leren
sluiten elkaar uit. Op de tweede plaats lijkt de vraag te
verwijzen naar een overgangsmoment.
De pedagoog weet het; spelen is leren. Spelen is misschien
zelfs wel de meest effectieve manier van leren. Het lerende
aspect van spelen beperkt zich ook niet tot jonge kinderen. In
1938 verkondigde de beroemde cultuurhistoricus Leonard
Huizinga in zijn “Homo Ludens” oftewel de “Spelende Mens” dat
de culturen van samenlevingen spelenderwijs tot stand
kwamen. Politiek, economie, taal, rechtspraak, voor Huizinga
was het spelkarakter van cultuurvorming helder. Toch zal niet
elke politicus, econoom, taalkundige of rechter zich een speler
voelen. Sterker nog, de naam “spelletje” heeft een negatieve
betekenis gekregen.
Het spelen is bij jonge kinderen zeker leren. Kinderen leren
spelenderwijs zichzelf, de ander en de omgeving kennen. In
hun ontwikkeling zien we bij kinderen vergelijkbare processen.
Door deze processen af te bakenen ontstaan er
ontwikkelingsfasen en kunnen jonge kinderen in groepen
worden onderverdeeld; baby, dreumes, peuter, kleuter en kind.
Een dreumes kan wel lopen, maar geen zinnen uitspreken, een
peuter kan dit wel maar andere dingen nog niet. Zijn het harde
grenzen? We moeten ons realiseren dat het om analytische
grenzen gaat. Door het analyseren van de
ontwikkelingsprocessen van veel kinderen, kunnen we
indelingen maken in groepen. Maar, elk kind is uniek en heeft
een eigen, individuele ontwikkelingslijn.
In de vorige alinea zijn de grenzen tussen spelen en leren en de
grenzen tussen verschillende leeftijdsgroepen genuanceerd.
Door te werken met grenzen en groepen kunnen we kinderen,
individueel en in groepsverband, adequate ondersteuning
bieden bij hun ontwikkeling. Die ondersteuning moet worden
geboden door mensen die zich hebben geschoold in een aanbod
aan die specifieke groep.
Klein, Klein Kleutertje ........
2

Een leidster op een peuterspeelzaal of kinderdagverblijf heeft
een ander profiel dan de docent op de basisschool.
Ondersteuning moet geboden worden in een omgeving en met
speelgoed en leermiddelen die passen bij de ontwikkeling van
de groep kinderen. Een groepsruimte voor baby’s ziet er heel
anders uit dan een knutselruimte voor kleuters.
Ergens ligt er dus een grens tussen spelen en leren. Kinderstad
heeft hierover een duidelijke visie. Zij stelt:
dat jonge kinderen moeten kunnen spelen
dat de begeleiding van jonge kinderen een specifieke
deskundigheid vereist, waarbij er aandacht is voor alle
ontwikkelingsfasen die het kind doormaakt
dat er nu kansen liggen om kindercentra voor 0 tot 6-jarigen te
gaan inrichten, waarbij samenwerking tussen alle partijen
(onderwijs, gemeente, kinderopvang en peuterspeelzalen)
onontbeerlijk is
dat de integratie van de huidige voorzieningen
(kinderdagopvang, peuterspeelzalen, onderbouw
basisonderwijs) ten goede komt aan alle kinderen en verdere
segregatie in de samenleving tegengaat
dat zij vanuit haar professionele ervaring met jonge kinderen
hierin duidelijke ideeën heeft en die met andere wil delen en
ambities wil waarmaken, niet vanuit de instituten maar in het
belang van het kind.
De visie van Kinderstad wordt in den lande onderschreven door
pedagogen en andere deskundigen. Deze reader verzamelt een
aantal bronnen die verwijzen naar de grenzen tussen spelen en
leren en de diverse indelingen van groepen jonge kinderen.
Op 12 oktober vindt er een expertmeeting plaats in Tilburg,
waarin Kinderstad de betrokkenen wil overtuigen van haar
visie. In deze reader is een aantal bijdragen van de sprekers en
hun initiatieven opgenomen. En u vindt meer informatie over
achtergronden, projecten in het buitenland en het project:
‘Kindercentra voor Zorg en Ontwikkeling: gemend werken doe
je zo’. Natuurlijk, er zijn ook andere keuzes mogelijk, maar wat
is het beste voor het kind?
Tilburg, 12 oktober 2006
Klein, Klein Kleutertje ........
3
Inhoudsopgave
1 Prof. dr. Sieneke Goorhuis-Brouwer ............................... 5
1.1 De Kleuterschool Moet Terug! ................................. 5
1.2 Peuters zijn nog niet toe aan de basisschool ............. 9
1.3 Peuters en kleuters zijn nog geen leerlingen, maar
persoonlijkheden in wording. ..........................................11
2 Prof. dr. Louis Tavecchio..............................................26
2.1 Uit Oratie bij aanvaarding van het ambt van bijzonder
hoogleraar ....................................................................26
2.2 ‘Een doordachte visie op kinderopvang ontbreekt’ ....29
2.3 GEEN OPVANG, MAAR OPVOEDING De emancipatie van
een uniek opvoedingsmilieu ............................................33
3 Voorbeelden uit het buitenland Ver van ons bed?............37
3.1 UK: Sure Start .....................................................39
4 Project Kindercentra Zorg en Ontwikkeling: gemengd
werken doe je zo: Het pedagogisch kookboek ......................43
4.1 Uitgangspunten....................................................45
4.2 Doelstelling van het project ...................................49
4.3 Methodiek en werkwijze ........................................50
4.4 Projectorganisatie.................................................53
4.5 Financiering .........................................................54
5 Initiatiefwetsvoorstel Mariette Hamer ............................55
6 Achtergronden............................................................62
6.1 Leeftijdsgroepen...................................................62
6.2 Taaltoets .............................................................64
6.3 Begeleiding bij het spel baat ..................................69
Klein, Klein Kleutertje ........
4

1 Prof. dr. Sieneke Goorhuis-Brouwer
1.1 De Kleuterschool Moet Terug!
Onze peuters en kleuters worden meegesleurd in de vaart der
volkeren.
We denken in producten die, mits we maar op tijd controleren
en verdelen, steeds maar beter worden. Ook onze peuters en
kleuters zijn producten geworden, waarvan we steeds meer
verwachten van onze kleuters en als ze niet aan ons ideale
plaatje voldoen, moet er dringend wat gebeuren.
Er is echter geen enkel bewijs dat compensatieprogramma’s
voor jonge kinderen nuttig zijn. Er is vaak wel onmiddellijk
effect, maar de voorsprong van kinderen met extra
ondersteuning is na twee jaar op de gewone kleuterschool
volledig weg.
De kleuterschool is kennelijk zo gek nog niet!
Exact 20 jaar na invoering van de basisschool zijn er genoeg
signalen die om een kritische heroverweging vragen.
De wens tot voorkomen en bestrijden van achterstanden leidt
er ook toe dat scholen de opdracht krijgen om rendement te
leveren. Door de overheid gestelde doelen dienen bereikt te
worden en scholen worden op hun output beoordeeld. Om vast
te stellen of een kind een mogelijke ontwikkelingsachterstand
heeft en om vast te stellen of een school wel voldoende
leeropbrengst biedt moet getoetst worden. Het toetsen van
jonge kinderen heeft hiermee een tweeledig doel. Enerzijds
wordt getoetst om te weten of een kind extra aandacht nodig
heeft, anderzijds wordt getoetst of de school wel een “goede”
school is. Dit lijkt een spagaat waaraan de kinderen onderdoor
kunnen gaan. Dit mede omdat de leerkrachten gespannen
raken over de doelen die ze moeten bereiken, met als gevolg
een negatief effect op de spontane interactie met het kind.
De medische wereld (o.a. kinderartsen, kinderneurologen en
kinderpsychiaters) en de psychologische- pedagogische
hulpverlening (logopedisten, pedagogen, adviesbureaus) zien
zich de laatste jaren steeds vaker geconfronteerd met kinderen
Klein, Klein Kleutertje ........
5
waarmee absoluut niets aan de hand is, maar waar- van
leerkrachten en ouders vinden dat het kind ‘ achter’ loopt.
Daarom wordt in dit congres de stelling verkend ‘De
kleuterschool moet terug’ . De kleuterschool immers was een
plek waarbij er juist veel aandacht was voor individuele
kinderen en hun ontwikkeling en waarbij kinderen worden
beoordeeld naar de ontwikkelingsfase waarin ze zitten. De
toenmalige kleuteropleiding en de kleuterjuffen waren hier ook
goed op toegerust, iets wat in de huidige basisschool wordt
gemist. Nederland neemt een eenzame positie in: In geen
enkel ander europees land is de kleuterschool afgeschaft.
Verschillende hoogleraren maar ook mensen uit de
onderwijspraktijk luiden in feite de noodklok. Dit
spraakmakende congres omvat voor- en tegenstanders van de
terugkeer van de kleuterschool en de organisatoren hopen dat
dit congres zal uitgroeien tot een groot landelijk debat. Het
congres is met name bedoeld voor directies en onderwijzers uit
de basisschool, pedagogen, jeugdartsen, logopedisten en
andere professionals, maar sluit de deuren niet voor een ieder
die het kleuteronderwijs een warm hart toedraagt.
Aan de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen,
mevrouw M.J.A. van der Hoeven
Postbus 16375
2500 BJ Den Haag
Amsterdam, 5 december 2005
Geachte mevrouw Van der Hoeven,
In 2005, twintig jaar na de invoering van de basisschool en de
opheffing van de kleuterschool, zijn/twee congressen
georganiseerd waarin aandacht werd gevraagd voor de positie
en identiteit van peuters en kleuters in het onderwijs.
In Groningen vond op 4 maart 2005 het congres "Dolgedraaid?
Mogen peuters nog peuteren en kleuters nog kleuteren?" plaats
en in Zwolle 25 november 2005 het congres "De kleuterschool
moet terug!" (De laatste titel was uitdrukkelijk bedoeld als
metafoor)
Klein, Klein Kleutertje ........
6

Deze congressen hebben meer dan duidelijk gemaakt dat
peuters, kleuters en leerkrachten op dit moment onder een te
grote druk staan. De indruk bestaat dat vanaf eind jaren vijftig
gaandeweg al het Nederlandse onderwijsbeleid in het teken van
het achterstandsbeleid is komen te staan met te grote belasting
van het vroege leren als gevolg. Een groot deel van de
moderne ouders, die natuurlijk niet willen dat hun kind
achterop raakt, sluit daarbij aan. Dit alles leidt ertoe dat aan
kinderen op steeds jongere leeftijd, steeds hogere eisen worden
gesteld. Kinderen worden getoetst om dreigende
onderwijsachterstanden zo snel mogelijk op te sporen en te
remediëren, maar ook en vooral worden kinderen getoetst om
scholen op hun rendement te beoordelen. Dit betekent dat de
nadruk ligt op wat kinderen nog niet kunnen in plaats van wat
kinderen al wel kunnen. Toetsen van kleuters is hoe dan ook
een precaire aangelegenheid omdat - zoals een van onze
experts het uitdrukt
- veel kleuters nog meer van zichzelf verschillen dan zij van
anderen verschillen. Voor de leerkrachten heeft dit toetsen een
negatief effect op de spontane interactie met het kind. Aan de
andere kant is ook de trend van het zogenoemde Nieuwe Leren
zichtbaar, dat ertoe neigt het onderwijsprobleem tot het
motivatieprobleem te reduceren en geen enkele druk op het
kind wil leggen. Onder professionals en onder ouders is die
groep groeiende.
Zowel het opjagen van jonge kinderen als het kinderen alles
zelf maar laten kiezen maakt brokken. Nodig is een gefundeerd
en genuanceerd inzicht in de kinderlijke ontwikkeling waardoor
het mogelijk wordt jonge kinderen voortdurend uit te dagen.
Het huidige onderwijs voor kleuters schiet wat dit betreft op
veel scholen tekort.
Op basis van de meningsvorming tijdens beide congressen
vragen wij u met klem het volgende te overwegen:
- Binnen de PABO's de specialisatie Het Jonge Kind te
versterken, zodat leerkrachten met gedegen kennis van de
vroegkinderlijke ontwikkeling leiding kunnen geven aan de
kleutergroepen.
- Verkleining van de kleuterklassen tot maximaal 20 leerlingen,
omdat kleuters het waard zijn om meer individuele aandacht te
krijgen.
Klein, Klein Kleutertje ........
7
- Het door de SBL (Stichting Beroepskwaliteit Leraren)
opgestelde leercompetenties- en bekwaamhedenprofiel
(competentieprofiel) leraar Basisonderwijs meer expliciet te
vertalen naar de "leraar jonge kind"
- Ruimte te geven voor scholing van professionals in de
onderbouw om studenten (stagiaires) en beginnende
leerkrachten vanuit een geëigend competentie profiel te
ondersteunen.
- De inspectie te scholen in vernieuwende onderwijsconcepten,
zoals het Ontwikkelingsgericht Onderwijs, waardoor zij deze op
hun merites kunnen beoordelen en zo de eenzijdig nadruk op
toetsen en scoren wegnemen.
Met vriendelijke groet,
Namens de initiatiefgroep 'De kleuterschool moet terug!'
(www.kleuterschoolterug.nl)
Prof.dr. S. Goorhuis-Brouwer
Orthopedagoog, UMCG, Rijks Universiteit Groningen
Dr. B. Levering
Pedagoog, Hoofdredacteur Pedagogiek in Praktijk Magazine
Lector Algemene Pedagogiek Fontys Hogescholen, Universiteit
Utrecht
... en ondertekenaars petitie (in bijlage)
In afschrift aan de Leden van de vaste commissie voor
Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen in de
Tweede Kamer
Klein, Klein Kleutertje ........
8

1.2 Peuters zijn nog niet toe aan de
basisschool
door S. Goorhuis-Brouwer
Peuters zitten in een andere fase dan kleuters. Driejarigen leren
uit zichzelf, ze hebben daarbij leerkracht noch school nodig.
Er staat een juichend bericht in de krant van woensdag 26 juli.
Driejarige peuters mogen van het ministerie van onderwijs vier
ochtenden in de week op proef naar de kleuterschool, zodat zij
meer uitgedaagd kunnen worden. Vanuit heel Nederland is er
veel belangstelling voor dit project dat in Deventer gaat
starten.
Wat is er toch aan de hand met het onderwijs in Nederland?
Peuters en kleuters moeten van alles leren, uitgedaagd door
een leerkracht. Pubers hebben geen leerkracht meer nodig, zij
mogen in het studiehuis geen kennis overgedragen krijgen,
maar moeten zelf op onderzoek uitgaan. De wereld op zijn kop!
Waarom springen zoveel mensen in de sloot waar de
onderwijskundige adviseurs ook al in zijn gesprongen?
Ik vraag me af waar de kennis is gebleven over de
ontwikkelingsfasen in het kinderleven. Woorden als ’peuteren’,
’kleuteren’ en ’puberen’ zijn er niet voor niets. Ze geven precies
aan in welke levens- en ontwikkelingsfase een kind zich
bevindt. Peuters leren het onderscheid tussen ’ik’ en ’anderen’.
Kleuters bevinden zich in een fase van een denkexplosie en
pubers zijn op zoek naar hun eigen identiteit en kennis van de
wereld. Iedere fase eist een specifieke pedagogische dan wel
didactische aanpak. Peuters en kleuters zijn slechts in
bescheiden mate gebaat bij een leerkracht, pubers zijn dat juist
in hoge mate.
Peuters groeien in in de sociale wereld. Weliswaar staan zijzelf
centraal in die wereld, maar de oriëntatie op anderen neemt
toe. Ze gaan verschillen tussen mensen ontdekken: hun oma
doet anders dan hun mama en in de peuterklas gelden andere
regels dan thuis. Ook krijgen ze oog voor de eigen aard van
voorwerpen: grootte, vorm, kleur. Alle waarnemingen worden
Klein, Klein Kleutertje ........
9
met de volwassenen gecommuniceerd: ’Ben jij zo groot?’, ’Ikke
ook groot’, ’Is die rood?’, etcetera.
Vanuit de sensomotoriek (bewegen, zien, luisteren, voelen en
proeven) doen peuters ervaringen op die ze verbaal uitwisselen
met hun ouders of verzorgers. De peuter zit in zijn eigen
studiehuis en de volwassene is Google die hem op alle vragen
antwoord geeft. Het is een individueel leerproces, dat vanzelf
gebeurt. Peuters dagen zichzelf uit. Ze hebben geen leerkracht
nodig, alleen een volgende volwassene. Taal, sociaalemotioneel
welbevinden, bewegen en denken ontwikkelen zich
in een maximale parallellie.
Het tempo van de ontwikkeling wordt bepaald door de peuter
zelf, op basis van rijping van het zenuwstelsel. Wat de peuter in
zijn ontwikkeling aan kennis opdoet wordt bepaald door de
informatie die ouders/verzorgers in het gesprek met de peuter
overdragen.
Kleuters zijn al een stap verder in hun ontwikkeling. Die zijn er
aan toe om ook dingen te doen die los staan van hun eigen
sensomotorische ervaringen. De leerkracht kan hen daartoe
uitdagen, al moet dat ook in een zekere balans zijn met het
vrije spel dat het kind zelf speelt. De kleuter staat met één
been in de kinderwereld en met het andere in de wereld van
het schoolkind. Pedagogische gezien betekent dit dat er voor
beide werelden ruimte moet zijn. De kinderen mogen (en
moeten) spelen, maar leren zich ook te concentreren op
werkjes. De kleuter verkeert niet meer in de egocentrische
wereld van de peuter, maar groeit via een fase van magisch
denken naar een logisch en concreet niveau van denken.
Bij kleuters gaat het om competentiegericht leren. Een
competentie is een interne bekwaamheid om extern gedrag te
vertonen dat voldoet aan een externe norm. De
kleutervermogens ten aanzien van sociaal-emotioneel
welbevinden, taal, denken en motoriek moeten maximaal
gestimuleerd worden, spelenderwijs, in interactie met de
leerkracht. Hierdoor kan het kind de lichamelijke en psychische
geschiktheid ontwikkelen om te voldoen aan de leereisen en de
sociale eisen die vanaf groep 3 gesteld worden.
Klein, Klein Kleutertje ........
10

Peuters bij kleuters in de klas zetten, is kinderen te vroeg bloot
stellen aan een leeromgeving waar ze, gezien hun biologische
ontwikkeling, nog niet aan toe zijn. Kleuters al als leerlingen
behandelen is ook geen goed idee. Er moet balans zijn tussen
spontaan en geleid spel. We moeten de wereld niet op zijn kop
willen zetten. Gun peuters en kleuters hun eigen individuele
studiehuis. Dan ontwikkelen ze competenties die ze nodig
hebben om later, zonder studiehuis, de kennis op te doen die
de school en de maatschappij van hen vraagt.
Prof. dr. Sieneke Goorhuis-Brouwer is
orthopedagoog/spraakpatholoog in het Universitair Medisch
Centrum Groningen.
Bron: Trouw: de Verdieping: 31-juli-2006
1.3 Peuters en kleuters zijn nog geen
leerlingen, maar persoonlijkheden in wording.
Prof. dr. Sieneke Goorhuis-Brouwer UMCG
1.3.1 INLEIDING
Er is iets aan de hand met het onderwijs in Nederland. Peuters
en kleuters moeten van alles leren uitgedaagd door een
leerkracht. Pubers hebben geen leerkracht meer nodig, zij
mogen in het studiehuis geen kennis overgedragen krijgen,
maar moeten zelf op onderzoek uitgaan. De wereld op zijn kop!
Waarom springen zoveel mensen in de sloot, waar de
onderwijskundige adviseurs ook al in zijn gesprongen? Waarom
willen we peuters en kleuters onderwijzen en pubers niet meer?
Waar is de kennis gebleven over de ontwikkelingsfasen in het
kinderleven? Woorden als “peuteren”, “kleuteren”en “puberen”
zijn er niet voor niets. Ze geven precies aan in welke levens- en
ontwikkelingsfase een kind zich bevindt. Peuters leren het
onderscheid tussen “ik” en “anderen”. Kleuters bevinden zich in
een fase van een denkexplosie en pubers zijn op zoek naar hun
eigen identiteit en kennis van de wereld. Iedere fase eist een
specifieke pedagogische dan wel didactische aanpak. Peuters en
kleuters zijn slechts in bescheiden mate gebaat bij een
Klein, Klein Kleutertje ........
11
leerkracht, pubers zijn dat in hoge mate! Peuters en kleuters
zijn nog geen leerlingen, maar persoonlijkheden in wording.
NATURE EN NURTURE
De vroegkinderlijke ontwikkeling is de resultante van de
interactieve processen tussen nature (rijping van het
zenuwstelsel) en nurture (stimulans van buitenaf)
Nature (rijping van het zenuwstelsel)
Het zenuwstelsel van kinderen is bij de geboorte nog niet af.
Het neemt zeker 6 jaar in beslag voordat de centrale structuren
uitgerijpt zijn. Bij de rijping van het zenuwstelsel speelt het
proces van de myelinisatie, de vorming van mergbekleding om
de zenuwen, waarschijnlijk een belangrijke rol. Vlak na de
geboorte zijn de zenuwbanen nog hoofdzakelijk
ongemyeliniseerd. Langzaamaan vindt het myelinisatieproces
plaats vanaf het hoofd naar beneden.
Toenemende myelinisatie houdt in dat het kind tot meer in
staat is, bijvoorbeeld het hoofd rechtop houden, zitten of
kruipen (Blows, 2003). Op basis van de mogelijkheden die het
kind heeft door een toenemende myelinisatie zal het ook
nieuwe ervaringen op doen. Bijvoorbeeld:
Tussen de 2 en de 4 maanden wordt de motoriek van de
arm en de hand steviger en krijgt het kind er ook controle
over. Daardoor kan het dingen gaan pakken. Wanneer
kinderen dingen pakken, kijken ze ernaar en komt de ooghand
coördinatie op gang.
Een goede oog-hand coördinatie geeft kinderen vervolgens kijk-
en bewegingservaringen, waardoor ze gaan nadenken over het
effect van hun handelingen. Dit leidt ertoe dat kinderen tussen
7 en 8 maanden al kunnen handelen vanuit een oorzaakgevolg
strategie, bijvoorbeeld aan een touwtje trekken
waardoor een mobile in beweging komt.
Toenemende myelinisatie verklaart de fasegewijze ontwikkeling
bij jonge kinderen .
De vaardigheden die een kind ontwikkelt zijn in ieder stadium
anders, afhankelijk van de mogelijkheden met betrekking tot
zien, horen, bewegen, voelen en proeven (de sensomotoriek),
zie tabel 1.
Klein, Klein Kleutertje ........
12

Tabel 1. Overzicht van stadia in het ontwikkelingspatroon.
Jaar Sociale
ontwikkeling
0-2 Hechting
Communicatie
zoeken
2-4 Grenzen zoeken
Kennis van sociale
regels
4-7 Aan verwachtingen
proberen te
voldoen
Wisselend
ego/sociocentrisch
Wisselende
aandachtspan
7-
11
11-
18
Spelregels
accepteren
Sociocentrisch
Aandacht vast
kunnen houden
Groepsvorming
Ontwikkeling eigen
identiteit
Klein, Klein Kleutertje ........
Motoriek Denkstrategieën Taalontwikkeling
Zitten, kruipen,
lopen
Rennen, fietsen
op een driewieler,
op de tenen lopen
Huppelen,
hinkelen, fietsen
Vloeiende grove
en fijne motoriek
Vloeiende grove
en fijne motoriek
13
Sensomotorisch Brabbelen
1- woorduitingen
Preconceptueel Van 2woorduitingen
naar
5 woorduitingen.
50-75%
verstaanbaar
Intuïtief
Magisch
> 5 woorduitingen
enkelvoudige
zinnen
samengestelde
zinnen
>75%
verstaanbaar
Concreet Zich adequaat
uitdrukken in goed
opgebouwde
zinnen
Concreet en
abstract
Adequate
uitdrukkingsvaardi
gheid
Genetische factoren kunnen ervoor zorgen dat bepaalde
vaardigheden eerder of later worden bereikt. Zodoende wordt
kinderlijke ontwikkeling ook gekenmerkt door variatie. Niet alle
kinderen doen alles precies op dezelfde tijd. Bijvoorbeeld,
omrollen kan geplaatst worden tussen 3 en 7 maanden, lopen
tussen 10 en 20 maanden en het uitspreken van de eerste
woordjes tussen 9 en 18 maanden.
Stimulans van buitenaf: nurture
Naast myelinisatie speelt bij de ontwikkeling de
hersenprikkeling door stimulans van buitenaf ook een
belangrijke rol. Hierdoor gaan hersencellen (neuronen)
verbindingen met elkaar aan. Die verbindingen worden
synapsen genoemd. De synapsen worden gerangschikt in
neurale netwerken en uiteindelijk ontstaat een mentale atlas.
Er worden netwerken opgebouwd voor verschillende
vaardigheden, bijvoorbeeld voor het begrijpen en produceren
van taal (zie figuur 1).
Het bijzondere van de opbouw van de mentale taalatlas is dat
de atlas taalspecifiek is. Iedere wereldburger maakt wel
dezelfde hersenstructuren actief voor taal, maar de kennis die
daar opgeborgen wordt is afhankelijk van de talige opvoeding
die men krijgt.
Figuur 1 Mentale atlas voor taal, opgebouwd tussen 0 en 7
jaar
De gebieden 1,2 en 3 vormen gezamenlijk het vermogen tot
het begrijpen van de taal (klankherkenning, woordherkenning
en zinsbegrip). De gebieden 4,5 en 6 vormen gezamenlijk het
vermogen tot het produceren van taal (klankvorming,
woordvorming en zinsvorming)
In het eerste levensjaar start de ontwikkeling van de
klankherkenning (1) en klankproductie (4).
De ontwikkeling van de auditieve waarneming, waardoor ook de
klankherkenning mogelijk wordt, start direct bij de geboorte en
al vanaf zes maanden zijn kinderen in staat taalspecifieke
klankpatronen en intonatiekarakteristieken te herkennen. Deze
worden vervolgens opgeslagen in het auditieve geheugen.
De klankproductie volgt deze auditieve ontwikkeling. Vanaf
ongeveer zes maanden verandert het universele brabbelen (dat
door de motorische ontwikkeling wordt bepaald) richting
taalspecifiek brabbelen. Rond de leeftijd van zes jaar kan een
kind alle klanken van de moedertaal goed uitspreken. Er is dan
een articulatiebasis ontstaan die verankerd ligt op de
Klein, Klein Kleutertje ........
14

hersenschors. Met recht kan men dan van een tongval spreken:
de tongbewegingen hebben de auditieve ontwikkeling gevolgd.
In het tweede levensjaar start de ontwikkeling van een
woordgeheugen(2) en de woordproductie (5)
Door naar taal te luisteren ontdekken kinderen rond de eerste
verjaardag dat bepaalde klankcombinaties betekenis dragen.
Vanaf dat moment gaat het kind een woordenboek opbouwen,
tenminste wanneer de ouders voorwerpen en situaties voor hun
kind benoemen. Dit woordenboek is voor ieder kind anders
gevuld, afhankelijk van het taalaanbod. Niet ieder kind zal
“tractor” of “amen” in het woordenboek opslaan, en ook niet
ieder kind “tapas” en “sherry”.
Wanneer de woordenschat zich op gaat bouwen, gaan kinderen
ook zelf woorden vormen (gemiddeld tussen 13 en 18
maanden). Omdat de klankontwikkeling doorgaat tot zes jaar,
zullen de eerste woorden per definitie krom worden
uitgesproken: taat voor paard en ham voor boterham.
In het derde levensjaar start de ontwikkeling van het
zinsbegrip(3) en de zinsproductie (6).
De herkenning van de zinsstructuren neemt meestal rond de
tweede verjaardag een aanvang, waarna het zelf formuleren
van zinnen gemiddeld tussen twee en twee- en- een- half jaar
begint. Eerst komen de tweewoord-zinnen ( papa auto, mij
boek). Rond de derde verjaardag komen de drie- tot vijfwoordzinnen
, waarna in groep 1 en 2 het taalgebruik langzaam
groeit naar volledige en grammaticaal goed opgebouwde
zinnen.
Het hele taalsysteem ontwikkelt zich tussen 0 en 7 jaar.
Wanneer de kinderen goed kunnen horen en kunnen onthouden
(een normaal leervermogen hebben), zullen ze hun taalkennis
opbouwen aan de hand van de input die ze van de ouders
krijgen. De motorische ontwikkeling bepaalt daarnaast de
snelheid van de uitspraakontwikkeling. Het taalsysteem dat zich
in de eerste zeven jaar op de beschreven manier opbouwt in
het neurale systeem wordt de moedertaal genoemd. Voor
kinderen is het ook heel goed mogelijk om twee moedertalen te
leren. De hersenen van jonge kinderen, kinderen in de leeftijd
Klein, Klein Kleutertje ........
15
van nul tot zeven jaar, zijn zo open voor het opslaan van
informatie, dat het niet uitmaakt of er één of twee taalsystemen
worden opgebouwd.
Kinderen die voor hun zevende jaar tweetalig zijn
opgevoed vertonen overlappende corticale activiteit voor
beide talen, terwijl dit niet opgaat voor kinderen die later
tweetalig zijn opgevoed (Neville & Bavelier, 1998)
Voor een tweetalige opvoeding geldt hetzelfde als voor een
eentalige opvoeding. Het ontwikkelt zich door samen te kijken,
luisteren, praten, rijmen, zingen, voor te lezen en uitleggen.
1.3.2 ONTWIKKELING EN BEGELEIDING
Het is de kunst om voor jonge kinderen een goede balans aan
te brengen tussen stimuleren en laten geworden. Zoals er
netwerken voor taal worden opgebouwd, worden er ook
netwerken opgebouwd voor de visuele waarneming, voor de
motoriek, de emotionele sensaties etc., zie figuur 2
(overgenomen uit: A.R. Luria. The Working Brain, 1973).
Figuur 2. Opbouw van de mentale atlas.
Klein, Klein Kleutertje ........
16

De inhoud van de neurologische netwerken is afhankelijk van
de soort stimulans vanuit de omgeving.
Wanneer de omgeving stimulans biedt die bij de
ontwikkelingsfase past ontvouwt zich de persoonlijkheid van
het kind, De rijping van het centrale zenuwstelsel bepaalt of
hersencellen te prikkelen zijn voor een bepaalde activiteit of
vaardigheid. Stimulans van buitenaf bepaalt of die vaardigheid
ook wordt geleerd. Pas wanneer een kind op basis van rijping
toe is aan lopen, spreken, zindelijk worden, motorisch spel,
fantasiespel etc. zal het profiteren van een omgeving die deze
processen stimuleert. Bijvoorbeeld:
Lucie is 17 maanden oud. Het is een zeer aanwezig
dametje dat zelf wel bepaalt wat ze wel en niet wil. Haar
ouders zetten haar regelmatig op haar voetjes en trachten
haar aan het lopen te krijgen. Geen kans: steeds gaat ze
onmiddellijk op haar knieën en “loop”t op die manier
verder. Als ze 20 maanden oud is staat ze opeens: “kijk”
roept ze triomfantelijk en loopt ervan door.
Er kunnen in de eerste zes jaar heel veel synapsen worden
aangemaakt, maar ook weer verloren gaan. Alleen de synapsen
in de neurale netwerken die steeds opnieuw gebruikt worden
zullen overleven.
Wat echter vooral belangrijk is, is - dat van het kind uit - de
mentale atlas spelenderwijs en spontaan tot stand komt, zie
tabel 2.
Tabel 2 Fasegewijze ontwikkeling en voorwaarden daartoe.
Jaar Bevorderen van
Sociale ontwikkeling
0-2 Ritme en regelmaat in
de omgang van
vertroetelen en
verzorgen
2-4 Consequente aanpak:
duidelijke verboden
Verschillen afspraken
thuis/niet thuis
Imitatiespel
Klein, Klein Kleutertje ........
Bevorderen van
de Motoriek
Bewegingsspelletj
es
17
Bevorderen van
Denkstrategiën
Bewegings-, kijk- en
luisterspelletjes
Bewegingsspel Bewegingsspel
Imitatiespel
Gesprekken met
ouders waarin uitleg
over waarnemingen
Bevorderen
van de Taal
Kijk- en
luisterspelletj
es
Voorlezen,
rijmen en
zingen.
Uitleggen
4-7 Consequente aanpak
Overdracht waarden en
normen
Ingroeien in
groepsgebeuren (groep
1 en 2).
7-11 Zich houden aan
spelregels
Wereldoriëntatie
11-18 Eigen maken van
waarden en normen
Klein, Klein Kleutertje ........
Bewegingsspel. Bewegingsspel
Lichamelijke
oefeningen
18
Imitatiespel
Fantasiespel
Gesprekken met
opvoeders over
waarnemingen
Waarnemingsoefening
en Rekenen
Redeneren
Voorlezen,
rijmen,
zingen.
Uitleggen
Leren lezen
en schrijven
Sport Kennisoverdracht Vreemde
talenonderwij
s
Literatuur
PEUTERS
Peuters groeien in in de sociale wereld en worden
geconfronteerd met waarden en normen.. Weliswaar staan
zijzelf centraal in die wereld ( ze zijn nog egocentrisch), maar
de oriëntatie op anderen groeit. Ze gaan verschillen tussen
mensen ontdekken: oma doet anders dan mama en op de
peuterklas gelden andere regels dan thuis .Ook krijgen ze oog
voor de eigen aard van voorwerpen: grootte, vorm, kleur. Alle
waarnemingen worden met de volwassenen gecommuniceerd.:
“Ben jij zo groot?”, “Ikke ook groot”, “Is die rood?” etc.
Vanuit de sensomotoriek (bewegen, zien, luisteren, voelen en
proeven) doen peuters ervaringen op die ze verbaal uitwisselen
met hun ouders of verzorgers. De peuter zit in zijn eigen
studiehuis en de volwassene is Google die hem op alle vragen
antwoord geeft. Het is een individueel leerproces, dat vanzelf
gebeurt. Peuters dagen zichzelf uit! Ze hebben geen leerkracht
nodig, alleen een volgende volwassene. Taal, sociaalemotioneel
welbevinden, bewegen en denken ontwikkelen zich
in een maximale parallellie. Het tempo van de ontwikkeling
wordt bepaald door de peuter zelf, op basis van rijping van het
zenuwstelsel. Wat de peuter in zijn ontwikkeling aan kennis
opdoet wordt bepaald door de informatie die ouders/verzorgers
in het gesprek met de peuter overdragen. Dit geldt ook voor
waarden en normen

Waarden en normen worden vaak in één adem genoemd, maar
toch zijn er essentiële verschillen. Een waarde geeft een
uitgangspunt aan van waaruit men leeft, bijvoorbeeld respect
hebben voor anderen, eerlijk delen, medeleven, trouw. Normen
bepalen de dagelijkse omgangsvorm, bijvoorbeeld beleefd zijn,
niet jokken, meehelpen
De regels van het gezin worden door de ouders in woord en
daad bijgebracht, waardoor het geweten van het kind ontwaakt
en dat uiteindelijk (in de puberteit) leidt tot een innerlijk
normenstelsel. Bij jonge kinderen is het geweten nog sterk
afhankelijk van de mening van hun ouders. De betekenis die
jonge kinderen hechten aan de goedkeuring of afkeuring van
hun ouders bepaalt of ze wel of niet iets uitvoeren. Wanneer en
peuter een ondeugend spelletje begint kan het voorkomen dat
hij de ouderlijke terechtwijzing zelf al onder woorden brengt:
“Mag je niet aankomen hoor!”. Ook kan de peuter via zijn spel
laten merken dat hij bepaalde opvattingen van zijn ouders
heeft meegekregen: “Stoute beer, je mag niet bijten”.Peuters
vragen veelal nog niet naar de achterliggende gedachte van
iets wat niet mag. Als papa of mama boos wordt is dat de reden
om iets niet te doen.
KLEUTERS
Kleuters zijn al een stap verder in hun ontwikkeling. Die zijn er
aan toe om ook al dingen te doen die los staan van hun eigen
sensomotorische ervaringen. Het kind gaat onderscheid maken
tussen wat bij de eigen persoon hoort en wat bij anderen hoort.
Hierdoor kan het kind nadenken over zichzelf en over de
situatie waarin het verkeert. Ze creëren daarmee hun eigen
denk- en belevingswereld en vanuit die wereld vindt, mede
door de reactie van de ouders hierop, de
persoonlijkheidsontwikkeling plaats.
Het denken blijft in eerste instantie nog wel prelogisch: de
werkelijkheid wordt opgenomen in de eigen activiteiten van het
kind en wordt geconstrueerd naar eigen model. Bijvoorbeeld:
als de zon in het water zakt krijgen de vissen het warm of als je
groeit, wie duwt je dan?.
Daarnaast willen ze ook begrijpen wat ze zien en wat ze denken
en worden de waarom en waartoe vragen belangrijk Het stellen
van vragen, en daar ook antwoord op krijgen, draagt bij aan de
Klein, Klein Kleutertje ........
19
kennis van de wereld, maar ook aan de denkontwikkeling.
Soms is het voor volwassenen wel een beetje moeilijk om het
juiste antwoord te geven, bijvoorbeeld: Wat zijn hersens?
(antwoord: die zitten in je hoofd); Wat moet je daar mee doen?
(antwoord: denken); Waarom zit het onder je haar? (antwoord:
dat is lekker warm); Kunnen mensen die kaal zijn niet denken?
(tja, wat moet er nu nog gezegd worden?)
Alle vragen naar betekenissen, oorzaken, gevolgen en redenen
van bestaan leveren het kind informatie op. Deze informatie
moet verwerkt worden. Niet alles wordt meteen begrepen en
vaak worden ook conclusies getrokken die voor de volwassenen
niet logisch zijn: Een engel woont in Engeland; Ik kan niet
verdrinken, want ik houd mijn mond dicht.
De oriëntatie op de omgeving betekent nog niet dat de dingen
die kinderen zien op dezelfde manier worden geïnterpreteerd
als door volwassenen Het denken is daartoe nog onvoldoende
ontwikkeld. Kinderen denken van uit zichzelf. De wereld wordt
nog subjectief beschouwd, er is nog geen objectieve logica: Een
bed dat in een andere kamer wordt gezet, is een ander bed;
een werkje dat het eerste af is, is het gemakkelijkst; een auto
die het eerste aankomt is het snelst, ongeacht de afgelegde
afstand.
In het denken van kinderen kunnen dieren ook praten en
denken en kunnen dingen in de omgeving bezield zijn. Paul van
Ostaijen heeft dit prachtig uitgedrukt in het gedicht:
Marc groet ’s morgens de dingen:
Dag ventje met de fiets op de vaas met de bloem, ploem
ploem,
dag stoel naast de tafel,
dag brood op de tafel,
dag visserke vis met de pijp…
en dag visserke vis met de pet…
pet en pijp…
van het visserke vis… , goeiendag,
daa-ag vis,
dag lieve vis,
dag klein visselijn mijn.
Klein, Klein Kleutertje ........
20

Wat betreft de waarden en normen gaan kleuters naar de
achterliggende gedachte vragen: “Waarom mag dat niet?”,
waarop de ouder dan kan antwoorden: “omdat dat gevaarlijk
is”. Bij een volgende gelegenheid kan het kind dan zeggen :
“Mag niet hè?, gevaarlijk!”
Hoewel kinderen leren dat bepaalde dingen niet mogen of juist
moeten, zullen ze zich er toch niet altijd aanhouden. Het is
sterker dan zijzelf. Wanneer een vriendje iets van je afpakt, sla
je toch terug.; wanneer je een stukje koek ziet liggen eet je het
toch op.
Wanneer kinderen op hun verkeerde gedrag worden
aangesproken, kunnen ze in eerste instantie erg afwijzend
reageren: ”ja, maar juf, hij begon!”; “die heb ik niet opgegeten
dat heeft de hond gedaan”.
Deze reactie is te verklaren vanuit het morele besef dat het
kind weet dat het niet goed is wat er gebeurd is en dat hij dus
eigenlijk een standje verdient. Annie M.G. Schmidt heeft in het
gedicht : Ik ben lekker stout” op onnavolgbare wijze uitgedrukt
hoe bij kleuters het besef van hoe hoort het eigenlijk? zich
ontwikkelt en tegelijkertijd ook een spanning kan oproepen (“ik
wil niet meer, ik wil niet meer, ik wil geen handjes geven, ik wil
niet zeggen elke keer, jawel mevrouw, ja wel meneer…”).
Het onderscheid leren tussen goed en kwaad of lief en stout
kan ook bevorderd worden door het voorlezen van sprookjes of
door het voorlezen van verhalen uit de kinderbijbel. Ze geven
aanleiding om na te denken over allerlei levensvragen.
VERSCHILLEN TUSSEN PEUTERS, KLEUTERS EN
SCHOOLKINDEREN
Bij peuters en kleuters gaat het om competentie gericht leren.
Een competentie is een interne bekwaamheid om extern gedrag
te vertonen dat voldoet aan een externe norm. De peuter- en
kleutervermogens ten aanzien van sociaal-emotioneel
welbevinden, taal, denken en motoriek moeten maximaal
gestimuleerd worden, spelenderwijs, in interactie met de
ouders, verzorgers en leerkracht. Hierdoor kan het kind de
lichamelijke en psychische geschiktheid ontwikkelen om aan de
leereisen en de sociale eisen die vanaf groep 3 gesteld worden
te voldoen.
Klein, Klein Kleutertje ........
21
De peuter- en kleutertijd brengen het drijfvermogen aan
waarop het kind de schoolse vaardigheden moet gaan leren.
Motoriek ontwikkelt zich door te bewegen. Taal en denken
ontwikkelen zich door te converseren en vanuit het spel van het
kind waarop de volwassene reflecteert. In de vroegkinderlijke
ontwikkeling zijn er bij dezelfde stimulans van buitenaf grote
tempoverschillen tussen kinderen, bepaald door rijping van het
zenuwstelsel en genetische factoren.
De spreiding voor de taalontwikkeling valt bijvoorbeeld af te
lezen uit figuur 3 waarin is weergegeven wanneer 10%, 50%
en 90% van de kinderen een bepaalde mijlpaal in de
taalontwikkeling beheerst. Mijlpalen geven stadia aan in het
normale taalverwervingsproces. De eerste woordjes komen
tussen 9 en 18 maanden en een duidelijke uitspraak wordt
bereikt tussen 5 en 7 jaar.
Figuur 1. Mijlpalen in de taalontwikkeling gerelateerd aan de
leeftijd.
Klein, Klein Kleutertje ........
22

1.begrijpt opdrachtjes met twee woorden,
2. kan één of meer lichaamsdelen aanwijzen;
3. zegt ongeveer 10 woordjes;
4. begrijpt zinnetjes met drie woorden;
5. kan twee woordjes combineren;
6. maakt zinnetjes met drie worden;
7 maakt zinnetjes met vier worden;
8. ongeveer de helft verstaanbaar;
9. enkelvoudige zinnetjes . 4 woorden;.
10. vertelt spontaan een verhaaltje;
11. kan een verhaaltje navertellen aan de hand van plaatjes;
12. ongeveer drie kwart verstaanbaar;
13. lange , ook samengestelde zinnen;
(14. bijna alles te verstaan – niet in deze figuur).
Extra activiteiten om het kind in een versnelling te brengen
helpen vaak niet. De effecten van VVE zijn tot op heden ook
nog onvoldoende aangetoond.
Driessen & Doesborgh (2003): Wanneer er rekening wordt
gehouden met sociaal-etnische achtergrondenkenmerken van
leerlingen van groep 2 zijn er nauwelijks of geen verschillen
tussen kinderen die wel en niet aan VVE activiteiten hebben
deelgenomen. Eerder was dit ook al geconstateerd door
Eldering (2002). Eleveld (2005) toonde aan dat de training van
fonologische vaardigheden bij kleuters in groep 1 niet
effectiever is ( of even ineffectief) dan bij kleuters in groep 2:
bij beide groepen kinderen leidde het niet tot verbetering van
leesgerelateerde vaardigheden in groep 3.
Kortom, kleuters hebben geen specifieke training nodig, maar
zijn gebaat bij een omgeving waar ze uitgedaagd worden om
zichzelf te oefenen. Ingaan op vragen is ook van het
allergrootste belang. Door vragen te stellen en daar antwoord
op te krijgen, worden kinderen uitgeleid van hun eigen
subjectieve en ook magische denkwereld naar een wereld met
een meer objectieve logica. Daarom moeten we er serieus mee
omgaan. Dit is niet in programma’s te vatten.
Naast de taal die kinderen leren spreken is de sociale
ontwikkeling, met daaraan gekoppeld de kennismaking met
Klein, Klein Kleutertje ........
23
waarden en normen, eigenlijk het enige dat volledig van
buitenaf kan worden aangebracht. Laten we de sociale vorming
in deze periode dan ook belangrijker vinden dan de cognitieve.
De sociaal-emotionele ontwikkeling start vanuit de
mogelijkheid tot hechting.
Het is belangrijk dat kinderen zich met één of meerdere
volwassenen verbonden kunnen voelen. Door de liefde die zij
ervaren, de zorg die ze krijgen en de manier waarop ze
toegesproken worden (toon en luidheid) raken ze vertrouwd
met een bepaalde manier van omgang en met bepaalde
personen. Vooral de kwaliteit van de relatie tussen kind en
volwassene is van groot belang. De kwaliteit wordt bepaald
door de geborgenheid, de warmte en de één-op-één interacties
met een vaste vertrouwde betrokken verzorgers. Ook zijn
duidelijke regels van belang: wat mag wel en niet? Op basis
van een goede hechting voelen kinderen zich geborgen en
durven ze de wereld te gaan ontdekken. Ze doen dit dan vanuit
vertrouwen. Naast de ouders spelen de crèche-, peuter- en
kleuterleidsters een belangrijke rol in het hechtingsproces.
Bovendien leert het kind verschil tussen thuis en niet-thuis en
worden verschillende sociale ervaringen opgedaan.
Vroege emotionele en sociale ervaringen blijken een neurale
neerslag te hebben in het lymbische systeem dat centraal, diep
in de hersenen ligt. Daarom zijn deze vroege ervaringen ook in
hoge mate bepalend voor de uiteindelijke persoonsvorming. Dit
geldt zowel voor positieve als voor negatieve ervaringen.
Bijvoorbeeld bij affectieve verwaarlozing of misbruik op jonge
leeftijd wordt de totale persoonlijkheid geschaad.
We moeten ons op basis hiervan ook realiseren dat kinderen,
die al vroeg te horen krijgen dat ze een achterstand hebben, uit
een verkeerd milieu komen, niet goed genoeg zijn, extra
aandacht nodig hebben, wel eens hele onzekere en faalangstige
mensen zouden kunnen worden. In de cognitieve beoordeling
wordt door jonge kinderen ook een moreel oordeel gevoeld.
De sociaal-emotionele ontwikkeling kan niet geleerd worden,
maar wordt afgeleid, door het kind zelf, vanuit de pedagogische
omgang. Het geven van houvast in de omgang en de
bevestiging van het bestaan van het kind zijn hierbij bepalend.
Klein, Klein Kleutertje ........
24

Een kind dat na het opknappen van een klein karweitje stralend
tegen de juf kan zeggen: “Jij bent zeker wel blij dat ik er ben”
is een eind op de goede weg.
1.3.3 CONCLUSIE
Peuters en kleuters leren spontaan. Bij een zelfde stimulans
van buiten zijn er grote tempoverschillen in de ontwikkeling die
worden bepaald door de rijping van het zenuwstelsel.
Extra stimulans brengt kinderen meestal niet in een versnelling.
De invloed die ouders en leerkrachten hebben betreffen alleen
de taal die wordt gesproken en de overdracht van waarden en
normen.
Vanaf groep 3 kan worden geleerd. Tot en met de puberteit is
de overdracht van kennis van groot belang. Leerkrachten
spelen daarbij een cruciale rol.
LITERATUUR
Blows, W.T. (2003). Child brain development. Nursing Times 99
(17), 28-31.
Goorhuis-Brouwer, S.M. (2005). Een stevig fundament. Over de
vroegkinderlijke ontwikkeling en opvoeding, met een extra
accent op de taalontwikkeling. Utrecht, De Tijdstroom.
Goorhuis-Brouwer, Sieneke & Bas Levering (red.) (2006).
Dolgedraaid. Mogen peuters nog peuteren en kleuters nog
kleuteren? Amsterdam, SWP.
Luria, A.R. (973). The working Brain., London, Penquin.
Neville, H.L. & Bavelier, D. (1998). Neural organization and
plasticity of language. Current opinion in Neurobiology 8, 254-
258.
Klein, Klein Kleutertje ........
25
2 Prof. dr. Louis Tavecchio
2.1 Uit Oratie bij aanvaarding van het ambt
van bijzonder hoogleraar
Trends en nieuwe ontwikkelingen
Veel landen in Europa worstelen nog steeds met het creëren
van een coherent systeem voor kinderopvang, waarin de
verschillende voorzieningen voor kinderen op elkaar en op het
onderwijs afgestemd zijn. In Nederland ontwikkelt zich een
trend naar verdergaande samenwerking tussen kinderopvang-
en onderwijsvoorzieningen. Daarbij lijken (educatieve) doelen
uit het onderwijs vaak het uitgangspunt voor samenwerking te
vormen en voor een belangrijk deel de agenda te bepalen.
Peuterspeelzalen krijgen via de Voor- en Vroegschoolse
Educatie (VVE) steeds meer banden met het Onderwijs. Alle
kinderen moeten optimale ontwikkelingsmogelijkheden krijgen
en goed voorbereid naar school gaan. Vooral kinderen met een
(onderwijs)achterstand kunnen zo ‘bijgespijkerd’ worden;
kindercentra zouden met hun aanbod kunnen anticiperen op
het (cognitieve) ontwikkelingsniveau van 4-jarigen in groep 1
van de basisschool. Onderwijsinstellingen, pedagogische centra
en onderwijsbegeleidingsdiensten spelen hierop in en
ontwikkelen programma’s voor de voorschoolse periode.
Kortom, de kinderopvang (mede) als context van
achterstandsbestrijding en voorschoolse stimulering, waar het
kind spelenderwijs ‘schoolrijp’ wordt gemaakt. Ook buiten- en
naschoolse opvangcentra verkennen samen met basisscholen
de mogelijkheden tot onderlinge afstemming en samenwerking
in het kader van een geïntegreerd aanbod van onderwijs-,
culturele- en vrijetijdsvoorzieningen. Hier is een populaire
variant bekend geworden onder de naam ‘Brede School’.
Binnen de kinderopvang bestaat de nodige scepsis ten aanzien
van deze ontwikkelingen. Door een groot accent op cognitieve
ontwikkeling zou de kinderopvang te veel het aureool van early
childhood education krijgen en zou het spelend leren dat
kenmerkend is voor kindercentra – en vooral de daar
Klein, Klein Kleutertje ........
26

aanwezige gerichtheid op sociale en emotionele aspecten van
de ontwikkeling – in de verdrukking kunnen komen.
Leseman (2002, p. 25) merkt op dat effecten van voor- en
vroegschoolse centrumprogramma’s als Kaleidoscoop en
Piramide op uitkomsten in het cognitieve en taaldomein, onder
bepaalde uitvoeringscondities, medium tot sterk kunnen zijn.
Tegelijkertijd blijkt uit recent Nederlands onderzoek dat de
effecten op de sociaal-emotionele ontwikkeling zwak tot
verwaarloosbaar zijn. Als mogelijke oorzaak noemt hij een
gebrek aan eenduidigheid van het begrip ‘sociaal-emotionele
ontwikkeling’ en daaraan verwante begrippen als empathie,
sociale competentie,werkhouding, zelfregulatie, zelfvertrouwen
e.d., die lastig te operationaliseren zijn. Een andere mogelijke
oorzaak, aldus Leseman, is de aard van voor- en vroegschoolse
programma’s zelf, met hun dominante oriëntatie op cognitieve
doelen (cursivering van mij, L.T.). Ik ben, dat spreekt voor
zich, geen tegenstander van voorschoolse
stimuleringsprogramma’s gericht op het voorkomen of opheffen
van ontwikkelingsachterstanden. Dat geldt voor ‘Instapje’,
‘Opstapje’, ‘Opstapje opnieuw’ (overigens ook hier zijn de
vaders, alweer,de grote afwezigen!). En dat geldt evenzeer
voor Kaleidoscoop of Piramide. Maar het zijn inderdaad op de
eerste plaats programma’s voor cognitieve en taalontwikkeling,
uit te voeren op de peuterspeelzaal als ‘overgangsmilieu’ tussen
consultatiebureau en basisschool. Ik zou het echter als een
reuzenstap voorwaarts beschouwen wanneer de sociaalemotionele
ontwikkeling en de sociale competentie nu eens als
belangrijke, wie weet belangrijkste doelstellingen zouden
worden geformuleerd, vanuit de erkenning en het inzicht dat
het om meer zou kunnen gaan dan alleen
onderwijsachterstand, wellicht om een veel bredere
ontwikkelingsachterstand.
We kunnen dan bijvoorbeeld denken aan achterstand in sociaalemotioneel
gedrag, waarbij het gaat om elementaire zaken als:
hoe gedraag je je in een groepscontext, kun je even op je
stoeltje blijven zitten en luisteren naar de juf, kun je
samenwerken met andere kinderen (vgl. van Tuijl, 2001). Ik
pleit er dan ook voor het accent binnen de bestaande methoden
te verleggen naar brede ontwikkelingsdoelen, ofwel sociale en
sociaal-emotionele, naast cognitieve, in een nevengeschikte en
Klein, Klein Kleutertje ........
27
niet in een ondergeschikte positie (in de trant van: ‘ja hoor,
daar doen we ook wat aan’).
En, ten slotte, waar gedurende al die jaren de pedagogische
aspecten van de voorschoolse kinderopvang alle aandacht
hebben opgeëist, is het nu de beurt aan de buitenschoolse en
de naschoolse opvang. Kinderen worden nu eenmaal ook ouder
dan 4 jaar en de pedagogische reflectie op hetgeen we ze dan
na schooltijd te bieden hebben, heeft te lang op zich laten
wachten. Misschien moeten we daarvoor te rade gaan bij de
‘fritidspedagogen’ van de buitenschoolse opvang – veelal
aangeduid als ‘Fritids Klubb’ – in Zweden, en natuurlijk moeten
we de deskundigen in eigen land ook niet vergeten (Meijvogel,
1996; Schreuder & Meijvogel, 1998).Ook elders zijn aanzetten
te bespeuren tot serieus, fundamenteel onderzoek (Pettit e.a.,
1997; Belle, 1999).
Of het nu voorschoolse of buitenschoolse opvang betreft, het
formuleren en realiseren van kindgerichte doelen, zoals het
bieden van een veilige en warme omgeving, het bevorderen
van de persoonlijke en sociale competentie en het aanbieden
van stimulerende ervaringen (vgl. Riksen-Walraven, 2000)
dient centraal te (blijven) staan. Het uitwerken van de daaraan
inherente opvoedkundige inhoud is een geweldige klus die nog
grotendeels geklaard moet worden. Met andere woorden: hier
ligt bij uitstek een sleutelrol voor de pedagogiek, als
fundamentele discipline én als toegepaste
(handelings)wetenschap.
Als publicatie is de oratie niet meer verkrijgbaar, maar is wel te
downloaden via
http://www.aup.nl/do.php?a=show_visitor_book&isbn=905629
2498
Klein, Klein Kleutertje ........
28

2.2 ‘Een doordachte visie op kinderopvang
ontbreekt’
‘Kinderopvang in Nederland is vlees noch vis in
pedagogische zin,’ vindt Louis Tavecchio, hoogleraar
kinderopvang. De opleiding van leidsters moet verbeterd
worden. Daarnaast moeten vrouwen het voortouw nemen
om de opvoedingscultuur te veranderen. ‘Als zij zich daar
niet voor inzetten, zal niemand anders dat doen.’
door Carolien Stam
‘We weten in Nederland niet wat we met kinderopvang aan
moeten,’ meent hoogleraar kinderopvang Louis Tavecchio. ‘We
vinden eigenlijk dat kinderen bij moeder thuis het beste zijn
ondergebracht. Het politieke beleid is halfslachtig; wel vrouwen
naar de arbeidsmarkt lokken, maar we gaan het niet hebben
over de pedagogische kwaliteit van kinderopvang. Die
halfslachtige invulling is mede oorzaak van de achtergebleven
kwaliteitsbeoordeling in de kinderopvang.’
Volgens Tavecchio is er in de opleiding voor leidsters te weinig
aandacht voor pedagogische kwaliteiten, ‘terwijl deze wel zo
belangrijk zijn voor de ontwikkeling van het kind.’
Gerommel
Volgens een recent onderzoek van het Nederlands Consortium
Kinderopvang Onderzoek, waar Tavecchio één van de
onderzoekers is, scoren de onderzochte kindercentra
onvoldoende op gebieden als gezondheid, hygiëne, fysieke
veiligheid en aanwezigheid en toegankelijkheid van
ontwikkelingsmateriaal. Over de oorzaken zou Tavecchio
moeten speculeren: ‘We hebben er geen onderzoek naar
gedaan.’
Ideeën heeft hij er wel over: de explosieve groei van de
kinderopvang, het gebrek aan een doordachte visie op
kinderopvang en achterhaalde opleidingseisen.
Ook stemt hem de terugloop van aanmeldingen van kinderen -
vorig jaar tijdelijk met tien procent - niet optimistisch: ‘Men
Klein, Klein Kleutertje ........
29
experimenteert op dit moment met de inzet van leidsters op
verticale groepen in het kader van ‘open deurenbeleid’, waarbij
kinderen zelf tussen groepen kunnen switchen. En wat gebeurt
er als groepen samengevoegd moeten worden omdat ze niet
vol komen? Ik hoor mensen uit de sector al fluisteren dat de
visie, waarbij het belang van het kind vooropgesteld wordt,
losgelaten moet worden, “omdat het niet anders kan”. Mijn
angst is dat onder het mom van “pedagogische” overwegingen
met de kwaliteit van de begeleiding wordt gerommeld.’
Er zijn wel regels - ‘gelukkig wel’ - over kwaliteitseisen,
vastgelegd in een convenant tussen de MO-groep, de
brancheorganisatie Kinderopvang en de belangenvereniging van
ouders. In weerwil van de politieke stemming bij de
behandeling van de Wet kinderopvang, die oorspronkelijk Wet
Basisvoorziening Kinderopvang zou heten. ‘Die B van
basisvoorziening is er niet voor niets tussenuit gevallen,’
schampert de hoogleraar. ‘De regels voor de groepsgrootte en
leidster-kind-ratio staan in de cao. In de cao nota bene, die elk
jaar veranderd kan worden. Dat soort regels moet toch gewoon
structureel zijn en van overheidswege vastgelegd worden? Het
gaat wel over de opvoeding van kinderen. Maar daar wil de
politiek nog steeds geen verantwoordelijkheid voor nemen.’
Waar zeker méér nadruk op gelegd moet worden, volgens
Tavecchio -ik weet dat de sector niet op dit soort geluiden zit te
wachten- is de kwaliteit van de opleiding voor groepsleidster
kinderopvang. Nu bestaat die opleiding uit een specialisatie van
ongeveer een jaar in de driejarige algemene zorgopleiding tot
sociaal pedagogisch werker. ‘Gemiddeld 25 procent gaat
specifiek over kinderopvang en binnen dat percentage wordt
vaak maar een klein deel gewijd aan de ontwikkeling van
kinderen. Met die bagage moet zo’n jonge vrouw van negentien
jaar op volwassen wijze andermans kinderen kunnen
opvoeden.’
Tavecchio vindt dat de opleiding tot leidster kwalitatieve
opwaardering behoeft. Hij vergelijkt de situatie in Nederland
met het kinderopvangsysteem in Scandinavië. Daar zijn de
leidsters - en overigens ook mannelijke groepsleiders - hboopgeleid.
Heel goed te verdedigen, de focus van kinderopvang
dient gericht te zijn op de ontwikkeling van kinderen, betoogt
de hoogleraar. ‘De vraag hoe je kinderen in toom kunt houden
Klein, Klein Kleutertje ........
30

als ze aan tafel zitten, is een heel andere dan kinderen
betrekken bij hun spel en hun cognitieve en sociaal-emotionele
mogelijkheden stimuleren. “Dat doen ouders thuis ook niet”,
krijg ik dan vaak te horen. Misschien niet, maar je bent
professional, dus is die pedagogische aanpak ook jouw taak.’
Baby’s en peuters zijn voor hun ontwikkeling beter af bij hun
moeder. Dat is de uitkomst van een recent onderzoek naar
kinderopvang in Engeland, onder leiding van de
gerenommeerde onderzoekster Penelope Leach. Vanaf 1998
heeft ze 1200 kinderen vanaf drie maanden en hun familieleden
gevolgd. De onderzoekers van het NCKO, onder wie Louis
Tavecchio, gaan een dergelijk onderzoek, zij het in
aanmerkelijk bescheidener vorm, doen de komende jaren.
Komen zij tot dezelfde conclusie?
‘Ik heb het onderzoek opgevraagd en ben er erg nieuwsgierig
naar. De vraag is ook onder welke gezinnen gemeten is. In de
kwaliteit van gezinsopvoeding bestaan ook grote verschillen.
Als de gezinsopvoeding goed is, zou ik zeggen: “Denk er goed
over na of je je kind wel vóór het eerste levensjaar naar de
kinderopvang wilt brengen”. Zelfs in Scandinavië, met
uitstekende faciliteiten, is het beleid om baby’s zoveel mogelijk
thuis te houden. Moeders én vaders krijgen de mogelijkheid en
worden gestimuleerd uitgebreid verlof op te nemen. Dat moet
je eens in Nederland proberen.’
Emanciperen
Sinds enkele maanden doet zich in Nederland een nieuw -
buiten de bestaande brede schoolprojecten - fenomeen voor:
kinderopvang door de school. De buitenschoolse opvang kon
zich - ook pedagogisch - tot nu toe op zeer weinig aandacht
verheugen. Tavecchio is juist om die reden ook erg blij met die
politieke ommezwaai. Dat moet niet betekenen dat ‘De
schooltafels aan de kant worden geschoven en posters aan de
muur worden geplakt en klaar is Kees’ Er zijn multifunctionele
gebouwen nodig, creatieve vorming, sportmogelijkheden,
benadrukt Tavecchio. ‘Als ik zie hoe scholen het overblijven nu
regelen, word ik niet blij. Het is vaak volledig ondoordacht en
een zootje.’
Belangrijk voor goede opvang op school is volgens Tavecchio de
gelijkwaardige samenwerking tussen onderwijs en opvang,
Klein, Klein Kleutertje ........
31
tussen leraren en kinderopvangleidsters. ‘Het moet niet een
scenario worden van de leraren, bij wie de bso-leidsters mogen
aanschuiven om te luisteren hoe het moet.’
Scholen zullen meteen roepen dat ze niet de financiële
mogelijkheden hebben. Volgens Louis Tavecchio is dat niet de
grootste hobbel. Er komen per 1 januari 2007 een paar leuke
pilots waarvan men kan leren. Het gaat volgens hem allemaal
tenminste tien jaar duren en kost tenminste vele honderden
miljoenen euro’s.
Maar wat veel moeilijker zal worden, zo vreest Tavecchio, is de
culturele omslag: ‘We moeten echt af van het idee dat goede
opvoeding alleen in het gezin plaatsvindt. Daar zullen de
vrouwen zelf als eersten het voortouw in moeten nemen. Zij
moeten verder emanciperen, de zorg voor kinderen ook uit
handen willen geven en meer zorgtaken aan mannen
overdragen. Als je naar het hoge percentage parttime
werkende vrouwen kijkt, krijg ik wel eens de indruk dat veel
vrouwen drie dagen werken en vier dagen zorgen de meest
ideale verdeling vinden. Maar die vrouwen moeten op de stoep
gaan staan en eisen dat de school verantwoorde, professionele
kinderopvang organiseert of laat organiseren. Als zij zich daar
niet voor inzetten, zal niemand anders dat doen.’
Bron: www.zorgwelzijn.nl gepubliceerd op 4 januari 2006
Klein, Klein Kleutertje ........
32

2.3 GEEN OPVANG, MAAR OPVOEDING
De emancipatie van een uniek opvoedingsmilieu
Prof. dr. Louis Tavecchio Universiteit van Amsterdam
Uit de presentatie 12 oktober 2006 Tilburg
KERNVRAAG VOOR PEDAGOGISCHE KWALITEIT
Staan Kindgerichte Doelen Centraal?
DE VIER PEDAGOGISCHE BASISDOELEN:
1. Veilige en warme omgeving
2. Persoonlijke competentie
3. Sociale competentie
4. Socialisatie: aanbieden van regels, normen en waarden,
‘cultuur’
NCKO-Kwaliteitsmodel:
STRUCTURELE KENMERKEN
• Pedagogisch beleid
• Ruimte, inrichting, materialen
• Programma
• Opleiding/training leidsters
• Pedagogische ondersteuning
• Voorzieningen voor leidsters
• Leidster stabiliteit
• Leidster-kind ratio
• Groepsgrootte
• Groepsstabiliteit
Het Kwaliteitsmodel van het NCKO (Nederlands Consortium
Kinderopvang Onderzoek)
Klein, Klein Kleutertje ........
KINDERDAGVERBLIJF
33
PROCESKWALITEIT
Materiële omgeving
LEIDSTER
Andere
OUDERS
Leidstervaardigheden
KIND
Welbevinden
Betrokkenheid
Leidstervaardigheden:
1. Sensitieve responsiviteit
2. Respect voor de autonomie
3. Structureren en grenzen stellen
4. Praten en uitleggen
5. Ontwikkelingsstimulering
6. Begeleiden van interacties tussen kinderen
Kindvariabelen:
Betrokkenheid: Mate waarin kinderen gericht zijn op activiteit,
concentratie, inzet van energie, persistentie en complexiteit
Welbevinden: Mate waarin kinderen zich veilig voelen, op hun
gemak, en plezier beleven aan activiteiten en interacties
PEDAGOGISCHE KWALITEIT
Is de optelsom van Structurele Kwaliteit en ProcesKwaliteit
Pedagogische Kwaliteit bevordert welbevinden en ontwikkeling
kind
Opvoeding buiten het gezin:
Een ontwikkelingsgerichte visie
Voorbeeld: De peuterleeftijd
Perspectief vanuit microniveau
Dat betekent dat vooral wordt gekeken naar de ervaringen
van het kind
Hoe het zich voelt (‘welbevinden’)
Hoe de (pedagogische) relatie en interactie met de leidster is
Wat er nu precies gebeurt in het ‘primaire proces’ (de
opvoeding in engere zin)
N.B.: Beslissingen worden over het algemeen genomen op
meso- of macroniveau!
Ontwikkelingsopgaven in de peuterperiode (2.5-4 jaar) *
Klein, Klein Kleutertje ........
34

Kern: Sociale competentie
* Uit: D. van den Boom (1999): Ouders op de voorgrond: Een educatieve lijn
voor 0-18 jarigen. Utrecht: Sardes.
Sociale domein
aandacht van volwassenen trekken en vasthouden
volwassenen als hulpbronnen gebruiken
affectie uitdrukken en milde vijandigheid
rollenspel
Gedrag
effectief begrijpen en communiceren
complexe problemen oplossen, inclusief het zoeken van
materiaal om iets te maken
zelfcontrole bij afwezigheid van externe beperkingen
vermogen activiteit te plannen en voor te bereiden
vermogen om nieuwe objecten en situaties systematisch te
exploreren.
Centrale ontwikkelingsopgaven
Constructief omgaan met leeftijdgenoten
Representationele vaardigheden
(d.w.z. zich een voorstelling van iets kunnen maken)
Internaliseren van maatschappelijke eisen (belangrijk begin)
Sekserol identificatie, ontwikkeling sekse-identiteit
Centrale opvoedingsopgaven
Positief en bevestigend omgaan met kind
Sensitief zijn voor cognitieve niveau kind
Soepel omgaan met ambiguïteit kind
Disciplinering (liefst inductief!)
Seksespecifieke benadering
Algemeen: Denk aan de trits ‘interesse-motivatiebetrokkenheid’!
Klein, Klein Kleutertje ........
35
Rol professionele opvoeder
Transfer (overdracht) van het responsiviteitsmodel van de
leidster naar leeftijdsgenoten
Responsiviteit: gekenmerkt door inmenging in interacties
met leeftijdgenoten, wanneer daar expliciet om gevraagd
wordt zonder onnodige interferentie
Regulering van gedrag d.m.v. inductie bevordert sociale
cognitie en leidt tot internalisatie van morele normen
Mogelijkheid: bevorderen van multicultural awareness bij
deze leergierige en onbevooroordeelde kinderen
Nieuwe Kindercentra (0 – 6)
Zowel hele dagopvang als enkele dagdelen per week spelen
Bieden goede ontwikkelingsbasis door ruimte te geven om
gezamenlijk te spelen en op te groeien in eigen wijk
Maar ook ontwikkelingsstimulering en (vroegtijdige)
signalering van ontwikkelings- en opvoedingsproblemen
Komen in de plaats van de huidige kinderdagverblijven en
peuterspeelzalen en verenigen de functie van
peuterspeelzaal en kinderdagverblijf
Combinatie van (sterke) punten uit beide werksoorten
Stimulering van sociaal-emotionele ontwikkeling (KO) en
cognitieve ontwikkeling (PSZ)
Opleiding/professionalisering (KO) en
motivatie/betrokkenheid (PSZ)
Planmatig handelen (PSZ/VVE) en ‘kindvolgende’ benadering
(KO)
Centraal: Perspectief van het kind
Kind verdient het om optimale ontwikkelingskansen te
krijgen
In welke (opvoedings)context dan ook
Voor kind volstrekt irrelevant of dat peuterspeelzaal,
kinderopvang, crèche, zorgcentrum, dagarrangement of
gezin heet
GEEN OPVANG, MAAR OPVOEDING
De emancipatie van een uniek opvoedingsmilieu
Klein, Klein Kleutertje ........
36

3 Voorbeelden uit het buitenland
Ver van ons bed?
Serv Vinders
Het gras is niet altijd groener
Nederland is niet meer het lelijk eendje van Europa
Er valt veel te zien, te halen en te leren in Nederland
Niet alles – ook al is het aansprekend – kan zo maar worden
“overgeplant”
Nederland is bijzonder omdat:
Kinderopvang primair arbeidsmarktinstrument is
Deeltijd opvang met deeltijd groepsleid(st)ers
Verschil peuterspeelzaal - kinderopvang
Kinderopvang altijd second best
Babies al jong naar Kinderopvang
Andere leeftijd start basisschool
Ontwikkelingen in Nederland
Initiatiefwet Hamer
Motie Algemene Beschouwingen
Verkiezingsprogramma’s
Motie van Aartsen / Bos
Subsidie voor ontwikkelen curriculum
Ontwikkelingen buitenland
Kinderopvang in veel landen groeisector
Toenemende aandacht voor integratie en rol in voorkomen
van achterstanden
Integratie met andere voorzieningen (integrated services)
Integratie school en BSO in school/ schoolorganisatie
Pedagogische discussie langs lijnen curricula en afstemming
beroep leraar/ leidster kinderopvang
Klein, Klein Kleutertje ........
37
Voorbeelden uit het buitenland:
Wrap around school in het Verenigd Koninkrijk Engeland
Sure Start programma/ Head Start
Taaltest in Duitsland
Ganztagschulen in Duitsland
Uitbreidingsprogramma’s in Engeland en Duitsland
Bildungsprogram/ Laereplan
Ervaringen uit buitenland
Langdurig proces
Start met visie
Overheid/ politiek primaat bij keuze
Kost (investeringen) gaat voor de baat (exploitatiekosten) uit
Kwaliteit opvang sleutel tot erkenning van ouders
Persoonlijke Conclusies
Ontwikkelingen in Europa zijn vergelijkbaar
We groeien naar elkaar toe
Maar geen eenheidsworst
Persoonlijke wensen:
Langer ouderschapsverlof/ geen baby’s in dagopvang.
Bredere functie dan arbeidsmarktinstrument.
Voorkomen zwart-wit: daarom samenwerking
kinderopvang-peuterspeelzaal. Er zijn veel meer
overeenkomsten dan verschillen.
Eerder later dan eerder schools. Dit betekent niet dat
educatie pas bij 6 jaar start.
Landen met beste resultaten in basisonderwijs in Europa
starten pas met 6 jaar.
Betere opleidingen.
Klein, Klein Kleutertje ........
38

3.1 UK: Sure Start
What Sure Start is here to do
Sure Start is a Government programme which aims to achieve
better outcomes for children, parents and communities by:
increasing the availability of childcare for all children
improving health and emotional development for young
children
supporting parents as parents and in their aspirations towards
employment.
How will we achieve our aims?
We will achieve our aims by:
helping services development in disadvantaged areas
alongside financial help for parents to afford childcare
rolling out the principles driving the Sure Start approach to all
services for children and parents.
What we do
Sure Start is the Government’s programme to deliver the best
start in life for every child by bringing together early education,
childcare, health and family support.
Responsibility for delivering Sure Start rests in the Sure Start,
Extended Schools and Childcare Group within the Department
for Education and Skills
Sure Start covers a wide range of programmes both universal
and those targeted on particular local areas or disadvantaged
groups within England.
Integrated Early Years Services
For some time we have been encouraging the delivery of
childcare alongside early education and other health and family
services.
Sure Start Children’s Centres
Sure Start Children’s Centres will build on existing successful
initiatives like Sure Start Local Programmes, Neighbourhood
Klein, Klein Kleutertje ........
39
Nurseries and Early Excellence Centres, and bring high quality
integrated early years services to the heart of communities.
There will be a network of up to 2,500 children’s centres by
2008, and all the young children and their families in the most
disadvantaged areas will have access to one.
Then by 2010 there will be 3,500 - so every family has easy
access to high quality integrated services in their community
and the benefits of Sure Start can be felt nationwide. For more
information see our Children’s Centres section.
Sure Start Local Programmes
Sure Start Local Programmes offer a range of early learning,
health and family services to some 400,000 children living in
disadvantaged areas - including 30% of under 4s living in
poverty. For more information see Sure Start local
programmes.
Early Education
All 3 and 4 year olds are now guaranteed a free, part time
(12½ hours per week), early education place. There are over
37,000 settings delivering free, Government funded, early
education in the maintained, private, voluntary and
independent sectors. Early Education Places
For more on raising the quality of learning and development
opportunities for children from birth to five years, and giving
children the best possible start to their learning journey see
Birth to Three Matters Framework and Foundation Stage
Childcare
At December 2005, the stock of registered childcare stood at
more than 1.23 million places (over 90% more than the 1997
level). See Looking for Childcare for more information on
childcare options.
There will be a childcare place for all children aged between 3
and 14, between the hours of 8am to 6pm each weekday by
2010, when there will be over 2 million sustainable childcare
places for children up to 14. For more information see Extended
Schools
Klein, Klein Kleutertje ........
40

Our principles
The Sure Start, Extended Schools and Families Group supports
families from pregnancy right through until children are 14,
including those with special educational needs for those with
disabilities up to age 16. The guiding principles, drawing on
best practice in early education, childcare and Sure Start local
programmes, are:
1. Working with parents and children
Every family should get access to a range of services that will
deliver better outcomes for both children and parents, meeting
their needs and stretching their aspirations.
2. Services for everyone
But not the same service for everyone. Families have distinctly
different needs, both between different families, in different
locations and across time in the same family. Services should
recognise and respond to these varying needs.
3. Flexible at point of delivery
All services should be designed to encourage access. For
example, opening hours, location, transport issues and care for
other children in the family need to be considered. Where
possible we must enable families to get the health and family
support services they need through a single point of contact.
4. Starting very early
Services for young children and parents should start at the first
antenatal visit. This means not only advice on health in
pregnancy, but preparation for parenthood, decisions about
returning to work (or indeed, starting to work) after the birth,
advice on childcare options and on support services available.
5. Respectful and transparent
Services should be customer driven, whether or not the service
is free.
6. Community driven and professionally coordinated
All professionals with an interest in children and families should
be sharing expertise and listening to local people on service
priorities. This should be done through consultation and by day
to day listening to parents.
Klein, Klein Kleutertje ........
41
7. Outcome driven
All services for children and parents need to have as their core
purpose better outcomes for children. The Government needs
to acknowledge this by reducing bureaucracy and simplifying
funding to ensure a joined up approach with partners.
Sure Start & the Govt
Sure Start, Extended Schools and Childcare Group is part of the
Children, Young People and Families Directorate of the
Department for Education and Skills.
Beverley Hughes is Minister for Children, Young People and
Families with responsibility for Sure Start, on which she reports
jointly to Alan Johnson, Secretary of State for Education and
Skills, and John Hutton, the Secretary of State for Work and
Pensions.
Sheila Scales is the Director of Sure Start, Extended Schools
and Childcare Group. It has a headquarters based in London
and a regional structure with teams based in each of the nine
Government Offices for the Regions.
Who we work with
Sure Start, Extended Schools and Childcare Group works with
local authorities, Primary Care Trusts, Jobcentre Plus, local
communities, public agencies and voluntary and private sector
organisations. It aims to ensure delivery of free early education
for all three- and four-year-olds; affordable, quality childcare
and after-school activities in every area; and children’s centres
and health and family support, particularly in disadvantaged
areas where they are most needed. It works with parents to
build aspirations for employment and for their children’s
education.
The policies and programmes of Sure Start apply in England
only. Responsibility for early education and childcare in
Scotland, Wales and Northern Ireland rests with the devolved
administrations.
Bron: www.surestart.co.uk
Klein, Klein Kleutertje ........
42

4 Project Kindercentra Zorg en
Ontwikkeling: gemengd werken doe
je zo:
Het pedagogisch kookboek
Inleiding
Kinderstad streeft naar integratie van peuterspeelzalen en
kinderdagverblijven en zet zich in voor de oprichting van
Kindercentra voor Zorg en Ontwikkeling, waar kinderopvang en
peuterspeelzaalwerk zoveel mogelijk ook fysiek worden
samengebracht. Deze centra voorkomen een verdere
segregatie in de samenleving en de specifieke deskundigheid
vanuit de beide werksoorten wordt breed ingezet zodat alle
kinderen van 0 tot 4 jaar, die onze kindercentra bezoeken,
voldoende ontwikkelingskansen, uitdaging en verrijking wordt
geboden.
Om integratie te ondersteunen heeft Kinderstad een subsidie
aangevraagd bij het agentschap SZW voor het project
“Kindercentra voor Zorg en Ontwikkeling: gemengd werken doe
je zo”. In augustus 2006 hebben we een partiele toekenning
ontvangen.
Het project pedagogisch kookboek, zoals nu voor u ligt, is de
inhoudelijke uitwerking van de subsidieaanvraag.
Kinderstad wil via het project pedagogisch kookboek de
kwaliteit van de kinderopvang verder verhogen. Naast een
emotioneel veilige omgeving voor kinderen willen we hen een
verrijkende en uitdagende omgeving aanbieden. Dit omdat:
• Kinderopvang de plek is waar ontwikkelingsgericht gewerkt
kan worden wat de ontplooiingsmogelijkheden voor alle
kinderen vergroot;
• Kinderopvang is de plek om vroegtijdig achterstanden te
signaleren en kinderen te stimuleren in hun
(taal)ontwikkeling;
• Het biedt kindercentra de mogelijkheid om een
centrumgerichte aanpak te ontwikkelen in KC voor Zorg en
Ontwikkeling (integratie KO/PSZ/CKO)
Klein, Klein Kleutertje ........
43
• Kinderopvang de plek is waar steeds meer kinderen met
gedrags- of ontwikkelingsproblemen komen;
• Er binnen Kinderstad al ontwikkelingsgericht gewerkt
wordt via Voor en Vroegschoolse Educatie (VVE) op
peuterspeelzalen en de cursistenkinderopvang (CKO). De
ervaringen van deze projecten bieden de kans om het
ontwikkelingsgericht werken te verbreden naar andere
kindercentra en vormen de basis voor het pedagogisch
kookboek;
• Gestructureerde werkmethoden zijn resultaatgericht en
planmatig van opzet. Er worden vooraf doelen gesteld en
activiteiten voorbereid. De resultaten zijn zichtbaar. Uit
ervaringen van VVE-peuterspeelzalen en CKO’s blijkt dat
planmatig werken het werkplezier van groepsleiding
vergroot.
• Er een doorgaande lijn ontwikkelingsgericht werken
ontstaat tussen kinderdagverblijf, peuterspeelzaal,
basisschool en buitenschoolse opvang. Dit houdt in dat de
samenwerking tussen de werksoorten wordt versterkt;
• Integratie van voorzieningen van peuterspeelzaalwerk en
kinderdagverblijf voorkomt een vroegtijdige segregatie van
kinderen;
• Uit onderzoek blijkt dat de kinderopvang nog teveel gericht
is op de opvang en verzorging van kinderen. Hierdoor
blijven er kansen liggen om juist de ontwikkeling te
stimuleren. Uit onderzoeken blijkt dat de inzet van VVEprogramma’s
succesvol zijn en een positieve invloed
hebben op de ontwikkeling van kinderen;
• Ook voor kinderen in de BSO is een versterking van de
kwaliteit van belang. Kinderen hebben minder speelruimte
en speelmogelijkheden dan vroeger. Ouders hebben niet
altijd de tijd en het organisatievermogen om
buitenschoolse activiteiten voor kinderen te regelen die in
het belang van hun ontwikkeling zijn.
Kinderopvang in Nederland wordt nog teveel gezien als een
arbeidsmarktinstrument. Hierdoor blijven kansen liggen om de
kwaliteit van de kinderopvang te versterken in het belang van
het kind. Kinderopvang kan een positieve bijdrage leveren aan
de ontwikkeling van kinderen.
Klein, Klein Kleutertje ........
44

Kinderstad gaat de uitdaging aan om met het pedagogisch
kookboek als instrument de ontwikkeling van alle kinderen van
0 tot 6 jaar die onze kindercentra bezoeken te stimuleren en
om groepsleiding te ondersteunen in het methodisch werken.
In dit projectplan vindt u een uitwerking van de
uitgangspunten, de doelstelling, de projectfasen en de kosten
van het project pedagogisch kookboek.
4.1 Uitgangspunten
In dit project hanteren we een aantal uitgangspunten zoals
deze zijn opgenomen in het algemeen en het pedagogisch
beleid van Kinderstad. Daarnaast gaan we uit van de wettelijke
kwaliteitseisen uit de Wet Kinderopvang.
4.1.1 Kinderstad algemeen
Kinderstad is een grote en professionele kinderopvangorganisatie
in Tilburg en Waalre met:
• 19 kinderdagverblijven voor dagopvang van kinderen
tussen de 0 en 4 jaar
• 22 centra voor buitenschoolse opvang, voor schoolgaande
kinderen van 4 tot 13 jaar
• gastouderbemiddeling voor opvang bij gastoudergezinnen
voor kinderen tussen 0 en 13 jaar
• 3 centra waar cursisten van het ROC hun kind(eren)
kunnen laten opvangen tussen 0 en 4 jaar
• 34 peuterspeelzalen voor kinderen tussen 2 en 4 jaar
'Thuis in Kinderstad', dat is het motto dat Kinderstad
hanteert. Wij vinden het belangrijk dat alle kinderen zich bij
ons thuis voelen en letten er dan ook op dat ieder kind goed tot
z'n recht komt, zowel individueel als in de groep.
4.1.2 Pedagogische visie van Kinderstad
Wij beschouwen het opvangen, verzorgen, opvoeden en
begeleiden van kinderen die door hun ouders/verzorgers aan
ons worden toevertrouwd als onze kerntaak. De
Klein, Klein Kleutertje ........
45
verantwoordelijkheid voor deze taak vraagt om het werken
vanuit een heldere pedagogische visie. Deze visie is als volgt
verwoord:
• Voor de allerjongste kinderen is de geborgenheid en
veiligheid als aanvulling op de gezinssituatie erg
belangrijk. De sfeer in de groep, de gezelligheid en het
vrije spel wat wij aanbieden sluit goed aan bij deze
behoeften van jonge kinderen.
• De dreumesen en peuters kunnen al meer vrijheid aan. Zij
hebben meer behoefte aan spanning en uitdaging en willen
hun leefwereld groter maken. De leid(st)ers stemmen de
activiteiten voor deze kinderen af op deze behoeften.
• Voor de VVE- peuterspeelzalen, gericht op de voor- en
vroegschoolse educatie is door de gemeente gekozen voor
ambitieniveau 2: spelen, ontmoeten, ontwikkelen,
signaleren en ondersteunen. Voor de reguliere
peuterspeelzalen geldt ambitieniveau 1: spelen,
ontmoeten, ontwikkelen en signaleren. Het ontwikkelen
van VVE voor kinderdagopvang is opgenomen in het
gemeentelijk VVE-beleid.
• Op de buitenschoolse opvanggroepen bieden wij de
kinderen een zinvol ontdekkingsklimaat, waarbij optimaal
spelplezier centraal staat en waarin kinderen hun
persoonlijke en sociale vaardigheden kunnen verbreden en
verdiepen. Hierbij maken we een onderscheid in leeftijd.
Tot de leeftijd van 9 jaar werken we met het concept huis
met de kamers, waarin keuzevrijheid voor kinderen voorop
staat.
• Vanaf 9 jaar wil Kinderstad kinderen activiteiten aanbieden
passend binnen de interesse en leefwereld van deze
oudere kinderen. In dit kader starten we met de pilot van
“buitenschoolse opvang (BSO) naar buitenschoolse
activiteiten (BSA).
4.1.3 Basisdoelen voor kinderen van alle
leeftijdsgroepen
In de wet kinderopvang staat opgenomen dat het pedagogisch
beleid ten minste een beschrijving moet geven van de volgende
pedagogische uitgangspunten:
• het bieden van emotionele veiligheid;
Klein, Klein Kleutertje ........
46

• gelegenheid tot het ontwikkelen van persoonlijke
competentie;
• gelegenheid tot het ontwikkelen van sociale competentie;
• de kans om zich waarden en normen eigen te maken.
Deze doelen heeft Kinderstad in het algemeen pedagogisch
beleid in onze eigen woorden omschreven.
Met dit pedagogische kookboek willen we op een praktische
wijze behulpzaam zijn bij de uitwerking van de pedagogische
uitgangspunten met betrekking tot het bieden van uitdaging en
verrijking.
4.1.4 Aandacht voor de ontwikkelingsgebieden
Het kookboek is zo opgebouwd dat kinderen van alle leeftijden
en interesses voldoende variatie voorgeschoteld krijgen in
ontwikkelings- spel- en activiteitenaanbod.
De “schijf van 4” die de basis vormt voor gezonde
pedagogische voeding bestaat uit:
• welbevinden
• motorische ontwikkeling
• taalontwikkeling
• sociaal-emotionele ontwikkeling
4.1.5 Aansluiting bij VVE
We sluiten aan bij de reeds ontwikkelde methodieken bij VVEpeuterspeelzalen
en de CKO’s. Er wordt gewerkt met Piramide,
Puk en Ko, T3, boekenpret en een eigen ontwikkelde methode
voor kinderopvang 0 tot 4 jarigen. De training ouders de moeite
waard, een training voor groepsleiding, gericht op het
vergroten van de ouderbetrokkenheid maakt hier ook onderdeel
van uit.
4.1.6 Ouderbeleid
De plaats en betrokkenheid van ouders is een belangrijk
onderdeel in ons beleid. We zijn ervan overtuigd dat wanneer
ouders de kans krijgen op een positieve manier betrokken te
zijn bij de opvang dit een positieve uitwerking heeft op het
welbevinden en op de ontwikkelingskansen van kinderen.
Klein, Klein Kleutertje ........
47
4.1.7 Meetinstrumenten
Als meetinstrument gebruiken we het instrument welbevinden.
In de loop van het project wordt dit instrument aangepast op
het pedagogisch kookboek. Hierbij gebruiken we als basis het
observatie-instrument welbevinden wat vanaf 2006 op alle
kinderstad - kinderopvanglocaties gebruikt wordt.
Dr. B. Levering Lector van Fontys Hogescholen afdeling
pedagogiek heeft toegezegd een rol te spelen bij de nulmeting
en verdere monitoring van het project.
4.1.8 Monitoring
De monitoring van de resultaten van de pilots vindt op
verschillende manier plaats:
nulmeting en resultaatmeting via observaties en videoopnames
documentatie via verslagen; fotoreportages en video
4.1.9 Kaders en vrijheid voor teams
Uitgangspunt is dat binnen ontwikkelde kaders er gekozen
wordt voor een bottum-up benadering, zodat het gebruik van
het pedagogisch kookboek aansluit bij de kwaliteiten en
ervaringen van de teamleden als ook de doelstellingen,
leeftijdsgroepen en accommodatiemogelijkheden van het
kindercentrum. Actieve inzet van mensen leidt tot meer
werkplezier, enthousiasme en verbondenheid met het werk wat
de kwaliteit zal vergroten. De kans op weerstand (doen we het
niet goed genoeg) vermindert en de veranderingsbereidheid
/nieuwsgierigheid naar mogelijkheden neemt toe.
4.1.10 Communicatie en verbreding
Het pedagogisch kookboek is een integraal project waar
iedereen – unitmanager - groepsleiding - kinderen –ouders -
mee te maken krijgt. Het heeft invloed op het werken met de
kinderen, de onderlinge samenwerking en ook de omgang met
ouders. Daarnaast willen we ervaringen verbreden naar andere
locaties. Dit betekent dat er in het project veel aandacht zal
zijn voor allerlei vormen van interne en externe communicatie.
Klein, Klein Kleutertje ........
48

4.1.11 Aansluiting bij kwaliteitsbeleid
Het pedagogisch kookboek dient na de projectfase een plek te
krijgen in het kwaliteitsbeleid. Tijdens de looptijd van het
project worden evaluatiemomenten gepland om de voortgang
en implementatie te bespreken in de bestemde overleggen.
Mochten er uit de evaluaties bijstellingen komen, dan wordt het
projectplan hierop aangepast.
Evaluaties zijn gepland in november 2006, juli en november
2007 en maart 2008.
4.2 Doelstelling van het project
4.2.1 Doelstelling
Het ontwikkelen van een methodiek in de vorm van een
pedagogisch kookboek. Dit kookboek bevat een methodische
werkwijze die groepsleiding op locatie dagelijks hanteert om
kinderen een verrijkende en uitdagende omgeving aan te
bieden. Op de peuterspeelzalen en CKO’s is ook ervaring
opgedaan boekenpret, laten spelen is een vak en ouders de
moeite waard.
4.2.2 Doelgroep
De doelgroep bestaat uit groepsleiding en unitmanagers van
peuterspeelzalen, kinderdagverblijven en buitenschoolse
opvang tot 6 jaar. In de toekomst wordt onderzocht of de
methode bruikbaar is binnen het gastouderproject.
4.2.3 Resultaten
Een methodische werkwijze in de vorm van pedagogisch
kookboek. Er wordt gezocht naar een passende vormgeving.
Het is de bedoeling dat het kookboek dynamisch van opzet is.
(Pedagogische) inzichten veranderen, organisaties ontwikkelen
zich, maatschappelijke vraagstukken veranderen, evenals
behoeften van kinderen, leiding en ouders.
Het pedagogische kookboek moet dus flexibel
aangepast/aangevuld kunnen worden zonder dat het format
wijzigt. Onderzocht wordt of het kookboek een fysieke en/of
digitale uitvoering krijgt
Klein, Klein Kleutertje ........
49
Als we de methode succesvol kunnen uitwerken dient
onderzocht te worden of e.e.a. in samenwerking met een
professionele partij kan worden “vermarkt”.
4.3 Methodiek en werkwijze
Het project kent een gefaseerde opbouw. Inmiddels is er al een
voorzichtige start gemaakt met de invoering van boekenpret op
de kinderdagverblijven. Het is een thematische aanpak voor
peuters, ontwikkeld door de bibliotheek Tilburg .
4.3.1 Voorbereidingsfase:
3 maanden: september/oktober/november
• ontwikkelen van een basismodel waarin de
ontwikkelingsgebieden en ontwikkelingsfasen van kinderen
uitgewerkt worden;
• selecteren van pilot-locaties. Er nemen 5 pilot-locaties
deel: SamSam, ’t Keetje, Vlinderberg, WipWap en ’t
Hummeltje. Dit betekent deelname van 4
kinderdagverblijven, 3 voorzieningen van buitenschoolse
opvang en 2 peuterspeelzalen.
• ontwikkelen van een nulmeting ontwikkelingsgericht
werken in Kinderstad-kindercentra
• voorbereiding workshop en trainingsaanbod in de
uitvoeringsfase.
4.3.2 Uitvoeringsfase: 6 maanden december 2006 tot
en met juli 2007
Workshop en training voor pilot-locaties
In de pilot hanteren we de cirkel van theorie en praktijk. Dit
houdt in dat het pedagogisch kookboek gaandeweg het traject
met behulp van de pilot-locaties ontwikkeld wordt.
De uitvoering van het project krijgt gestalte via workshops en
training. In totaal worden er 5 bijeenkomsten van 4 uur
georganiseerd. Hierbij worden bepaalde thema’s besproken en
externe deskundigen ingezet. De bedoeling is dat iedere
deelnemer hetzelfde referentiekader en kennisniveau
ontwikkeld. Aan deze bijeenkomsten wordt per locatie
deelgenomen door een unitmanager en de
Klein, Klein Kleutertje ........
50

kookboekpromotoren. En aantal groepsleidsters (per
leeftijdsgroep wordt per locatie een kookboekpromotor
aangesteld) krijgen de rol van kookboekpromotor en Kinderstad
faciliteert deze in de taakurenregeling. De unitmanager en
kookboekpromotoren krijgen de taak om datgene wat
opgedaan is in de training te verankeren in hun team. Zij
formuleren de algemene doelstellingen per deelnemende
locatie, afhankelijk van soort kindercentrum, leeftijdsgroepen,
medewerkers etc. Er kan b.v. een keuze worden gemaakt in
centrumgerichte aanpak of juist groepsgericht. Voor ieder
teamlid van de pilotlocaties is 1½ uur per maand gedurende 5
maanden extra scholingstijd.
Na iedere bijeenkomst formuleren de pilots actiepunten om in
de navolgende periode aan te werken. Het versterken van de
betrokkenheid van ouders bij het pedagogisch kookboek staat
steeds op de agenda van de pilots.
Onderwerpen voor de workshops zijn:
Uitvoering nulmeting:
• Wat bieden we nu aan als verrijking en uitdaging
• Wat vinden groepsleiding van deze werkwijze
• Wat vinden ouders belangrijk
• Waar willen we naartoe
Theoretische kennis en verdieping en vertalen naar eigen pilot
• Kennis over ontwikkelingsgebieden en fasen van kinderen
• Basiskennis beroepshouding: laten spelen is een vak,
kijken naar kinderen, inrichting van de ruimte en
pedagogische- en ontwikkelingstheorie
• Kennis over VVE- en pedagogische methodieken
(interactief voorlezen, projectmatig werken, Piklertheorie,
ontwikkelen van routines, T3 Noord, Boekenpret en Reggio
Emilia);
• Observatie-instrument welbevinden
• Ouderbetrokkenheid en het pedagogisch kookboek
Uitwisselingsbezoeken naar kindercentra en peuterspeelzalen
• VVE-peuterspeelzalen
• Keetje: kindercentrumgericht werken
• WipWap: Reggio Emilia in de praktijk
• VVE-CKO
• Brede school
Klein, Klein Kleutertje ........
51
Observatie van kinderen en leidster-kind interactie.
• Aangepaste versie van welbevinden
• Werken met video
coaching on the job
• inhoudelijke voortgangsbegeleiding voor de unitmanager
bij de uitvoering op het kindercentrum
• omgaan met weerstanden binnen teams
• per pilotlocatie is gemiddeld 25 uur beschikbaar voor
extra pedagogische begeleiding
cyclische proces als onderdeel van kwaliteitsbeleid en
scholingsbeleid
• Het project is onderdeel van het kwaliteitssysteem. Er is
continue aandacht voor het cyclische proces van
vaststellen-implementeren-evalueren en bijstellen.
• Aandacht voor het pedagogisch kookboek bij de introductie
van nieuwe medewerkers.
4.3.3 Ontwikkelwerk pedagogisch kookboek: 2
maanden juni en juli 2007
Het pedagogisch kookboek, wat gaandeweg ontwikkeld is in de
workshops/trainingen wordt nader uitgewerkt voorzien van
praktische handleidingen, instrumenten en formulieren. Het
pedagogisch kookboek wordt dynamisch vormgegeven doordat
pedagogische en ontwikkelingspsychologische inzichten
veranderen.
4.3.4 Verbreding andere locaties: 7 maanden start
implementatietraject pedagogisch kookboek naar andere
locaties: augustus tot en met februari 2008
Om vanaf het begin een breder draagvlak te ontwikkelen voor
het pedagogisch kookboek worden verschillende middelen
ingezet:
• Studiedag, oktober 2006, staat in het teken van het
kookboek;
• agendapunt bij unitmanagersoverleg en halfjaarlijkse
bijeenkomsten;
• vaste rubriek in de Kinderstadkrant en Kinderstadjournaal;
• publicatie in tijdschriften voor kinderopvang en K2journaal;
• via website van Kinderstad
Klein, Klein Kleutertje ........
52

• scholing via trainingen en studiedag
• opnemen in scholingsbeleid
• onderdeel van immateriële doelen 2006-2007
• inbreng en afstemming in brede schooloverleg
• studiedag 2008 voor kinderopvangorganisaties en
onderwijsinstellingen
4.4 Projectorganisatie
Om dit veranderingstraject in goede banen te leiden hebben is
de onderstaande projectorganisatie opgezet:
4.4.1 Projectraad
Het project wordt bijgestaan door een projectraad bestaande
uit interne en externe deskundigen op het gebied van
onderwijs, VVE en pedagogiek. Deze groep komt gedurende de
periode 3 keer bijeen. Zij zorgen voor inhoudelijke inspiratie en
brainstorming. De reeds benaderde deelnemers zijn: Age
Visser (Fontys), Rien Nouse (SOM) , Agnes van Hoessel
(Kindermaatwerk), Marie-Helene v.d. Kam en Maria
Timmermans (ROC Midden Brabant), Josette Hoex (NIZW),
Anneke Elenbaars (KPC) , Maria Timmermans (ROC-
Middenbrabant), Betty Vervoort (K2) en R. Kamer (uitgeverij
NijghVersluys).
Vanuit Kinderstad nemen hieraan deel Jeanne Buitenhuis ,
directie, Jacqueline Ogier, projectmedewerker
ontwikkelingsgericht werken en Marlies van Ginneken,
coördinator Innovatie en Ontwikkeling als projectcoördinator.
4.4.2 Projectteam
Dit projectteam bestaat uit de unitmanagers en
kookboekpromotoren van de deelnemende pilots en de
projectmedewerker ontwikkelingsgericht werken. De
unitmanagers zijn de projectleiders op locatie. Zij bespreken
gedurende de pilotperiode de voortgang en implementatie van
het project.
Klein, Klein Kleutertje ........
53
4.4.3 Projectcoördinatie
De projectcoördinatie is in handen van de projectcoördinator,
die zorgt voor de algehele coördinatie, de inhoudelijke input,
procesbewaking en ondersteuning van teams, evaluatie en
productie van het kookboek.
De projectcoördinator wordt ondersteund door een stagiaire
van de Fontys-HBO-pedagogiek en de projectmedewerker
ontwikkelingsgericht werken.
4.4.4 Ondernemingsraad
Relevante aspecten die het personeel betreffen, zoals scholing,
worden besproken met de ondernemingsraad.
4.4.5 Oudercommissies
Eenmalige centrale bijeenkomst met leden van de ouderraad en
de pilots zullen hun ouder/activiteitencommissies op
centrumniveau bij het pedagogisch kookboek betrekken.
4.5 Financiering
Kinderstad heeft een subsidieaanvraag Subsidieregeling
Kinderopvang bij het agentschap SZW. sociale zaken ingediend.
In augustus 2006 hebben we een partiële toekenning
ontvangen. Het conceptvoorstel pedagogisch kookboek is de
uitwerking van de subsidieaanvraag voor het project
“Kindercentra voor Zorg en Ontwikkeling”
Klein, Klein Kleutertje ........
54

5 Initiatiefwetsvoorstel Mariette Hamer
In deze reader zijn enkele passages van het wetsvoorstel van
Mariette Hamer opgenomen.
1.4 De rol van kinderopvang bij de stimulering van de
ontwikkeling van kinderen
Kinderopvang heeft niet alleen een economische waarde, al is
ze daar ook van groot belang voor. Kinderopvang heeft ook
belangrijke waarde voor de ontwikkelingsstimulering van
kinderen.
Uit bijvoorbeeld onderzoek in Scandinavische landen blijkt dat
kinderopvang goed is voor de ontwikkeling van de sociale
vaardigheden van de kinderen, voor de wijze waarop ze
zelfstandig in het leven leren staan én voor hun
taalontwikkeling. Zeker voor kinderen die dit laatste minder
vanuit huis meekrijgen, zoals allochtone ouders, is dit
belangrijk. In Nederland is dit juist een groep die weinig tot
geen gebruik maakt van de kinderopvang.
Uit het hierboven genoemde onderzoek van het SCP valt op dat
naast de kosten van de kinderopvang voor ouders, de kwaliteit
van de kinderopvang een heel belangrijk argument is om wel of
geen gebruik te maken van kinderopvang. Het is dus nodig dat
ouders weten dat kinderopvang juist een bijdrage kan leveren
aan de ontwikkeling van het kind en dat het dus niet «zielig» is
voor het kind. Daarvoor moet de kwaliteit van de kinderopvang
wel op orde zijn. Op grond van Nederlands onderzoek blijkt dat
de kwaliteit van de kinderopvang in Nederland verder verbeterd
moet worden, met name als het gaat om de pedagogische
aandacht voor het kind. Dit is een belangrijke randvoorwaarde
die de komende jaren gerealiseerd zal moeten worden.
Opvallend is dat peuterspeelzalen een goed imago hebben en
door ouders zeer positief beoordeeld worden. De
peuterspeelzalen moeten echter onder moeilijke
omstandigheden hun werk doen. Zij hebben te maken met
beperkte en teruglopende subsidies en de ouders krijgen geen
Klein, Klein Kleutertje ........
55
tegemoetkoming in de bijdrage die zij moeten geven aan de
peuterspeelzalen.
In de kinderopvang valt een onderscheid te maken in de
opvang voor kinderen van 0 tot 4 jaar (de voorschoolse
periode) en de opvang van kinderen van 4 tot 12 jaar voor en
na de schooldag, dit is de buitenschoolse opvang. Voor wat
betreft de aandacht voor de ontwikkeling van kinderen uit deze
leeftijdgroepen is er een aparte aanpak nodig. Fysiek zijn deze
vormen van opvang daarom vaak in verschillende ruimten
ondergebracht, bestuurlijk gezien vallen zij vaak onder dezelfde
instelling.
De voorschoolse periode van 0 tot 4 jaar
In de samenleving komt er steeds meer erkenning voor het
belang van de voorschoolse voorzieningen in de periode van 0
tot 4 jaar, voor het stimuleren van de ontwikkeling van
kinderen en het bestrijden en voorkomen van onderwijsachterstanden.
De erkenning blijkt uit de breed gedeelde opvatting
dat de overheid moet investeren in programma’s voor kinderen
vanaf ongeveer 2 jaar. Daarvoor is thans een belangrijke rol
weggelegd voor het peuterspeelzaalwerk. De doelstelling van
het peuterspeelzaalwerk is het creëren van optimale
ontwikkelkansen voor alle kinderen in de leeftijd van 2 tot 4
jaar door het aanbieden van passende speelmogelijkheden, het
stimuleren van de algemene ontwikkeling, het bieden van
laagdrempelige opvang en het vroegtijdig signaleren van
achterstanden.
Ongeveer een kwart van de organisaties voor peuterspeelzaalwerk
biedt daarbij voorschoolse programma’s aan zoals
Opstapje, Piramide en Kaleidoscoop1, en werkt daarbij samen
met de scholen in de buurt.
Het peuterspeelzaalwerk levert dus een belangrijke bijdrage
aan de ontwikkeling van kinderen. Het peuterspeelzaalwerk valt
echter niet onder de huidige Wet kinderopvang, maar kent een
gemeentelijk regime. In de praktijk levert dit een onnodige
verkokering op. Het peuterspeelzaalwerk staat ook onder grote
druk. In verband met de financiële situatie zien gemeenten de
noodzaak om te bezuinigen op het peuterspeelzaalwerk.
Mede uit financiële overwegingen besluiten gemeenten de
voorschoolse programma’s onder te brengen bij scholen, die
Klein, Klein Kleutertje ........
56

hiervoor een groep «nul» moeten beginnen of een eigen
peuterspeelzaal beheren. Dit heeft als groot nadeel dat er een
concentratie ontstaat van kinderen met een potentiële
taalachterstand, terwijl juist de omgang met kinderen met een
qua leeftijd passend taalgebruik de taalontwikkeling van deze
kinderen sterk kan bevorderen. Een ander nadeel is dat deze
«voorscholen» vaak worden gekoppeld aan scholen die al veel
kinderen met onderwijsachterstanden en/of allochtone kinderen
hebben. Hierdoor vervroegt de schoolsegregatie zich naar de
leeftijd van 2 jaar. Met andere woorden, in de grotere steden
dreigt het ontstaan van «zwarte» peuterspeelzalen of
voorscholen naast «witte» kinderdagverblijven. De VVEregeling
heeft als landelijke regeling, bedoeld als
ontwikkelingsstimulering voor alle kinderen die het risico lopen
op een onderwijsachterstand, de verschillen tussen peuterspeelzaalwerk
en kinderdagopvang derhalve geproblematiseerd
en urgent gemaakt.
De indiener wil deze segregerende ontwikkeling tegengaan. Het
wetsvoorstel beoogt het ontstaan van kindercentra waarin de
huidige kinderdagverblijven en peuterspeelzalen zodanig
integreren dat er voor alle kinderen zo vroeg mogelijk aandacht
is voor het stimuleren van de ontwikkeling. In deze
kindercentra kunnen dan daarbij ook de extra voorschoolse
programma’s worden aangeboden aan de kinderen die dat
nodig hebben, bijvoorbeeld om hen te helpen het Nederlands
beter te beheersen.
Hiermee krijgt zowel de pedagogische kwaliteit van de
kinderopvang een impuls en wordt het peuterspeelzaalwerk
structureel ingebed. In de kinderopvang komt wat betreft de
indiener de aandacht voor de ontwikkeling van kinderen
centraal te staan. Dit is thans al zichtbaar binnen de
instellingen die kinderopvang en peuterspeelzaalwerk
combineren. Ook in de groepen met de kinderen uit de
dagopvang wordt daar veel meer aandacht besteed aan
bijvoorbeeld het themagerichte spelend leren zoals dit ook op
de peuterspeelzalen plaatsvindt.
Juist vanwege het grote belang dat ouders hechten aan de
kwaliteit van kinderopvang bij de keuze om hier wel of geen
gebruik van te maken, is de specifieke aandacht voor het
centraal stellen van het kind in de opvang de komende jaren
Klein, Klein Kleutertje ........
57
noodzakelijk. In de kwaliteitseisen zal daar expliciet rekening
mee moeten worden gehouden. Ook in de gastouderopvang zal
vervolgens meer aandacht voor de ontwikkelingsstimulering
van kinderen moeten zijn om een volwaardig alternatief voor de
kindercentra te blijven.
3.2 Voor alle kinderen komt er meer accent op het
stimuleren van de ontwikkeling
De verschillende voorzieningen voor opvang van kinderen van 0
tot 4 jaar hebben verschillende doelen. Peuterspeelzalen dienen
met name een pedagogisch doel, de voorschoolse programma’s
zijn er voor ontwikkelingsstimulering van achterstandsgroepen
en de kinderdagverblijven en gastouderopvang zijn er vooral op
gericht dat ouders arbeid en zorg beter kunnen combineren. Dit
wetsvoorstel wil deze doelen met elkaar verbinden.
De integratie van de voorzieningen zoals in dit wetsvoorstel
wordt voorgesteld leidt tot een nieuwe voorziening waarbinnen
naast de huidige kinderopvang ook het peuterspeelzaalwerk en
voorschoolse programma’s worden aangeboden. Het gaat dan
naast het bieden van speelgelegenheid ook om het opvoeden
en verzorgen van kinderen en het verbeteren van
ontwikkelingsmogelijkheden van het kind. Nederland kent op
dit moment een groeiend aantal gecombineerde kinderopvang-
en peuterspeelzaalinstellingen. Deze hebben positieve
ervaringen met de uitwisseling en integratie van de
werkvormen.
Dit wetsvoorstel biedt het wettelijke kader voor het integreren
van de voorzieningen voor kinderen van 0 tot 4 jaar, mogelijk
gekoppeld aan activiteiten voor buitenschoolse opvang voor
kinderen van 4 tot ongeveer 12 jaar.
De integratie van deze voorzieningen wordt door middel van
een geleidelijke invoering gerealiseerd. De voorgestelde
maatregelen van dit wetsvoorstel zullen daarom door een
meerjarig invoeringstraject bereikt worden. Door een langere
aanloop te nemen kan er beter aangehaakt worden bij de
ontwikkelingen die al gaande zijn op het gebied van onder meer
de brede scholen voor 4 tot 12 jaar.
Bovenstaande maatregelen zullen ertoe leiden dat kindercentra
meer zullen inspelen op de behoeften van het kind. Dit kan
naast opvang en verzorging variëren van de meer algemene
Klein, Klein Kleutertje ........
58

stimulering van de ontwikkeling van kinderen tot het signaleren
en het bestrijden van achterstanden. Hieruit ontstaat een
meerwaarde voor de kwaliteit van de opvang aan de kinderen.
Het stimuleren van de ontwikkeling van kinderen komt via
allerlei vormen van spelen en leren voor alle kinderen
beschikbaar. Daarnaast kan er meer rust aan kinderen worden
geboden, omdat zij langer dan bijvoorbeeld op de peuterspeelzaal
kunnen worden opgevangen. Zo kan spelen, leren en
rusten ook in een goede balans plaats vinden. Hierdoor ontstaat
een veilige en vertrouwde omgeving waarbinnen het kind wordt
uitgedaagd zich verder te ontwikkelen. Het kindercentrum is
afgestemd op de leeftijdsfase en de ontwikkelniveaus waarin
het kind zich bevindt voor de basisschoolleeftijd. Ook de
verbinding met de basisschool als volgende stap in de
ontwikkeling wordt in dit wetsvoorstel goed geregeld. De
Onderwijsraad spreekt in dit kader van doorlopende
ontwikkelingslijnen voor kinderen. De samenwerking van het
geïntegreerde kindercentrum en de basisschool krijgt vorm
door middel van overleg over de ontwikkeling van het kind bij
de overdracht van het kindercentrum naar de basisschool,
evenals bij het waarborgen van doorlopende leerlijn van de
voor- en vroegschoolse programma’s. Hiermee worden de
voorschoolse programma’s voor iedereen bereikbaar.
Momenteel krijgen in bijvoorbeeld dunbevolkte gebieden niet
alle kinderen de voorschoolse programma’s die zij nodig
hebben. Door een koppeling met de wijkgebonden
voorzieningen zal er altijd een kindercentrum in de buurt
kunnen zijn. Praktische voordelen zijn ook dat er meer
efficiency gehaald kan worden uit het gezamenlijke gebruik van
inrichting en materialen, bezetting en begeleiding, gebruik van
ruimtes, overhead etcetera. Hierdoor krijgt de samenleving een
krachtige en duidelijke voorschoolse sector voor 0 tot 4 jaar en
wordt de thans groeiende ongewilde segregatie in deze periode
tegen gegaan.
In de Beleidsbrief peuterspeelzaalwerk werden al een aantal
toekomstmodellen voor het peuterspeelzaalwerk nader
omschreven. Een van deze modellen was om een regeling voor
peuterspeelzaalwerk te treffen naar analogie van de Wet
kinderopvang. Jammer genoeg heeft deze beleidsbrief tot op
Klein, Klein Kleutertje ........
59
heden geen vervolg gekregen. Het wetsvoorstel pakt de draad
uit deze beleidsbrief weer op.
3.3. Een aanbod van voorschoolse programma’s in de
kindercentra
Op dit moment is de VVE geregeld via de Wet op het primair
onderwijs (WPO) in artikel 167. Binnen de Wet basisvoorziening
kinderopvang en ontwikkelingsstimulering krijgen kinderen die
behoren tot de doelgroep van de VVE vanaf 2 jaar recht op
voorschoolse educatieve programma’s in een kindercentrum dat
hiertoe is gekwalificeerd. Deze kindercentra worden
geregistreerd conform het melding- en registratiesysteem zoals
dit in het wetsvoorstel is opgenomen (zie toelichting
artikelsgewijs). De kwaliteitscriteria voor voorschoolse
programma’s worden bij lagere regelgeving geregeld. De
toekenning van de financiering van de programma’s verloopt
via de gemeenten, conform de huidige regeling van het
onderwijsachterstandenbeleid. De gemeenten kunnen naast
eigen middelen hiertoe een beroep doen op de middelen uit het
onderwijsachterstandenbeleid. Er zal een groter deel van de
doelgroep kunnen worden bereikt omdat de kosten voor het
basisaanbod door de instellingen betaald kunnen worden uit de
ouderbijdragen. Hiervoor ontvangen de ouders een
inkomensafhankelijke kinderopvangtoeslag tot 16 uur als zij
arbeid en zorg niet combineren. Als zij dit wel beiden
combineren kunnen zij ook voor meer uren een toeslag
ontvangen. Over het algemeen worden de voorschoolse
programma’s echter niet voor meer uren aangeboden. De
voorschoolse programma’s leveren zowel een bijdrage aan de
signalering van ontwikkelingsachterstanden als aan de
daadwerkelijke begeleiding om deze achterstanden te
bestrijden. Hierbij moet gedacht worden aan het ondersteunen
en stimuleren van de sociaal-emotionele- en de taal- en
cognitieve ontwikkeling van kinderen. Daarbij vindt er actieve
begeleiding plaats. Bij allochtone kinderen speelt het tijdig
leren van de Nederlandse taal een belangrijke rol. Dit speelt
overigens ook bij autochtone kinderen van ouders met een laag
opleidingsniveau. In principe wordt voor de uitvoering van de
programma’s conform de huidige regeling uitgegaan van twee
beroepskrachten op een groep. Hier kan in de nieuwe
Klein, Klein Kleutertje ........
60

kindercentra meer maatwerk bij worden geboden, omdat kan
worden aangesloten bij de bestaande peutergroepen.
Daarnaast heeft het kindercentrum een rol bij de begeleiding
van ouders. Zij dienen adequate antwoorden te krijgen op
opvoedingsvragen, bijvoorbeeld hoe zij zelf ook peuters met
een (dreigende) ontwikkelingsachterstand extra en effectieve
aandacht kunnen geven en kunnen helpen bij het leren van de
taal. Ook kan het kindercentrum samenwerken met projecten
waarin ook de ouders de Nederlandse taal beter wordt
bijgebracht. Dit kan verlopen via inburgeringsprogramma’s,
maar ook via projecten zoals Opstap, Piramide en Kaleidoscoop,
waarin ook aandacht is voor opvoedingsondersteuning.
Met de basisscholen in de omgeving zullen er afspraken
gemaakt worden over welke programma’s worden gebruikt,
zodat er een doorlopende leerlijn kan zijn als de kinderen naar
de basisschool gaan.
Klein, Klein Kleutertje ........
61
6 Achtergronden
6.1 Leeftijdsgroepen
Het item “Kind” in Wikipedia; de on-line encyclopedie die door
internetgebruikers zelf wordt opgezet, is helder en duidelijk; er
zijn baby’s, dreumesen, peuters en kleuters en pas daarna
schoolkinderen.
Uit Wikipedia (http://nl.wikipedia.org/wiki/Kind):
Baby
Een baby is een kind tot ongeveer 1 jaar.
Een baby wordt geboren met enkele reflexen maar ontwikkelt
zich na verloop van tijd lichamelijk en geestelijk. Een baby leert
onder andere zitten, staan en lopen, dit zijn grove motorische
ontwikkelingen. Doordat de baby veel in aanraking komt met
zijn ouders leert hij reageren op andere mensen; dit is een
sociale ontwikkeling. Een baby ondergaat ook veel 'fijne
motorische ontwikkelingen' hij leert met zijn voetjes spelen en
blokjes oppakken. Een baby wordt zo'n drie maal zwaarder dan
bij zijn geboorte en ongeveer anderhalf maal zo lang.
Dreumes
Een dreumes is een kind van ongeveer 1 tot 2 jaar.
Een dreumes leert onder andere spelen, torentjes bouwen met
blokjes, traplopen en tegen een bal schoppen. Vooral de
taalverwerving gaat nu met reuzenschreden vooruit.
Peuter
Een kind tussen de 2 en de 4 jaar noemt men een peuter. De
taalverwerving neemt explosief toe en ook cognitieve
vaardigheden ontwikkelen zich snel. De groeisnelheid van het
kind neemt sterk af. Een peuter leert zijn wereld kennen en
komt belemmeringen tegen, zoals dingen die niet mogen van
zijn ouders. Ook leert de peuter dat hij een individu is en leert
zichzelf los te zien van zijn ouders. Dit kan leiden tot driftbuien,
ook wel aangeduid met de "peuterpuberteit".
Klein, Klein Kleutertje ........
62

Kleuter
Een kleuter is een kind van 4 tot 6 jaar.
Naarmate het kind ouder wordt is er meer invloed van buitenaf
nodig om nieuwe functies te ontwikkelen. Een kleuter gaat voor
het eerst naar de basisschool (Nederland) of naar de
kleuterschool (Vlaanderen) waar hij veel kan leren. Kleuters
leren onder andere kleuren, tekenen en de beginselen van het
lezen, schrijven, knutselen, klimmen, fietsen, veters strikken en
met andere kinderen spelen. Een kleuter groeit gemiddeld 8
centimeter per jaar.
Schoolkind
Een schoolkind is een kind van 6 tot 12 jaar.
Een schoolkind zit in groep drie tot en met acht van de
basisschool, en leert daar onder andere schrijven, lezen en
rekenen. Leren speelt hierbij een belangrijke rol. Motorische
vaardigheden kunnen nu worden aangeleerd. Schoolkinderen
gaan naar clubs en verenigingen, waar onder andere zwem- en
muziekles gegeven wordt, of stappen naar het deeltijds
kunstonderwijs. Over het algemeen is er een steeds grotere
variatie in prestaties tussen individuele kinderen. Meisjes
worden vlotter, bijdehanter en rijper dan jongens. In deze
leeftijd zullen de kinderen langzamerhand leren met geld om te
gaan en krijgen ze zakgeld van hun ouders.
Het denken wordt nog steeds sterk beheerst door wat het kind
waarneemt. Het kind ziet nog geen samenhangen, nog geen
oorzaak-gevolg-verbanden. Dat betekent dat het nog niet
denkt: als ik eerst dit doe, dan gebeurt er dan en vervolgens
dat.
Klein, Klein Kleutertje ........
63
6.2 Taaltoets
6.2.1 Premier twijfelt over verplichte taaltoets peuters
Donderdag 28 september 2006 - DEN HAAG (ANP) -
Premier Jan Peter Balkenende ziet wel iets in het VVDplan
om met een taalmeting al vroeg taalachterstanden
bij peuters op te sporen. Maar hij vroeg zich donderdag
wel hardop af of die meting verplicht moet worden
gesteld.
Dat bleek donderdag tijdens de algemene beschouwingen in de
Tweede Kamer. Het kabinet start volgens Balkenende
experimenten met het vroeg toetsen van peuters en hij wil de
resultaten daarvan afwachten. Het volgende kabinet kan dan
een besluit nemen.
VVD-leider Mark Rutte noemde de toezegging van de premier
tijdens het debat ,,magertjes''. Hij wil meer actie van het
kabinet. Volgens hem kan met een verplichte taalmeting voor
de derde verjaardag voorkomen worden dat leerlingen later in
de problemen komen en vroegtijdig van school gaan. Als blijkt
dat de jonge kinderen met hun taal achterlopen, dienen ze
volgens de VVD verplicht voorschoolse educatie of bijles te
krijgen.
Het verplichtende karakter deed Balkenende twijfelen. Hij riep
Rutte op nog eens goed te bekijken wat de consequenties ervan
zijn.
Bron: Brabants Dagblad
6.2.2 Kamer wil taaltoets peuters
van onze parlementaire redactie
Vrijdag 29 september 2006 - Den Haag - De Tweede
Kamer wil dat alle peuters worden getoetst op een
taalachterstand, zoals tijdens de algemene
beschouwingen voorgesteld door VVD-leider Mark Rutte.
Klein, Klein Kleutertje ........
64

Hij wil een verplichte taalmeting voor de derde
verjaardag om problemen later te voorkomen.
Het kabinet wilde niet verder gaan dan experimenten in enkele
consultatiebureaus. Een ruime meerderheid van CDA, VVD,
PvdA en LPF vindt dat onvoldoende, zo bleek gistermiddag
tijdens de algemene beschouwingen in de Tweede Kamer.
Volgens Rutte is zo’n peutertoets belangrijk om
taalachterstanden zo vroeg mogelijk te herkennen. Peuters die
de toets niet halen, moeten eerder naar school, zodat hun
taalniveau kan worden opgekrikt.
Premier Jan Peter Balkenende noemde het een ’belangrijk
initiatief’ en stelde voor vier miljoen euro uit te trekken om
volgend jaar vier consultatiebureaus bij wijze van experiment
peutertoetsen te laten afnemen.
Rutte noemde dat ’onvoldoende’. Gesteund door een
Kamermeerderheid wil hij meer actie van het kabinet. Volgens
hem kan met een verplichte taalmeting vóór de derde
verjaardag worden voorkomen dat leerlingen later in de
problemen komen en vroegtijdig van school gaan. Als blijkt dat
de jonge kinderen met hun taal achterlopen, dienen ze volgens
de VVD verplicht voorschoolse educatie of bijles te krijgen.
Het verplichtende karakter deed Balkenende twijfelen. Hij riep
Rutte op nog eens goed te bekijken wat de consequenties zijn.
Stoornissen
Ook minister Maria van der Hoeven (Onderwijs) liet eerder de
Tweede Kamer al weten wel wat te voelen voor een toets om
stoornissen in taalontwikkeling bij peuters vast te stellen.
Staatssecretaris Clémence Ross (Volksgezondheid) kondigde op
haar beurt dit voorjaar aan te laten onderzoeken welke test
daarvoor het meest geschikt zou zijn.
De bewindslieden reageerden destijds op een onderzoek van
het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam, waaruit bleek dat
de 5 miljoen euro die de toetsen kosten, een besparing van 10
miljoen zou opleveren in het speciaal onderwijs. Bij een
vroegtijdige ontdekking van taalachterstanden zouden jaarlijks
2500 kinderen minder hierin terechtkomen.
Bron: Brabants Dagblad
Klein, Klein Kleutertje ........
65
6.2.3 Het is goed om peuters van twee een taaltoets af
te nemen
Zaterdag 30 september 2006 - Het enthousiasme voor
het afnemen van een taaltoets bij peuters van twee jaar
is niet bijster groot. Een meerderheid van de Tweede
Kamer mag er dan donderdagavond mee hebben
ingestemd, de meeste lezers vinden het niks om zulke
jonge kinderen te onderwerpen aan een serieuze test.
VVD-leider Mark Rutte, die het initiatief nam, hoopt dat zo’n
verplichte taaltoets er toe leidt dat peuters met taalproblemen
eerder extra begeleiding krijgen. Nu komt het volgens Rutte
nog te vaak voor dat basisscholen geconfronteerd worden met
kinderen van vier die amper of heel slecht Nederlands spreken.
Het in de steigers zetten van zo’n taaltoets is ’weggegooid
geld’, oordeelt Maria van de Wielen. Zij werkt al 32 jaar in de
onderbouw van het basisonderwijs en volgt nu in Den Bosch
een opleiding die zich met name richt op ’jonge risicokinderen’.
Volgens Van de Wielen had Femke Halsema, de jonge moeder
die GroenLinks leidt en donderdag tegen de toets stemde, het
wél goed begrepen. „Een taalmeting verricht door vreemden
voor peuters is onbetrouwbaar. Besteed dit geld aan goede
peuteropvang en laat zo’n toets - als het dan toch moet - doen
door de peuterleidsters. Zij zijn deskundig en de peuters zijn in
een vertrouwde omgeving. Dit is een voorwaarde om initiatief
te tonen tot spraak. De opmerking van Rutte dat peuters die de
toets niet halen eerder naar school moeten, slaat als een tang
op een mager varken. Hij kent de praktijk dus echt niet.
Een groep van 25-30 kleuters met één juf/meneer. En dan nog
peuters erbij met een taalachterstand! En dan verwachten dat
juf/meneer in staat is om die weg te werken. Ik nodig Mark
Rutte uit om eens een dag mee te draaien in mijn groep.“
Volgens Pamela hebben onderzoeken voldoende aangetoond
dat het geen zin heeft om kinderen zo jong te testen. „Peuter-
en kleuteronderwijs is niet gebaat bij een op leren gerichte
benadering.“
De Kwestie van gisteren leverde 389 reacties op:
Het is goed om peuters van twee een taaltoets af te
nemen
33% eens
67% oneens
Klein, Klein Kleutertje ........
66

6.2.4 ‘Peutertoets volstrekt zinloos’
Door Caroline Sander
Zaterdag 30 september 2006 - DEN HAAG – De wens van de Tweede Kamer om peuters
voor hun derde verjaardag te toetsen op taalachterstand is volstrekt zinloos. De
taalontwikkeling van een kind verloopt zo grillig dat de uitkomst van zo’n test helemaal
niets zegt.
Dit stellen pedagoog Bas Levering en hoogleraar spraak- en
taalstoornissen bij kinderen, Sieneke Goorhuis-Brouwer. Een
meerderheid in de Kamer wil, op voorstel van de VVD, dat alle
kinderen kort voor hun derde jaar een taaltest afleggen op het
consultatiebureau. Peuters die een taalachterstand blijken te
hebben moeten meedoen aan voorschoolse educatie.
„Hebben politici dan helemaal niets geleerd?“, vraagt Bas
Levering zich af. Volgens de pedagoog hebben wetenschappers
al lang aangetoond dat het onmogelijk is om een kind rond zijn
derde jaar te testen. In 1996 kwam de Onderwijsraad daarom
met een advies om af te zien van de zogenaamde kleutertoets,
stelt hij.
„En niet zomaar, want wat kinderen van die leeftijd vandaag
weten, zijn ze morgen weer vergeten. Je kunt met zo’n test de
ontwikkeling wel vastleggen, maar het zegt niets. De uitslag is
slechts kort geldig en er zijn enorme verschillen.“
Sommige kinderen brabbelen volgens hem al op jonge leeftijd,
maar anderen zeggen lange tijd weinig. „Maar als deze laatste
groep begint met praten, komen er vaak meteen volzinnen uit.
Dan zijn de verschillen weer verdwenen.“
Bovendien wordt zo’n peutertoets inhoudelijk erg mager, meent
prof. Sieneke Goorhuis-Brouwer. „Tweejarige kinderen hoeven
nog niet zo veel te weten. Ze moeten een ‘zinnetje’ van twee
woorden kunnen maken, tien woordjes kennen, lichaamsdelen
kunnen aanwijzen en makkelijke opdrachten begrijpen. Meer
kun je niet testen.“
Goorhuis-Brouwer ziet niets in de verplichte voorschoolse
educatie als kinderen niet slagen voor de peutertoets. Eerst
Klein, Klein Kleutertje ........
67
moet je alle medische aspecten uitsluiten, vindt ze. „Vaak blijkt
dat kinderen niet meekomen omdat ze bijvoorbeeld slecht
horen. Dat heeft niets te maken met niet kunnen leren.“
De beide deskundigen vinden het vreemd dat een meerderheid
het plan steunt, terwijl de voltallige Tweede Kamer de
kleutertoets in 2003 nog onaanvaardbaar vond. „Ik kan niets
anders bedenken dan dat hier sprake is van een geheime
agenda,“ aldus Goorhuis-Brouwer. „Volgens mij willen ze
allochtone leerlingen eerder in contact brengen met andere
kinderen om zo eventuele achterstanden snel weg te werken.
Zeg dat dan gewoon eerlijk.“
Bron: BN/De Stem
Klein, Klein Kleutertje ........
68

6.3 Begeleiding bij het spel baat
6.3.1 Hulp bij doen alsof
Spelen kinderen met ontwikkelingsproblematiek op een andere
manier winkeltje dan leeftijdgenootjes zonder die problemen?
Promovendus Pim van der Pol ging na hoe verbeelding
functioneert in kinderspel en zocht daarbij hulp uit de
semiotiek.
‘Mijn spelen is leren, mijn leren is spelen; en waarom zou mij
dan het leren vervelen?’ dichtte Hiëronymus van Alphen (1746-
1803). Hoewel dit didactische motto meer weg heeft van een
wensdroom, schreef Van Alphen hiermee onbewust een aardige
maxime die past bij een trendverschuiving in de pedagogiek.
Waar de pedagogen vroeger vooral aandacht hadden voor de
sociaal-emotionele ontwikkeling van het spel, wordt nu vooral
gekeken naar de rol van cognitieve vaardigheden bij spelende
kinderen.
Enige tijd geleden werd een proefschrift verdedigd dat de
speciale functie van zogenaamd ‘verbeeldend spel’ in de
opvoedingssituatie benadrukt. Verbeeldend spel, zoals
bijvoorbeeld winkeltje spelen, leert de kinderen omgaan met
positieve en negatieve belevingen zonder dat dit concrete
gevolgen heeft in de realiteit.
Promovendus Pim van der Pol, een van de bewerkers van de
klassieker ‘Baby- en Kinderverzorging & opvoeding’ van de
befaamde dr. Spock, geeft in het eerste deel van zijn
proefschrift een verhandeling over spel en verbeelden door de
eeuwen heen. Zo komen we te weten dat Plato spel belangrijk
achtte om kinderen alvast te trainen voor hun latere rol in de
maatschappij. Rousseau vond het dan weer wijzer om het kind
vooral kind te laten zijn. Als was het maar ‘[om]dat veel
kinderen jong sterven en zich dan hun hele leven voorbereiden
op een volwassenheid die zij nooit bereiken’.
Om meer grip te krijgen op het fenomeen ‘spel’ introduceert
Van der Pol de semiotiekopvatting van de Amerikaanse filosoof
en logicus Charles Sanders Pierce (1839-1914). Pierce
introduceerde een drieslagstelsel van hoe betekenis zich kan
Klein, Klein Kleutertje ........
69
verhouden tot hetgeen wat die betekenis weergeeft. Dat kan op
basis van gelijkenis zoals bij een foto, op basis van nabijheid
zoals rook naar vuur verwijst en op basis van afspraak zoals
een roos symbool staat voor de liefde.
De orthopedagoog neemt deze semiotische omweg omdat die
volgens hem een fijnmaziger manier van onderzoeken met zich
mee brengt. Met behulp van die invalshoek kan verduidelijkt
worden hoe betekenisverlening zich in het spel van kinderen
ontwikkelt of op welk niveau het kind zit.
Vervolgens gaat Van der Pol, die dertig jaar als orthopedagoog
aan een medisch kleuterdagverblijf werkte, aan de slag met
twee groepen van 45 kinderen. Gekeken wordt naar hoe er met
verbeelding wordt omgegaan in een spelcontext. De ene
onderzoeksgroep waren kinderen van drie tot vijf jaar met
ontwikkelingsproblematiek. De andere groep was van dezelfde
leeftijdscategorie maar zonder ontwikkelingsproblemen. Naast
het verschil tussen deze groepen neemt hij ook sekse en
etnische afkomst in beschouwing.
In zijn onderzoek hanteert hij een observatiemethode die hij
zelf heeft ontworpen en als orthopedagoog inzette als
diagnostisch middel. Deze methode bestaat onder meer uit
verschillende soorten rollenspellen en een spel met materiaal
zoals blokjes of pionnen waar het kind zijn eigen betekenis aan
kan geven.
Uit de resultaten blijkt dat kinderen met
ontwikkelingsproblemen alleen hetzelfde spelniveau als de
‘gewone’ kinderen halen als ze hulp krijgen. Er moet hen vaker
een voorbeeld gegeven worden van hoe het spel gespeeld moet
worden. Al spelend vertonen kinderen met problemen ook meer
problematisch gedrag. En in tegenstelling tot de populaire
opvatting praten niet-problematische jongens meer in
verbeeldend spel dan de meisjes uit diezelfde groep. De
allochtone kinderen uit beide groepen vertonen achterstanden
in spel- en taalontwikkeling.
Kinderen met problemen kunnen dus tot een zelfde niveau
kunnen komen als de ‘gewone’ kinderen, als ze maar hulp
krijgen. Dat wordt door de onderzoeker als bemoedigend
gezien want een hoger niveau van verbeeldend spel gaat
samen met minder gedragsproblemen.
Klein, Klein Kleutertje ........
70

Pim J. van der Pol: Kracht en macht van spel en
verbeelding. Een studie over spel en verbeelding bij kinderen
met en zonder ontwikkelingsproblemen
Promotie was 22 februari 2005
Bron: Thomas Blondeau, Mare; Universiteitsblad Leiden 2005
6.3.2 Spelen enzo....
Kledder, boink! Dicht gaat het deurtje, kleine Jeroen schrikt ervan.
Dan begint hij te lachen. Voorzichtig gaat hij weer naar het
keukenkastje, met wat moeite krijgt hij het deurtje open en laat het
dan weer los. Kledder, boink! Dicht gaat het deurtje. Jeroen schrikt
en dan lacht hij weer, hij heeft plezier. Enne... dan ben jij de vader
en ben ik... Eh, de moeder en deze is Sofie dat is ons kind. Enne...
dan ben jij wezen werken en kom je thuis en dan gaan we eten en...
dan doen we dat dit de tafel is en dan eten we pannenkoeken... Ja,
maar vader komt wel heel laat thuis dan hebben jullie al gegeten...
Zomaar twee voorbeelden waarin kinderen aan het spelen zijn.
Ziet u ze al voor u? Kleine Jeroen met zijn keukenkastje, en de
twee meisjes die vader en moedertje spelen. Kinderen en
spelen zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden. Kinderen over
de hele wereld spelen. Spelende kinderen maken geen
onderscheid in ras, cultuur of moedertaal. Zij verstaan elkaar
door het spel! Kinderen spelen omdat ze het leuk vinden,
omdat ze er zin in hebben. Spel wordt ook wel de 'taal' van
kinderen genoemd.
Spelen
Spelen is een manier van bezig zijn die op alle leeftijden
voorkomt. Zelfs volwassenen spelen. Zij spelen op hun eigen
niveau en geven dit andere namen zoals: 'bewust leven' of
'ontspanning'.
Door te spelen leren kinderen hoe ze met dingen om kunnen
gaan, ze verwerken er gebeurtenissen mee. Spel blijft het hele
leven belangrijk. Een kind groeit op van baby naar peuter. Van
kleuter naar schoolkind. Zo doorloopt het kind de ontwikkeling
tot de volwassenheid in allerlei fasen. Dat zie je ook bij het
spelen van het kind. Het spel van een kind blijft dan ook niet
Klein, Klein Kleutertje ........
71
hetzelfde, maar maakt een ontwikkeling door.
Er zijn verschillende theorieën over spelontwikkeling, die alle
spelvormen en ontwikkelingsfasen onderscheiden. Hier wordt
een van de theorieën wat uitgebreider toegelicht. Spelen is een
bezigheid op zich. Door te spelen treedt, een kind in relatie met
de wereld om hem of haar heen. Want ook als een kind speelt,
kan het niet om de wereld waarin het leeft heen. Het kind heeft
de wereld van alle dag nodig om te kunnen spelen. Het is een
steun en achtergrond voor situaties die in de speelwereld
gecreëerd worden. Dat wordt duidelijk in het bovenstaande
voorbeeld van de meisjes die vader en moedertje spelen. Ze
spelen na wat ze hun ouders zien doen! Als een kind denkt dat
de pop echt verdriet heeft en hierin geen onderscheid kan
maken met een echte baby, dan heeft het kind de werkelijkheid
uit het oog verloren. Spelen staat daarom ook niet op zichzelf,
maar is ingebed in de werkelijkheid van het kinderlijk bestaan.
Spelvormen
Binnen spel kunnen zes vormen onderscheiden worden die heel
duidelijk de 'speelwerelden' van het kind weergeven. Iedere
'speelwereld' begint bij een bepaalde ontwikkelingsfase. Wordt
het kind ouder dan wordt deze 'speelwereld' uitgebreid en
verdiept. Een jonge peuter begint een auto te laten rijden en
rijdt tegen de tafelpoot en zegt: !Boem!. Later als het kind wat
ouder is, laat het de auto naar de garage rijden om deze te
laten repareren. Het spel breidt zich uit!
Het spelend bewegen
Een baby (0 - 2 jaar) maakt allerlei bewegingen met de handjes
en voetjes, het gaat kruipen, stoeien, bellenblazen, en
dergelijke. In deze fase ervaart het kind veel plezier in
eenvoudige contact spelletjes (kiekeboespelletjes) en het
spelen met actie - reactie materiaal. Een meisje kruipt
doelgericht naar de duikelaar die vlak bij haar staat. Met haar
hand slaat ze tegen de duikelaar, die dan beweegt en geluid
maakt. Deze beweging kan het meisje geregeld herhalen. En
denkt u nog eens aan bovenstaand voorbeeld van de kleine
Klein, Klein Kleutertje ........
72

Jeroen met zijn keukenkastje? Deze bewegingen gaan gepaard
met plezier en met ontdekkingen en worden veel herhaald.
Sensopatisch spelen
Parallel met deze vorm zie je het Sensopatisch spelen.
Sensopatisch spelen is spel wat gericht is op de zintuigen en
dan voornamelijk op het voelen. Het materiaal is voornamelijk
water, zand, klei en verf. Het kind doet ervaringen op door het
spetteren in bad, zand door de handjes laten glijden, weer glad
strijken, etc.. Langzaam zie je dat kinderen van het vormeloos
bezig zijn, overgaan tot iets 'maken'. Vanaf ± 2 jaar gaan
kinderen ontdekken wat er met bepaald speelgoed kan worden
gedaan. Het kind leert de eigenschappen van het speelgoed
kennen. Een bal kan rollen, een kopje hoort op het schoteltje,
een kannetje is om te schenken, etc. Kinderen in deze fase
doen veel speelse handelingen, zoals in- en uitpakken van
blokjes uit een doos, popjes uit de bus halen en er weer
inzetten, de bekende toren bouwen en weer omgooien. Het
kind heeft er veel plezier in en herhaalt zijn spel daarom
regelmatig.
Spelend construeren en imitatiespel
Als een kind ± 3 jaar is, gaat het deze vorm uitbreiden met het
spelend construeren. Het kind gaat al spelend met het
spelmateriaal iets construeren, iets bouwen, iets maken. Van
verschillende dingen wordt er een geheel gemaakt. Wat
kinderen spelen en waarmee ze spelen, gaat nu voor hen een
betekenis krijgen. Het is niet zomaar met de blokken spelen.
Nee, het wordt nu de toren die ze pas gezien hebben of een
trein waar ze in gezeten hebben. Met tekenen zie je dat
kinderen huizen of mensen meer
herkenbare vormen kunnen geven. In deze fase komt ook het
imitatiespel op gang. Een pop in bad doen, koffiedrinken uit het
servieskopje.
Fantasie en rollenspel fase
Deze vorm wordt in de volgende fase verder uitgebreid en
wordt dan ook de fantasie en rollenspel fase genoemd. Bij
Klein, Klein Kleutertje ........
73
kinderen vanaf ± 4 jaar komt dit spel helemaal tot ontplooiing.
In het fantasiespel toont het kind zijn belevingswereld. Dit spel
laat aan de volwassene zien wat er bij het kind leeft, hoe het de
dingen verwerkt en wat het kind dwars zit. Het voorbeeld van
vader en moedertje spelen aan het begin van dit artikel
illustreert dit goed. Een kind kan in dit spel de wereld
veranderen zoals hij dat wil, want de speelwereld is immers
niet de echte wereld! De speelwereld is niet echt maar net echt.
Een pluche hondje wordt een gevaarlijke pitbull. Het kind weet
dat het pluche hondje niet echt gevaarlijk kan zijn. Soms kan
de realiteit een inbreuk maken op het spel wanneer
bijvoorbeeld het voetenbankje als paard wordt gebruikt en
moeder dit beeld verstoort door te zeggen dat het
voetenbankje daar niet voor is. In de werkelijkheid zijn de
mogelijkheden niet altijd reëel, maar in het spel kan het wel.
Succes en gezelschapsspelen
Deze spellen gaan kinderen spelen vanaf 5 à 6 jaar. Bij een
kleuter zie je dat er steeds meer een groeiend begrijpen
ontstaat voor spelletjes die aan regels gebonden zijn. Het kind
komt meer tot samenspelen. In deze vorm leert het kind op de
beurt wachten en het omgaan met winnen en verliezen. In het
begin zullen kinderen nog afwijken van de bestaande regels en
hun eigen regels maken. Naar mate kinderen ouder worden,
gaan ze de bestaande regels gebruiken.
In de kinderontwikkeling neemt spel een centrale en belangrijk
plaats in. Bovenal betekent spelen plezier hebben in het bezig
zijn. Voorwaarde is wel dat de ouders geduld hebben en kunnen
meegaan in het spel van het kind. Kunnen genieten van en
plezier hebben in het kind, oog hebben voor wat er in het kind
omgaat en waar het interesse in heeft. Plezier hebben in en
met je kind is onder andere een belangrijke voorwaarde om
goed te kunnen opvoeden.
Auteur: Tea Vogel (speltherapeute)
Bron: www.chris.nl/index.php?pagina_id=2380
Klein, Klein Kleutertje ........
74

Deze expertmeeting werd, in opdracht van Kinderstad,
georganiseerd door STRIP Nederland.
STRIP Nederland is partner in advies, coaching, management
en onderzoek.
STRIP Nederland is actief op het gebied van kinderopvang,
peuterspeelzaalwerk, dagarrangementen en Brede Scholen
STRIP Nederland heeft, voor een aantal diensten en producten
een tweetal langdurige samenwerkingsverbanden namelijk:
• Stichting Brede School Nederland, voor alle activiteiten met
betrekking tot de ontwikkeling, realisatie en het gebruik van
Brede Scholen.
• RADAR Kinderopvang, voor tevredenheidsonderzoeken onder
klanten en medewerkers
STRIP Nederland vof
Emmastraat 8,5975 CL Sevenum
Telefoon 077 - 467 35 59
Fax 077 - 467 10 94
E-mail info@strip-nederland.nl
Website www.strip.nl
Klein, Klein Kleutertje ........
75