Banieren en wimpels in de Middeleeuwse Nederlanden - Collectie

Banieren en wimpels in de Middeleeuwse
Nederlanden
door Drs. J. G. Kerkhoven
Elke gemeenschap van mensen heeft bepaalde tekens, van godsdienstige, militaire of politieke
betekenis. Deze dienen als symbool van die gemeenschap, welke zich door die tekens één
gevoelt.
In de Oudheid bestonden militaire veldtekens uit een stang met een plastische afbeelding erop,
versierd met bonte wimpels. Die wimpels groeiden in de Middeleeuwen uit tot banieren en
vlaggen. De afbeelding verdween van de stang en werd nu geschilderd of geborduurd op het
dundoek
De gebruikte kleuren waren symbolen van allerlei hoedanigheden. De adel liet op banier en vlag
heraldische wapens aanbrengen als zinnebeeldige taal welke sprak van huismacht en
familiebetrekking. Praktisch konden deze als veldtekens dienen, zodat adelswapens verschenen
op schild, wapenrok, dekkleed, banier en vlag. Deze laatste werden in oorlog of toernooi naast
de edelman meegedragen als herkenning voor volgelingen of wapenheraut. Jan van Heelu
dichtte over de hertog van Brabant in de slag bij Woeringen in 1288 o.a.:
„Nochtan hilt die hertoge daer
Bi sine baniere openbaer
Jeghen die Limborcheren, ende Street
Vore sijn bataelge alsoe bereet
Datten elc man mochte vinden"
Het anonieme gedicht over de Grimbergse oorlog uit het eind van de 13e eeuw wemelt van
heraldische beschrijvingen, b.v. van de banier van Arnout, heer van Craynhem:
„. . . . . . . . . . . . . . . . Biere baniere Die abelic was ende diere
Van claren Boude, ende daerin
Een cruce van kelen, meer no min
Van sable een craye fier
Staende int overste quartier"
De bereden volgelingen van een edelman droegen vaantjes en wimpels aan hun lansen, welke
eveneens het adelswapen voerden. Vocht men tegen heidenen of afvalligen, dan werden ook
kerkelijke banieren en wimpels meegevoerd met afbeeldingen van de Heilige Maagd en
Christus.

De adelsbanieren of -wimpels waren ruiterbanieren van kleinere rechthoekige of vierkante
vorm, met één zijde bevestigd aan stang of lansschacht, soms uitlopend op één of twee wimpels.
Gesmede banieren stonden op kasteeltorens en openbare gebouwen en waren dan verguld en
geschilderd. De graaf van Holland b.v. gaf in 1343 opdracht voor de gevangenis en het
nieuwe huis van bewaring in Middelburg „van 4 barnieren te smedene, te varwene ende te
verghoudene van mijns heren wapene . . : '
Met de opkomst der steden wordt de rol van het voetvolk weer groter. De stad moest n.L op
verlangen van de landsheer ter heervaart trekken, d.w.z. met eigen uitgeruste en
geapproviandeerde weerbaren gedurende zekere tijd de landsheer helpen in tijd van oorlog,
waarbij familie- en stadsbelang gelijkelijk waren gemoeid. Elke stad of ambacht voerde eigen
banieren en vlaggen mee, voorzien van stads- en ambachtswapens en gildetekens.
De stadsbanier of standaard was vierkant of rechthoekig, groot van formaat en bevestigd aan
een beschilderde en beslagen stang blijkens een copie van een verloren gegane 15e eeuwse
brandschildering van de Utrechtse stadsbanier. Een muurschildering uit de Lengemete in Gent
toont twee rechthoekige banieren die optrekkende groepen kruisboogschutters en piekeniers
voorafgaan. Banieren van steden en ambachten staken boven het Vlaamse voetvolk uit tijdens
de slag bij Kortrijk in 1302, getuige de uitgesneden afbeeldingen op de beroemde kist van
Oxford. Maar stadsbanieren gingen ook mee toen honderden Gentse stedelingen in Juli 1453
de hertog van Bourgondië om genade moesten smeken na hun mislukte opstand van dat jaar,
zoals een miniatuur in de Annales Gandenses toont.
Vóór het vertrek van de „scutte" werd vaak gebiecht en de mis gehoord terwijl de banier voor
het altaar stond, b.v. toen de „ghesellen" van Axel uittrokken voor de vermeende kruistocht
van Philips de Goede in 1464: „Et vexillum illorum cum imagine crucifixi depictum erat
extensum ante ostium et tabernaculum sacramenti...", naar pastoor Anthonis Stalin als
ooggetuige meedeelt.
De stedelijke banierdrager kreeg extra soldij, want hij vervulde een gevaarlijke taak naast de
„homan" of „hoetman" van een afdeling. Jan Lodewijcxz kreeg als Dordse schutter in 1385
een extra beloning „gegeven te heusheyt overmits dat hij ter stede barnier drouch in Friesland.
. . : ' en de banierdrager van Leiden ontving na afloop van een tocht in 1418 naar Den Haag en
Delft „hoenre, ganse ende vogele, die voir den gerecht ende voir den bannierdragher gecoft
worden".
Met „bannier" of „wympel" werd soms een stedelijke groep schutters bedoeld, waarbij tussen
beide dundoeken blijkbaar geen verschil werd gemaakt. „. . . .doe die barnier toich in den
Haghe en uutwas 3 daghe . . . : ' heet het in de Leidse stadsrekening van 1417 en in die van
1426: „Die reise die men dede uut Leyden witter wimpel up sinte Magdalenendach, doe die
van der Goede voir Leyden quamen."
Verovering van dundoeken betekende eer en geld. In October 1481 veroverden de Utrechters
bij de Vecht een aantal Hollandse „wimpelen" en „bussen". Het stadsbestuur kocht zeven van
die wimpels voor twaalf Rijnlandse guldens, een aanzienlijk bedrag. De bussen werden op de
Neude tentoongesteld en de „wimpelen worden boven uyt Keyserrijck Besteken'", d.w.z. uit
een groot gebouw hoek Ganzenmarkt en Oude Gracht. Later werden deze trofeeën plechtig
naar de kerk overgebracht. Daartoe ging een „processy uyt die Buerkerck ende haelden die
wimpelen uyt Keyserrijck ende brachten se in die Buerkerck ende hingen se daer boven Onse
Lieve Vrouwe ter voer Goeds".

Een eeuw vroeger - in 1389 - hingen die van Nijmegen achttien bij Niftrik veroverde
Brabantse adelsbanieren in de Stefaanskerk op: „vexillaque predicta in eadem ecclesia ad
plures armos in signum huiusmodo victorie remanserunt suspensa", naar de kroniekschrijver
Willem van Berchem meedeelt.
Soms was de thuiskomst echter droevig. In datzelfde jaar 1481 kregen de Utrechters op 2e
Kerstdag op hun beurt slaag van de Hollanders bij Westbroek. Een schuttersbanier ging
daarbij verloren „. . . . ende die een seyt, dat Aernt Ruuys dat peljoen weck wierp, ende die
ander seyt, dat hij 't ontwee scuerden". De nog herkenbare doden „. . . . worden geleyt op die
Noey beneven een, als visschep op een bank . . . . Ende een ygelick haelden haren man ende
kynder ende voert die hem naeste was ende brachten set ter eerden . . . : ' zoals schout Jan van
Amerongen dat zag en beschreef.
Banieren, standaards en wimpels waren vervaardigd van zijde of laken, omgeven met franje
en voorzien van snoeren. Zij waren beschilderd met allerlei afbeeldingen en wapens in olie-
en tempeerverf. De reeds aangehaalde Dordse rekening van 1285186 vermeldt onkosten „van
drien hullen (= hulzen) ter banieren, van snoeren ende van side die banieren mede te nayene".
Uit Yperen stamt een vermelding in de rekening van 1305: „Item pour le eendal ( _
neteldoek), les fringes (= franje) et estoffes de 2 bannières des armes le conte et 2 pingnons de
trompes ( = trompetvaantjes) des armes de la wille . . . : ' De stad Gent kocht in 1337 een
flinke partij neteldoek en franje „daer men af maecte 7 grote standarde vanden prochien ende
vander stede wapine ende 16 andre grote banieren vander stede wapine puur . . . : ' Twee jaar
later vermeldt de Gentse rekening kosten van schilderwerk: „Item Jacoppe Lompere ende
sinen ghesellen van denzelven banieren ende 18 groeten pinjoenen (= lansvanen) te makene,
zom van olie-vaerwen ende zom van tempervaerwen". De vroedschap van Leiden betaalde in
1426 een som geld aan „Heynric die snider, dar hi drie bannier nayde ende die frangen dair an
nayde mids side, die hi dair toedede . . . : '.
De banierdragers droegen handschoenen, evenals de schutters: „9 dozijn handtschoenen die
die banierdraeghers, scutters ende glavidraeghers hadden", volgens de Dordse rekening van
1285/86. De stad Leiden betaalde in 1420 ten behoeve van de banierdrager een bedrag „. . . .
om enen ryem ende om enen koker, dair men die bannyer in dregen soude".
In Yperen werden de banieren in foudralen gerold volgens een post van juni 1325: „Pour 6
bourses à potter ens banieres. . . . Item poer 1 bourse de baniere poer le wille...." Een kist of
koffer kon voor bergplaats dienen, naar de Leidse rekening van 1399/1400 vermeldt: „1 lade
tUtrecht ghemaect, daer die barnieren inlegghen".
We hebben al lezende een aantal banieren en wimpels uit de Middeleeuwse „lade" gehaald en
beschouwd. Laten we tot slot de veelkleurige doeken er weer „inlegghen" en het deksel
dichtdoen . . . .